XX ғасырдың соңындағы орнықты даму

Орнық ты даму XX ғ асырдың соң ындағ ы жаң а бағ дарларды терең дету арқ ылы мү мкіндікке ие болды. Американдық тар Д. Нэсбитт пен П. Эбурдинолардың арасында мыналарды атап ө теді: а) 90-шы жылдардың барысындағ ы экономикалық жедел даму жә не жаң а технологиялар;

ә) ә леуметтік реттеу элементтерін ерікті нарық пен ү йлесімді қ осу;

б) ә мбебап ө мір салты жә не мә дени ұ лтжандылық;

в) приваттық (жекеше) жә не мемлекеттік дә улеттілік тенденцияларын ү йлесімді қ осу;

г) ө нердің, кө ркем мә дени еттің қ айта жаң ғ ыруы;

ғ) діни ө ркендеу;

д) тұ лғ а салтанаты.

Барлық осы бағ дарлар негізінен дамығ ан елдерге тә н, сондық тан орнық ты даму концепцияларында ә р елдің даму дең гейін еске алғ ан жө н. Мә селені зерттеушілердің атап ө ткеніндей, Батыс пен Шығ ыстың, Солтү стік пен Оң тү стіктің арасындағ ы ұ лғ айып бара жатқ ан алшақ тық ә лемдік ө ркениеттің тү рақ тылығ ына қ ауіп тудырады. Сондық тан Рио-92 декларациясында нашар дамығ ан елдердің жалпы кешеуілдеуін тоқ татуғ а ү лкен кө ң іл бө лінді. Ә лем барғ ан сайын жалпы ғ аламдық сипатқ а ие болып отыр. Жоғ арыда аталғ ан қ ұ жатта орнық ты дамудың мынадай басты алғ ышарттары аталып ө теді:

— адамдық — «ү здіксіз дамудың тү йінінде адамдар тұ руы қ ажет»;

— экологиялық — «қ оршағ ан ортаны қ азіргі жә не келешек ұ рпақ тар ү шін сақ тау міндет»;

— экономикалық — «даму, тұ тыну ү шін мұ қ таждық»;

— ә леуметтік — «кедейлік пен қ айыршылық ты жең у»;

— қ ұ қ ық тық — «қ оршағ ан ортаны қ орғ ау саласында тиімді заң дар жү йесін жасау»;

— халық аралық ынтымақ тастық пен ә ріптестік — «мемлекеттер мен халық тар арасындағ ы сү хбатты жаң а дең гейге кө теру» (Ноосфера — устойчивое развитие. — Алматы, 1996. — № 1. — С. 35).

Осы сә тке «дағ дарыс» анық тамасы кө бірек тә н болғ анымен, қ азақ стандық қ оғ ам ү шін орнық ты даму концепциясының маң ызы зор. Аталғ ан дағ дарыстан шығ у ү шін Қ азақ стан орнық ты даму жолына шығ уы қ ажет. Белгілі болғ андай, Қ азақ стан экологиялық қ ауіпті жә не тө тенше елдер қ атарына жатады. Осы мә селені зерттеуші В.Н. Василенконың сараптауы бойынша, «Қ азақ стан қ оршағ ан ортаны қ орғ ауғ а арналғ ан ең тө мен шығ ындарды жұ мсай отырып (Еуразия елдерінің арасында), планетадағ ы ең жоғ ары техногендік биосферағ а бағ ытталғ ан қ ысымды басынан ұ шыратып отыр. Белгілі экологиялық SAIC фирмасының деректері бойынша, Қ азақ стандағ ы экологиялық қ аржылау жылына бір адамғ а 20 центті жә не ә р шаршы шақ ырымғ а 1.21 АҚ Ш долларын қ ұ растырады. Неше тү рлі азық -тү лік, энергетикалық жә не басқ а да мұ қ таждық тарды ө теу ү шін, ә лемдік базарларғ а шығ у мақ сатында Қ азақ стан жыл сайын бір адамғ а шақ қ анда 50 тонна табиғ ат затын ө ндіреді жә не технологиялық ө ң деуден ө ткізеді. Олардың арасында қ алдық тар 95 пайызын қ ұ растырады жә не Қ азақ стан жерінде 19 миллиард тонна ө неркә сіптік қ алдық тар қ алғ ан ә р қ азақ стандық қ а 1 тоннадан артық келеді. Ә сіресе қ ауіпті жағ дай елдің демографиялық жағ дайында қ алыптасқ ан — халық тың едә уір бө лігін экологиялық себептерден туындағ ан дерттер қ амтығ ан жә не — осының салдарынан ө мір сү ру ұ зақ тығ ының орташа кө рсеткіші тө мендеп келеді. 1990—1995 жылдар арасында ол 68.6-дан 66.1-ге дейін тө мендеген» (Ноосфера — Жербесік. — Алматы, 1996, № 1. - 334-бет). Егер жоғ арыда аталғ ан факторларғ а Қ азақ стандағ ы экологиялық зардап шеккен тө тенше аймақ тарын (Арал маң ы, Семей полигоны, Байқ оң ыр космодромы аймағ ы, далалардың шө лденуі ж.т.б.) қ оссақ, онда еліміздегі экологиялық жағ дайдың аса қ ауіптілігі кү мә н туғ ызбайды. Сонымен қ оса патерналистік ұ станымдағ ы тоталитарлық ділдің қ алдық тарын да ескеру керек. Экологиялық апат себебін тек ғ ылыми-техникалық прогресс пен халық кедейлігінен іздемей, адамдардың санасындағ ы мә дени-ізгілік қ ұ лдырауды да экономикалық - экологиялық қ иындық тарды тудыратынын ұ мытпағ ан жө н. «Ноосфера — Жербесік: Орнық ты даму» экологиялық аймағ ында осығ ан байланысты тө мендегідей пікір айтылады: «Кө птеген саясаткерлер, ә леуметтанушылар, заң герлер мен экономистер, психологтар мен реформаларғ а қ атысты сарапшылардың ортасында, елдің ұ лттық мү дделері мен басым бағ ыттарына қ айшы келетін мынадай стереотиптер мен мифтер кездеседі:

