Экология ғылымының қалыптасу кезеңдері

Экология ғ ылымының калыптасуы тарихи дә уірлердегі коғ амның жә не ондағ ы ө ндіргіш кү штердің даму дең гейлерімен тығ ыз байланысты. Экология ғ ылымының тарихи дамуын, негізінен, ү ш кезең ге бө леді.

Бірінші кезең

Аристотель

Ә бу Насыр ә л-Фараби

Ә бу Ә ли ибн Сина, Ә бу Ә ли Хусейн ибн Абдаллах

Антони Ван Левенгук

Карл Линней

Бірінші кезең де — экология ғ ылымы туралы деректер жеке организмдерге сипаттама беру арқ ылы жинақ тала бастады. Бұ л кезең адамның пайда болғ ан кү нінен бастап XIX ғ асырдың 60-жылдарына дейінгі уақ ыт аралығ ын қ амтиды.

Алғ ашқ ы экологиялық тү сініктер, ұ ғ ымдар мен тұ жырымдар кез келген халық тың аң ыз-ә ң гімелерінде, мақ ал-мә телдерінде жә не басқ а да ауыз ә дебиет ү лгілерінде жиі кездеседі. Мысалы, халқ ымыздың " қ ұ ндыз — суда, қ ұ лан — қ ырда" деген мә телі ә рбір жануардың тіршілік ортасын нақ ты аң ғ артып тұ р. Ал " Жылқ ының жауы — бө гелек, жыланның жауы —дегелек" деген мақ ал жануарлар арасындағ ы қ оректік тізбекке нақ ты дә лел бола алады.

Экология ғ ылымы туралы кейбір ұ ғ ымдар мен тү сініктер ө те ерте кездерден басталды. Бастапқ ы экологиялық кө зқ арастар, негізінен, ботаника жә не зоология ғ ылымдарының жетістіктерінің нә тижесінде алыптасты.

Организмдердің тіршілік етуі ө здері тіршілік ететін табиғ и орта жағ дайларымен тығ ыз байланысты болатындығ ы ертедегі ойшыл ғ алымдар Эмпедоклдің (б.з.д. 490—430 жж.), Теофрасттың (б.з.д. 372-287 жж.), Аристотельдің (б.з.д. 384-322 жж.) ең бектерінде атап кө рсетілген.

Орта ғ асырлардағ ы ө ндіріс дең гейінің нашар дамуы жә не діни кө зқ арастардың кең інен таралуы биология ғ ылымдарының дамуына едә уір кедергі болды. Дегенмен де Разес (865-925 жж.), Ә бу Насыр ә л-Фараби (870-950 жж.), Ә бу Ә ли ибн Сина (Авиценна, 980—1037 жж.) жә не т.б. ғ алымдардың ең бектерінде табиғ ат жайлы нақ ты ғ ылыми деректер кездеседі. Осындай ғ ылыми ең бектердің арқ асында алғ аш рет тірі организмдер мен орта жағ дайларының ө зара қ арым-қ атынасы туралы нақ ты деректер жинақ талып, ғ ылыми қ орытындылар жасала бастады.

Қ айта ө рлеу дә уірінде табиғ ат туралы зерттеулерге қ ызығ ушылық арта тү сті. Ботаника жә не зоология, т.б. ғ ылым салаларында нақ ты ғ ылыми мә ліметтер жинақ талып, басқ а да жаң а ғ ылым салалары қ алыптаса бастады.

