Стенобиотты және эврибионтты организмдер.

Кілт сө здер: Минимум заң ы, толерантность, стенобионтты,

Аутэкология - жеке организмдер (особь) арасындағ ы қ арым-қ атынастарды оның табиғ и ортасымен байланыстыра отырып зерт-теулер жү ргізеді. Яғ ни, жеке организмге табиғ ат факторлары қ алай ә сер етеді, оғ ан организм қ алай жауап береді, организмдегі морфологиялық, физиологиялық ө згерістер туралы мә селелер қ арастырылады. Одан ә рі зерттеулер терендетіліп, биохимиялық, биофизикалык, генетикалық сипат алады. Нә тижесінде жеке организмнің биоэкологиялық қ асиеттері арқ ылы жалпы тү рге, оның табиғ атта алатын орнына, ролі мен маң ызына, айнала қ оршағ ан ортаның ө згерісі, тазалығ ы, ластану дең гейі, маусымдық ө згеруі мен адамның іс-ә рекеті туралы практикалық маң ызына жан-жақ ты сипаттама беріледі.

Ю. Либих " Минимум заң ы" Экологиялық факторлардың организмге ә сер етуі мен оғ ан организмнің реакциясы бірдей болмайды. Сондыктан организм ү шін факторлардың бұ рыннан қ алыптасқ ан жиынтығ ы ғ ана қ ажет. Ал басқ а факторлар оның қ алыпты тіршілігіне кері ә серін тигізеді. Яғ ни, ә рбір организмге ә сер ететін факторлардың тө менгі жә не жоғ арғ ы шегі болады жә не бір фактор шешуші роль атқ арады. Бү л заң дылық ты неміс химигі Ю. Либих (1948 ж.) ашқ ан. Оны " Минимум заң ы" дейді. Бұ л заң ның ө мірде практикалық маң ызы зор. Ө йткені, организмдердің ең қ ажетті шектеуші факторларын біле отырып мол ө нім алуғ а немесе табиғ ат ресурстарын тиімді пайдалануғ а жол ашады.

В.Шелфордтың тө зімділік (толерантность) заң ы Шешуші факторлармен қ атар организмнің факторлар жиынтығ ына деген ең жоғ арғ ы тө зімділік қ асиеті болады. Тө зімділік (толерантность) заң ы В.Шелфордтың есімімен аталады. Заң ның негізі организмдердің факторларғ а деген талғ амның шектелуі. Кез келген организмнің тө зімділік шегі болады. Егер тө зімділік шегінен шығ ып кетсе организм тіршілігін жояды. Мә селен, қ атты қ уаң шылық жылдары ө сімдіктердің қ урып кетуі, ал су қ оймаларының пестицидтермен ластануы балық тардың жойылуына ә кеп соғ ады. Организмдердің тө зімділік шегін білудің практикалық маң ызы бар. Ә сіресе, жабайы андар мен қ ұ старды, ө сімдіктерді жерсіндіру жұ мыстарында тө зімділік заң ының негізгі тә ртіптері ескеріледі.

Табиғ атта организмдердің кө птеген тү рлері экологиялық факторлар жиынтығ ына, оның шекті мө лшері мен тө зімділік шегіне бағ ына бермейді. Керісінше қ олайсыз экологиялық орталарда қ алыпты тірші-лігін жалғ астыра береді. Организмдердің бү л тобын эврибионтты тү рлер дсйді. Мә селен, Қ азақ станғ а жерсіндірілген ондатра, кө гілдір тү лкі, бү лғ ынды, ал кездейсоқ жолдармен енген колорадо қ оң ызын, ақ қ анатты американдық кө белекті, т.б. кө птеген арам шө птерді мысалғ а келтіруге болады.