— Қ азақ станның табиғ и ресурстарының арзан жә не таусылмайтындығ ы туралы;

— биосфераның экологиялық заң дылық тарын елемесе де болады;

— саясаттағ ы, қ ұ қ ық тағ ы, экономикадағ ы жә не табиғ атты пайдалану технологияларындағ ы экономикалық талаптарды орындауды кейінге қ алдыруғ а болады;

— экологиялық зандар жү йесі ұ лттық қ ауіпсіздіктің стратегиялық приоритетті бө лігіне жатпайды;

— қ оршағ ан ортаны қ орғ ауғ а кө п қ аржы бө лу — бай жә не қ аржылы елдердің ү лесі;

— халық тың экологиялық талаптарын мемлекеттік шешім қ абылдағ анда, онша елемесе де болады» (Ноосфера — устойчивое развитие. — Алматы, 1996. — № 1. — С. 334—335).

Орнық ты даму қ алпына тү су ү шін Қ азақ станның ө зіндік тағ ы бір кү рделі мә селесі қ оғ амның экономикалық, ә леуметтік жә не рухани салаларының ө тпелі тү рде болуы жатады. Егер дамығ ан елдер орнық ты жеделдеудің 3—4 басым міндеттерін шешетін болса, онда посткең естік мемлекеттер барлығ ын қ айтадан бастап, тү гелдей шешуі керек. Қ азақ стан жағ дайында орнық ты дамуды қ алыптастыру міндеттеріне мемлекеттің ө зінің тікелей қ ауіпсіздігі мен тұ рақ тылығ ын қ олдау, оның территориялық тұ тастығ ын сақ тау, этносаралық келісімділікті нығ айту, экономиканы қ айта қ ұ ру, демократиялық мемлекет пен азаматтық қ оғ амды қ алыптастыру, рухани жаң ғ ыру ж.т.б. жатады. Орнық ты дамуғ а кө шу қ оғ амдық ө згерістерді, дә стү ршілік пен модернизацияны рационалды тү рде ү йлестіруді талап етеді. Қ азіргі тұ тас ә лемде тек этноорталық тық ү лгілерді негізге ала отырып, табысқ а жету мү мкін емес. Ә сіресе дә стү ршілдік, тек ө зінің қ уаттарына ғ ана сену, елдің ерекшелігін баса айту бір елді де кө ркейткен жоқ. Егер бұ рынғ ы жаң ғ ыртулық, модернизациялық бағ дарламаларда басты назар ішкі факторларғ а ғ ана аударылса жә не модернизацияны білімді элитаның шығ армашылығ ының нә тижесінде бұ қ ара халық оны дайын кү йінде қ абылдайды деп тү сінілсе (бұ қ ара халық инертті болып келеді жә не дә стү рлі қ ұ ндылық тарынан айырылғ ысы келмейді делінеді), онда қ азіргі жағ дайда жоғ арыдағ ығ а қ осымша мынадай факторлар маң ызды болып есептеледі: ә лемдік геосаяси жағ дай, адам қ ұ ндылық тарының мемлекет егемендігінен кем болмауы, сыртқ ы экономикалық жә не қ аржылық кө мек, халық аралық базарлар мен ақ параттардың ашық болуы, гуманистік қ ұ ндылық бағ дарларының ү стемдік етуі. Тек қ ана элита емес, сонымен бірге ә лемдегі озық ү лгілермен бұ қ аралық ақ парат қ ұ ралдары жә не жеке сұ хбат арқ ылы таныс қ арапайым адамдар да ө з ө мір қ алыптарын заманғ а сай ө згерткісі келеді. Қ азақ станда соң ғ ы жылдары орнық ты дамуды қ амтамасыз етуге бағ ытталғ ан бірнеше стратегиялық жә не бағ дарламалық қ ұ жаттар қ абылданғ ан. Олардың арасындағ ы елеулілері: «Қ азақ стан Республикасындағ ы экологиялық қ ауіпсіздікті қ амтамасыз ету концепциясы», «Экономикасы ө тпелі кезендегі елдерде табиғ атты пайдалану ә рекеттерін жү йелі басқ арудың басшылық қ а алатын принциптері», XXI ғ асырғ а арналғ ан кү н тә ртібі: «Ө ркендеу ү шін жә не Отанды орнық ты дамыту». Бұ л қ ұ жаттарда Қ азақ станның жаң а мың жылдық та демократиялық жә не гуманистік негіздерде, барлық халық тардың рухани, этикалық, мә дени жә не басқ а да қ ұ ндылық тарын сақ тай отырып, туғ ан табиғ атпен ү йлесімді болатын орнық ты экономикалық жә йе адамдық даму кең істігіне енгісі келетіндігі жарияланды. Орнық ты даму принципі тек экономикалық жә не экологиялық мә селелермен шектелмейді. Орнық ты даму қ азіргі ә лем мә дениетінің ажырамас маң ызды бө лігіне айналып отыр. ЮНЕСКО-ның Париж қ аласында 1998 жылы қ абылданғ ан қ ұ жатында, даму қ ұ қ ығ ы жә не оның жү зеге асуы ә лем мә дениетін жетілдіруге бағ ытталғ ан жә не адам қ ұ қ ық тарын одан қ арай терең детуге арналғ ан салалардың арасында ерекше орын алады деп атап ө тілген.