Кө птеген саяхатшылардың жаң а жерлерді ашуына сә йкес сол аумақ тардың ө сімдіктері мен жануарлары туралы ғ ылыми ең бектер жарық кө рді. Голланд ғ алымы Антони ван Левенгуктің (1632-1723 жж.) микроскопты жасап шығ аруы арқ ылы бұ рын белгісіз болып келген ұ сақ организмдер жайлы жаң алық тар жарияланды. Ағ ылшын ғ алымы Джон Рей (1628-1705 жж.) " Ө сімдіктер тарихы" деген ең бегінде 18 мың нан астам ө сімдік тү рлеріне сипаттама жазды. Сонымен қ атар ол биология ғ ылымына алғ аш рет " тү р" деген ұ ғ ымды енгізді. Кө рнекті швед ғ алымы Карл Линней (1707-1778 жж.) ө з ең бектерінде тірі организмдердің тіршілігінде климаттық жағ дайлардың басты рө л атқ аратындығ ын атап кө рсетті. Француз ғ алымы Жорж Бюффон (1707-1788 жж.) организмдер мен қ оршағ ан орта жағ дайларының арасында ө зара тығ ыз байланыс болатынын ерекше атап жазды.Швейцариялық ғ алым Абраам Трамбле (1710-1784 жж.) су жануарларының тіршілігі ү шін температураның ә сері, қ оректік заттардың болуы жә не олардың ө зара қ арым-қ атынасы туралы пікірлер айтты. Ағ ылшын ғ алымы Эразм Дарвин (1731—1802 жж.) " Табиғ ат ордасы" жә не т.б. ең бектерінде организмдер арасындағ ы ө зара тығ ыз байланыстар болатынын поэмалық толғ ау ретінде жазды. Француз ғ алымы Жан Батист Ламарк (1744—1829 жж.) орта жағ дайларының ө сімдіктер мен жануарлардың тарихи дамуындағ ы рө ліне ерекше назар аударды.

Экологиялық кө зқ арастардың дамуына орыс ғ алымдары П.С.Паллас (1741—181 Іжж.), И.И.Лепехин (1740—1802жж.), И.Г.Гмелин (1709—1755жж.), С.П. Крашенинников (1711—1755 ЖЖ<) жә не т.б. ү лкен ү лес қ осты.

Кө рнекті неміс ғ алымы Александр Гумбольдт (1769—1859 жж.) дү ние жү зінің кө птеген аймақ тарына жасағ ан саяхаттарында жинаган материалдарының негізінде " Ө сімдіктер географиясы туралы идеялар" деген ең бек жазды. Ғ алым бұ л ең бегінде табиғ аттағ ы барлық организмдердің біртұ тастығ ын жә не олардың орта жағ дайлармен тығ ыз байланыстылығ ын ғ ылыми тұ рғ ыда нақ ты атап кө рсетті.

XVII—XVIII ғ асырларда жарық кө рген биологиялық ең бектерде нақ ты ғ ылыми экологиялық мә ліметтердің ү лесі мол болды. Кө птеген саяхатшылардың ең бектерінде экологиялық бағ ыттағ ы зерттеулерге ерекше кө ң іл бө лінді. Тіпті кейбір ғ алымдар (Ж.Ламарк, Т.Мальтус жә не т.б.) алғ аш рет адамның табиғ атқ а ә сер етуінен болатын жағ ымсыз жағ дайлардан сақ тану кажеттігін де ерекше ескертті.

[ө ң деу]Екінші кезең

Дарвин Чарлз Роберт

В.И.Вернадский

Геккель Эрнст

Карл Францевич Рулье

В. В. Докучаев

Екінші кезең де — экология ғ ылымы ө з алдына жеке ғ ылым саласы болып қ алыптасты. Бұ л кезең XIX ғ асырдың 60-жылдары мен XX ғ асырдың 50-жылдар аралығ ын қ амтиды. Бұ л кезең де орыс ғ алымдарыК.Ф.Рулье (1814—1858 жж.), Н.А.Северцов (1827—1885 жж.) жә не В.В.Докучаев (1846—1903 жж.) ең бектерінде алғ аш рет кө птеген экологиялық ұ ғ ымдар мен қ ағ идаларга ғ ылыми тұ рғ ыдан дә лелді қ орытындылар жасалды.