Кейбір организмдер орта мен факторларғ а талғ амы жоғ ары болады. Оларды біз стенобионтты организмдер дейміз. Стенобионтты организмдердің таралу аймағ ы шектеулі болады. Шектеулі фактор абиотикалық немесе биотикалык болуы мү мкін. Мә селен, Іле Ала-тауының шыршалы орманында тіршілік ететін ак тиін ү шін шектеуші фактор - қ орек. Сол сияқ ты жеміс-жидегі мол тоғ айларда тек дә нмен Қ оректенетін кұ стар басым болады. Ә сіресе, сексеуілді ормандардың тұ рғ ыны сексеуіл жорғ а торғ айы, Іле Алатауының батыс бө лігінде, Ақ су-Жабағ алы қ орығ ында кездесетін жү мақ торғ ай, Алакө лдің реликті шағ аласы, шө л-шө лейтті қ ұ мды аймактың сә ні - карақ ұ йрық, т.б. аң мен қ ұ стар таралуы шектелген стенобионтты тү рлерге жатады.

Стенобионтты организмдердің эврибионтты организмдерден айырмашылығ ы таралу аймағ ының шектелуіне байланысты морфология-лық, физиологиялық жә не экологиялык жағ ынан бейімделу ерекше-ліктері басымырақ болады. Оғ ан тә н белгілер тү сінің ортағ а қ арай ұ ласуы, тү нге қ арай активті тіршілігі, ін қ азу, суды ү немдеу, т.б. қ асиеттері жатады. Факторлардың организмдерге ә серінің біртекті болмауы биологиялық кө п тү рлілігіне ә сер етуімен бірге олардың географиялық белдеулер жә не табиғ ат белдемдері бойынша таралуына да ә сер етеді. Нә тижесінде, табиғ аттың ә р тү рлі ландшафтарында микроорганизмдер, жануарлар мен есімдіктердің белгілі бір бірегей жиынтығ ы ортақ жағ дайда тіршілік етеді.

Экологиялық факторлардың организмдерге тікелей немесе жанама ә сер етуі олардың белгілі бір биотопқ а бейімделген тіршілік фор-маларын қ алыптастырады. Организмдерді экологиялық тү рғ ыдан классификациялау (жіктеу) негізінен толық бір жү йеге келтірілмеген. Сондық тан, біз организмдердің тіршілік формаларын жіктеуде олардың тіршілік ортасын (мекенін) негізге аламыз. Тіршілік формасы дегеніміз - организмдердің ө зінің тіршілік ортасының ерекшелігіне қ арай морфологиялық жағ ынан бейімделуі. Ә сіресе, жануарлар дү ниесінің тіршілік формасын ажырату ө те кү рделі. Жануарлардың тіршілік формаларын жіктеу Д.Н.Кашкаровтың (1945) жү йесі бойынша алынады:

Ø жү згіш формалар (нектон, планктон, бентос);

Ø жартылай суда тіршілік ететіндер (уақ ытша қ орек ү шін сү ң гитіндер);

Ø қ азғ ыш формалар (жер бетіне шыкпайтындар, жер бетіне уақ ытша шығ атындар);

Ø қ ұ рлық формалар: а) ін казбайтындар (жү гіргіштер, секіргіштер, жорғ алаушылар); ә) жартас жануарлары; ә уе формалары;

Ø ағ ашқ а ө рмелегіштер: а) ағ аштан тү спейтіндер; ә) ағ аштарда жү ретіндер;

Ø ә уе формалары: а) ә уеде жемтігін ү стайтындар; ә) ә уеден қ арауыл-дайтындар.

Жоғ арыдағ ы жү йеден біз организмдердің козғ алуғ а бейімділігі бойынша жіктелу формасын кө реміз. Академик Д.Н.Кашкаров жануарларды ылғ ал сү йгігіштер (гидрсфильдер), ал қ оректену сипатына карай: ө сімдік коректі, жыртқ ыш, кө п коректі, ө лексе қ оректі, т.б. деп бө леді. Бұ л жіктелулерге қ арап біз организмдердің тіршілік форма-ларынын сан алуан екенін кө реміз. Ең бастысы тіршілік ортасы немесе ү қ сас болып келетін организмдердің морфологиялық жағ ынан да ү қ сас болуы бейімделушіліктің негізгі роль атқ аратынын кө рсетеді.

Ғ алымдар ө сімдіктер ә лемін зерттей келіп олардың тіршілік формасын жіктеуге ұ мтылғ ан. Соның ішінде біз ботаник С. Раункиер (1905-1907) жү йесін негізге аламыз: