В.И.Вернадскийдің негізгі биогеохимиялық заңдары. Өндірістің дамуы және қоршаган ортаға түсетін салмак

Тірек сө здер: атмосфера, гидросфера, литосфера, жер қ абығ ы, ноосфера, ақ ыл-ой сферасы, ғ ылым жетістігі, табиғ ат пен қ оғ амның гармониялық дамуы, биофильді заттар, кө мірсулары, липидтер, белоктар, нуклеин қ ышқ ылдары.

1. Биосфера жә не ноосфера туралы В.И.Вернадскийдің ілімі. Жердің ғ аламдық экожү йелерінің ең ірісі - биосфера (тіршілік қ абығ ы). Оның даму эволюциясы, болашағ ы тек жермен байланысты. Биосфераны жан-жақ ты ғ ылыми тұ рғ ыда толық зерттеп оның теориялық негізін салушы академик В.И.Вернадский (1863-1945). Оның биосфера туралы ілімі - жаратылыстану ғ ылымдары бойынша осы кү нге дейін маң ызын жоймағ ан теориялық ең бек. В.И.Вернадский 1926 жылы жарық кө рген " Биосфера" - деген ең бегінде биосферадағ ы тіршіліктің дамуын, қ алыптасуы мен болашағ ын зерттей келіп: " Биосферадағ ы тіршіліктің негізгі, қ озгаушы кү ші кү н энергиясы мен химиялық элементтердің (биогендік) тірі жә не ө лі заттар арасындағ ы миграциясы (ауысуы) жү зеге асатын зат алмасу процесі, яғ ни организмдердің кө беюі мен дамуы" - деп тұ жырым жасайды. Шын мә нінде биосферадағ ы жалпы тіршіліктің пайда болуы бейорганикалық элементтер негізінде органикалық заттардың пайда болуы тү рғ ысынан қ арастырылады.

Биосфера - ө зін қ ұ райтын 3 қ ұ рамдас бө лігімен сипатталады. Олар - атмосфера, гидросфера жә не литосфера (жер қ абығ ы). Ноосфера - ақ ыл-ой сферасы екенін одан ә рі зерттеулер жү ргізген В. И. Вернадский, Э. Леруа, Т. Шарден сынды ғ алымдар: "..Адамның ақ ыл-ой, мемлекеттер саясаты, ғ ылым жетістігі, т.б. адамзаттың биік адами дең гейі табиғ ат пен қ оғ амның гормониялық дамуын жү зеге асыратын ноосфера" - деген қ орытындығ а келген.

2.Тірі заттың ә лемдік ролін анық тау. Академик В.И.Вернадский биосферадағ ы тіршілік процестерін зерттей келе химиялык элементтердің бір тобын " тірі заттар" - деп атады. Олар биофильді заттар деп аталатын сутегі, кө міртегі, оттегі, азот, фосфор жә не кү кірт элементтері еді. Биофильді элементтердің атомы тірі организмдердін денесінде кү рделі органикалық қ осылыстар тү зе отырып, кө мірсулары, липидтер, белоктар жә не нуклеин қ ышқ ылдарын қ ұ райды. Ал, бұ л органикалық заттар тіршілік тірегі екені мә лім.

В.И.Вернадский биосфералық қ алыптасу жә не даму эволюциясындағ ы " тірі заттардың " ролін ө те жоғ ары бағ алады. Ә сіресе, тірі организмдер оғ ан қ оса адам баласының іс-ә рекеттерінің биосфера шегіндегі биогеохимиялық фактор ретіндегі ролін бағ алай келіп биосфера ө зін-ө зі реттеп отыратын табиғ и жү йе екендігін дә лелдеді. Яғ ни, планетадағ ы ең жоғ арғ ы сатыдағ ы дамығ ан тіршіліктің ұ йытқ ысы тү рлі организммен байланысты екенін баса айтты. Шын мә нінде тірі организмдер ғ арыштық энергияны жердегі химиялық энергияғ а айналдыра отырып планетадағ ы тіршіліктің кө п тү рлігіне ә келеді. Осының бә рі биосфе­радағ ы химиялық элементтердің миграциясы болып табылады. Бұ л процестер табиғ аттағ ы зат жә не энергия айналымдарымен шектеліп, биосфера шегіндегі ғ аламдық зат алмасулардың ү здіксіз қ озғ аушы кү шіне айналады.