К.Ф.Рулье органикалық дү ниенің дамуы ү немі ө згеріп тұ ратын орта жағ дайларының ә серлеріне тікелей байланысты деп қ орытынды жасады. Сонымен катар ол жануарлар экологиясы ғ ылымының негізін салды. Н.А.Северцов 1855жылы " Воронеж губерниясындағ ы аң дардың, қ ұ стардың, қ осмекенділер менжорғ алаушылардың тіршілігіндегі маусымдық қ ұ былыстар" деген ең бегін жариялады. Бұ л ең бек сол кездегі зоология ғ ылымындағ ы жан-жақ ты жү ргізілген тең десі жоқ экологиялық зерттеу деп бағ аланды.Топырақ тану ғ ылымының негізін салғ ан В.В.Докучаевтың табиғ ат белдемдері жайлы ілімі экология ғ ылымының дамуына зор ық пал етті. Ғ алым ө з ең бектерінде ө сімдіктер мен топырақ арасында болатын ө зара қ арым-қ атынастарғ а жан-жақ ты талдау жасады.Экология ғ ылымының дамуына ү лкен ү лес қ осқ ан ағ ылшын ғ алымы Чарлз Дарвин (1809—1882 жж.) болды. Оның " тіршілік ү шін кү рес" жә не " табиғ и сұ рыпталу" туралы тү йінді тұ жырымдары тікелей тірі организмдердің ө зара жә не олардың орта жағ дайларымен байланыстарына негізделді.

Неміс ғ алымы Эрнст Геккель алғ аш рет экологияны ө з алдына жеке ғ ылым саласы деп, оғ ан ғ ылыми анық тама берді. Сондық тан да Э.Геккель экология ғ ылымының негізін салғ ан ғ алым деп ө те орынды аталады.

XX ғ асырдың 30—40-жылдарында табиғ ат жү йелерінде болатын ө зара байланыстарды зерттеу жоғ ары сатығ а кө терілді. Ағ ылшын ғ алымы Артур Тенсли (1871—1955 жж.) 1935 жылы " экожү йе" ал орыс ғ алымы В.Н.Сукачев (1880—1967 жж.) 1940 жылы " биогеоценоз" туралы ұ ғ ымдарғ а ғ ылыми нақ ты тү сініктемелер берді.

Атақ ты орыс ғ алымы В.И.Вернадскийдің (1864—1945 жж.) дү ние жү зі ғ алымдары мойындағ ан биосфера туралы ілімі қ азіргі экология ғ ылымының ғ ылыми теориялық негізі болып есептелінеді.

[ө ң деу]Ү шінші кезең

Ү шінші кезең — XX ғ асырдың 50-жылдарынан басталып қ азіргі уакытқ а дейінгі аралық ты қ амтиды. бұ л кезең де экология ғ ылымы ө з алдына кө птеген жаң а салалар мен бағ ыттарғ а бө лінді. Сонымен бірге экология жаратылыстану жә не қ оғ амтану ғ ылымдарының басын қ осып отырғ ан кешенді ғ ылымғ а айналды.

[ө ң деу]Экология ғ ылымының қ азіргі жаң а бағ ыттары

Қ азіргі жалпы экология ғ ылымы организмдерді тіршілік дең гейлеріне сә йкес жеке салаларғ а бө ліп зерттеуге ерекше мә н береді. Мысалы, жеке дараларды — аутэкология, популяцияларды — демэкология, табиғ и бірлестіктерді — синэкология, ал биосфераны — ғ аламдық экология ғ ылымдары зерттейді. Экология ғ ылымының бұ л салалары мен негізгі бағ ыттары бір-бірімен ө зара тығ ыз байланысты. Мұ ның бә рі де жалпы экология ғ ылымына берілетін анық тамалардың мә нін аша тү суде ә рі ө з зерттеулері арқ ылы оның дамуына зор ү лестерін қ осуда.