Мемлекеттік геодезиялық жүйелер

Геодезиялық жуйелер мемлекеттік геодезиялық жиілендіру жү йесіне жә не геодезиялық тү сіру жү йелеріне бө лінеді. Мемлекеттік геодезиялық жү йе келесі жиілендіру жү йелерін, топографиялық тү сірулерді одан ә рі дамытудың, сондай-ақ іздестірулермен, кұ рылыспен, жер қ ойнауын пайдаланумен, жерге орналастырумен, басқ а да толып жаткан халық шаруашылық жә не ғ ылыми міндеттермен байланысты инженерлік-геодезиялық есептерді шешудін негізі болып табылады. Геодезиялық жү йенін жиілігі жә не пункттің пландағ ы орнын анық таудың қ ажетті дә лдігі осы негізде шешілетін ғ ылыми жә не инженерлік-техң икалық міндеттердің сипатымен анық талады. Сондық тан геодезиялық жү йелерді қ ұ рудың қ ажетті дә лдігін қ амтамасыз ету ү шін оның бұ рыштық жә не ұ зындық ө лшемдер элементтері тиісті аспаптар жә не тә сілдер колдану арқ ылы жү ргізілуі тиіс. Мемлекеттік геодезиялық жү йе мыналарды қ амтиды:

а) I, II, III жә не IV класты пландық жү йелер, олар ө зара бұ рыштык жә не ұ зындық ө лшеулер дә лдігімен, жү йелер кабырғ асының ұ зындығ ымен жә не олардың дә йекті даму тә ртібімен ерекшеленеді. Пландық жү йелер триангуляция, трилатерация, полигонометрия ә дістерімен жә не оларды ұ штастыру арқ ылы кұ рылады.

б) I, II, III жә не IV класты биіктік нивелир жуйелері олар геометриялық нивелирлеу ә дісімен кұ рылады.

Геодезиялық жү йелер жалпыдан жекеге қ арай кө шу принципімен: жоғ арғ ы жү йеден, ягни I кластан тө менге қ арай неғ ұ рлым дә л қ ұ рылғ аннан негұ рлым ұ сақ тау жә не дә лдігі кемдеу класқ а карай кұ рылады. I класты жуйе мейлінше жоғ ары дә лдікке ие болады жә не ол тө менгі кластарғ а геодезиялық жү йелердің дамуы жә не олардың пункттерінің координаталарын біртү тас жү йеде есептеу ү шін негіз қ ызметін атқ арады.

Триангуляция ә дісі. Триангуляция ә дісі жергілікті жерде ү шбұ рыштар жуйесін кұ рудан тү рады; оларда барлық бұ рыштар жә не кейбір базис кабырғ аларының ұ зың дығ ы ө лшенеді. Ұ шбұ рыштың басқ а қ абырғ аларының ұ зындық тары тригонометрияның белгілі формулалары бойынша есептеледі.

I класс триангуляциясының тұ тас жү йесін орасан зор территорияда қ ұ ру едә уір уақ ыт пен материалдық қ аражатты жү мсауды керек етеді. Сондық тан I класты геодезиялық жү йені, мү мкіндігінше меридиан жә не параллель бағ ытында бірінен-бірі 200 км-ге дейінгі алыс қ ашық тық тарда орналасқ ан ү шбү рыштар қ атары тү рінде қ ұ рады. I кластық триангуляция қ атары периметрі 800 км-ге дейінгі тұ йық полигонды қ ү растырады.

II класты триангуляция бірінші класты полигонның бү кіл ауданын толтыратын жә не I класты пункттерімен сенімді байланыстағ ы ү шбұ рыштардың жаппай жү йелі тү рінде дамиды.

III жә не IV класты триангуляциялар мемлекеттік геодезиялық жү йелердің одан арғ ы жиілендіруі болып табылады жә не ірі масштабтағ ы топографиялық тү сірулерді негіздеу ү шін қ ызмет атқ арады. Ол бұ лжымайтын жү йенін ендірмесі немесе жоғ арғ ы кластық жү йенің жеке пункттері ретінде қ ұ ралады.

I жә не II, III класты мемлекеттік геодезиялық жү йе 50— 60 км²-қ а бір пункт тығ ыздық пен жасалынады. Пункттердің осындай тығ ыздығ ы 1: 25000 жә не 1: 10000 масштабтағ ы топографиялық тү сірулерді қ амтамасыз етеді. Ірі масштабтағ ы тү сірулерді жү ргізу ү шін жә не кен орындарының пайдалы қ азбаларын барлау мен пайдаланудағ ы инженерлік есептерді шешу ү шін геодезиялық жиілендіру жү йелері жә не тү сіру жү йелері қ ү рылады.