Ең басты мә селе биосферадағ ы айналымдардың қ алдық сыз жү руі. Нә тижесінде, биосфера деп аталатын ү йімізде ешбір басы артық зиянды қ осылыстар тү зілмейді, бә рі де қ айтадан айналымғ а тү сіп табигаттың ө зін-ө зі тазартуы жү ріп жатады. Ол процестердің ең басты қ озғ аушы кү ші - Кү н екенін есте шығ армауымыз керек.

3.Антропогендік ә рекеттік концепциясы. В.Н.Вернадский табиғ аттағ ы зат айналымдарының тұ рақ ты даму процесіндегі адамның роліне ерекше мә н берді. Тіптен, оның дә лелдеуінше адам баласы тең десі жоқ биосферадағ ы ең қ уатты геологиялық кү ш ретінде бағ алады. Яғ ни, болашақ тағ ы биосфераның тағ дыры адамзаттың ақ ыл-ойының сапасында немесе дең гейінде екенін болжай келе ө зінің ө те маң ызды теорияларының бірін тұ жырымдады. Ол - биосфераның жаң а тұ рғ ыдағ ы ұ ғ ымы мен сипаты - ноосфера туралы болжамдар жасады. Ал " ноосфера" деген терминді ғ ылымғ а енгізген француз математигі Леруа еді. Академик В. Н. Вернадский ө зінің 1944 жылы жазғ ан ең бегінде: " Болашақ планетаның ұ сқ ыны мен тыныс тіршілігі адам баласының ақ ыл-ойы мен парасатына байланысты дамиды жә не тә уелді болады. Ең бастысы адамзаттың санасыз ақ ыл-ойының нә тижесіне байланысты биосфера тағ дыры шешіледі", - деген тамаша болжамын айтқ ан болатын. Шын мә нінде, казіргі биосфераның тұ рақ тылығ ы тек адам баласының қ олында екенін ә рбір кө зі ашық, кө ң ілі сергек мү шесі тү сініп отыр. Бірақ та, планета тұ рғ ындары ноосфера идеясын айтушы ғ ұ лама ақ ыл иелерінің болжай айтқ ан шындығ ын бағ алай білмеді. Жұ мыр жер адам баласының бұ рын-соң ды болмағ ан небір зорлық -зомбылығ ына ұ шырады. Ғ ылыми техникалық процесс (FTП) қ азіргі биосфераның тағ дырын басқ аша шешті. Небә рі соң гы 70-100 жыл ішінде адам баласының іс-ә рекеті мен ық палы табигаттың геологиялық жылдар бойы қ алыптасқ ан ұ сқ ының мү лдем ө згертті. Жер шарында тіршілік жоқ жерлер, тіршіліксіз қ ұ мдар, шө лдер, тақ ырлар пайда болды. Ауа райы ө згеріп, табиғ ат байлық тары сарқ ыла бастады. Адам баласы табигат байлық тарын мең геру былай тұ рсын, оғ ан пайда кө зі ретінде қ арап барынша ластап, айналымга келмейтін бө где заттар мен қ оқ ыстарды шығ ара бастады. Нә тижесінде, адам баласы ө зіне-ө зі кө пе-кө рнеу ор қ аза бастады. Яғ ни, жаппай қ ырып-жоятын атом қ арулары, улы химиялык препараттар, концерегенді, т.б. тіршілікке зиянды заттар табиғ аттың тепе-тең дік заң дылық тарын бұ зып, планетаның ө зіне қ ауіп тө ндіре бастады. Мә селен, XX ғ асырдың аяғ ындағ ы кө мір қ ышқ ылы газының атмосферадағ ы кө лемі қ алыптасқ ан тепе-тендіктен (оттегімен салыстырғ андағ ы) 0, 03 %-тен 0, 034 %-ке кө бейіп отыр.