1. 1992 жылы Рио – де Жанейро БҰ Ұ қ оршағ ан орта жә не дамуы бағ ытында Конференция ө ткізді оғ ан ә лемнің 179 елінің басшылары мен экспертттері, жә не ү кіметтікемес ұ йымдардың кө птеген ө кілдері ғ алымдар жә не іске адамдар қ атысты.

Конферненция мазмұ ны қ азіргі уақ ытттағ ы ғ аламдық экологиялық кризис ә леуметтік проблемалар туындатуда. Сондық тан ө ркениетті халық пен табиғ ат арасында бірегей ү ндестіктің халық аралық стратегиясын жасау қ ажеттігі алғ а қ ойылды. Бұ л стратегйя 1992 жылы Рио – де Жанейрода БҰ Ұ қ оршағ ан орта жә не дамуы деп ө ң деліп, жасалып қ абылданды.

Бұ л тұ рақ ты дамудың стратегиясы қ азіргі уақ ыттты жә не болашақ ұ рпақ мү мкіндігін қ атерге тікпей олардың жеке бас қ ажеттілігін қ анағ аттандыру. Бұ л бірнеше кешенді міндеттерді атқ арады

- Саяси ә леуметтік жоспарда – бұ л мемлекеттер арасындағ ы ү йлесімді қ арым – қ атынас, ә леуметтік топтар, кластар, соғ ыстан бас тарту, келісім, сө з ә дістері арқ ылы конфликтілерді тә жікелесуді шешу.

- Экономикалық жоспарда – халық тың ө нім кірісінің бірқ алыпты ө суі, жұ мыссыздық ты жою, аштық, ө німнің қ ауіпсіздігі.

- Экологиялық жоспарда – биоалуантү рлілікті сақ тау, қ оршағ ан ортаны қ орғ ау, шығ ынсыз энергия кө здерін пайдалану, ө ндірісорындарын жә не ауылшаруашылығ ын экологияландыру, қ алдық заттарды проблемасын шешу.

- Этикалық жоспарда – демократияны дамыту, адам қ ұ қ ығ ын сақ тау, адамдардың мә дениеті мен кә сібилік дең гейін кө теру, экологиялық кө зқ арастар қ алыптастыру, биосфералық этика

Тұ рақ ты даму жолымен жү ре келе қ оғ ам биосфераның дамуы кезең іне яғ ни оны академик В.И.Вернадский (сфера разума) парасат аумағ ына жақ ындайды.

Орнық ты даму тұ жырымдамасы. «Орнық ты даму қ азіргі уақ ыт қ ажеттіктерін қ анағ аттандыратын, бірақ болашақ ұ рпақ тардың ө з қ ажеттіктерін қ анағ аттандыру қ абілеттілігіне қ ауіп тө ндірмейтін даму болып табылады.» (Брундтланд комиссиясы, БҰ Ұ, 1987ж.)