Трилатерация ә дістері. III жә не IV класты мемлекеттік геодезиялық жү йелер, сондай-ақ трилатерация ә дісімен де қ ұ рылуы мү мкін. Трилатерация триангуляция тә різді, барлық қ абырғ алар ұ зындық тары ө лшенген ү шбұ рыштар жү йесі болып саналады. Ү шбұ рыштарды шешу арқ ылы горизонталь бү рыштарын, ал одан қ абырғ аларының дирекциондық бұ рыштарын анық тайды. Содан кейін пункттердің координаталарын есептеуді триангуляциядағ ыдай жү ргізеді. Трилатерация жү йесінде қ а-бырғ аларының ү зындығ ы ә деттегідей радио жә не жарық қ ашық тық ө лшеуіштерімен ө лшеніледі. Бұ л жағ дайда қ абырғ аларды ө лшеудің салыстырмалы қ ателігі мынадан аспауы керек: III класс ү шін — 1: 100000, IV класс ү шін — 1: 40000.

Полигонометрия ә дісі. Орманды жазық жерде триангуляция жү йесінің дамуы қ иындау немесе жергілікті жағ дайдын кү рделілігінен экономикалық жағ ынан орынсыз кезде полигонометрия ә дісі қ олданылады. Осы ә діс жергілікті жерде жү рістер жә не полигондар жү йесін салудан тү рады, олардың барлық бұ рыштары мен қ абырғ алары ө лшенеді. Егер бір пункттің координаталары жә не бір қ абырғ асының дирекциондық бұ рышы белгілі болса, онда полигонометриялық жү рістің барлық пункттерінің координаталарын есептеп шығ аруғ а болады.

Полигонометриялық жү рістің бұ рыштары тиісті дә лдіктегі теодолиттермен ө лшенеді. Полигонометриялық жү рістердің қ абырғ аларының ұ зындығ ын ө лшеу ү шін жарық жә не радио қ а-шық тық елшеуіштер, оптикалық -механикалық қ ашық тық елшеуіштер, болат жә не инварлық сымдар, ленталар мен рулеткалар колданылады. Қ абырғ аларының ұ зындығ ы, сонымен қ атар ө лшенген базистен косалқ ы бұ рыштары ө лшенген геометриялық фигуралар арқ ылы анық талуы мү мкін. Сондық тан қ абырғ аларын ө лшеу ә дісіне байланысты полигонометрия мыналарғ а бө лінеді: а) траверстік немесе магистральдық, яғ ни жү рістің қ абырғ аларын тікелей елшеу арқ ылы; б) параллактикалық немесе базистік полигонометрия, ол қ абырғ аларын қ ысқ а базис жә не параллактикалык сү йір бұ рыш аркылы жанама анық тауғ а негізделген. Бұ л жағ дайда тікелей ұ зындық ө лшеулер минимумге дейін қ ысқ артылғ ан.

I класты полигонометрия меридиан жоне параллель бағ ытында созылғ ан жү ріс тү рінде кұ рылады, олар бірінші класты периметрі 700—800 км полигонның буындарын кұ рады, II класты полигонометрия I класты триангуляция мен полигонометрияның ішінде периметрі 150—180 км-лік тұ йық полигон жү йесі ретінде дамиды.

III жә не IV класты полигонометриясы торапты пункттері бар жү рістер жү йесі немесе жоғ арғ ы класты мемлекеттік геодезиялык жү йенін пункттеріне сү йенетін жекелеген жү рістер тү рінде қ ұ рылады.

Мемлекеттік нивелирлеу жү йесі. Мемлекеттік нивелирлеу жү йесінің пункттерінің биіктіктерін геометриялық нивелирлеу ә дісімен анық тайды.

I класты нивелирлеу жү йесі периметрі 2000 км-ге жуық тұ тас полигонды қ ұ райтын жү рістерден тұ рады. I класты нивелирлеу мейлінше жоғ ары дә лдікпен жү ргізіледі; оғ ан барынша жетілдірілген аспаптарды жә не бақ ылау ә дістерін қ олдану арқ ылы жетуге болады. Салыстырмалы биіктікті анық таудын орташа квадраттық кездейсоқ қ ателігі 1 км жү рісте m_һ = 0, 5 мм болады.

II класты нивелирлеу сызығ ы I класты нивелирлеу пункттерінің арасында периметрі
500—600 км полигондар тү рінде салынады. II класты нивелирлеу жү рісінде салыстырмалы биіктікті анық таудын орташа квадраттық қ ателігі 1 км жү рісте m_һ = 0, 8 мм-ден аспауы керек.

III класты нивелирлеу жү йесі I жә не II класты нивелирлеу полигонының ішінде жуйе немесе II кластық полигонды периметрі 150—200-ден 6—9 полигонғ а бө летін жеке жү рістер тү рінде жасалынады (1 км жү рісте m_һ =1, 6 мм-ден аспауы керек). III класты ннвелирлеу жү йесін
одан ары жиілендіру IV класты нивелирлік жү рістер жү йелерін қ ұ ру арқ ылы орындалады. Олар топографиялық тү сірулердің тікелей биіктік негізі болып табылады; оларды салудың жиілігі
тү сірудің масштабымен жә не жергілікті жердің жер бедерінің сипатымен сабақ тас болады.

Барлық кластағ ы нивелирлеу жү рістері жергілікті жерде орташа есеппен алғ анда 5 км сайын тұ ракты реперлермен жә не танбалармен бекітіледі.