Дәріс 8 Теодолиттік түсіріс

Теодолиттік тү сірістің мә ні. Белгілі бір жер территориясының жай-жапсарын 1: 500- 1: 5000 масштабтағ ы пландарда жер бедерінсіз кескіндеу ү шін жү ргізілетін горизонталь тү сіріс теодолиттік тү сіріс деп аталады.

Осы жұ мыстарда бұ рыш ө лшеуіш аспабы ретінде теодолит қ олданылады, ал ара қ ашық тық ты ө лшеу ү шін ленталар (рулеткалар) жә не оптикалық қ ашық тық ө лшеуіштер пайдаланылады. Теодолиттік тү сіріс геологиялық барлауда, тау кен ісінде, ауыл шаруашылығ ында, қ ұ рылыста т.с.с. пайдаланылатын мә ліметтерді алу ү шін жү ргізіледі.

Теодолиттік тү сіріс ү шін тірек жү йесі ә детте теодолиттік журістер жү йесі тү рінде қ ұ рылады да, олардың нү ктелерінен ситуацияны тү сіре отырып, қ ажетті нү ктелердің орнын полярлық ә діспен, перпендикулярлар жә не жарма ә дістерімен, сонымен қ атар ә р тү рлі бұ рыштық жә не ұ зындық қ иыстырулар кө мегімен аныктайды.

Теодолиттік тусіріс дайындық, далалық жә не ғ ылыми ең деу жұ мыстарынан тұ рады.

Дайындық жұ мыстары кезінде жергілікті жердің жай-жапсарын кескіндеудің қ ажетті дә лдігіне сү йеніп, тү сірістің масштабын таң дайды да, қ олдағ ы бар картографиялық материалдарды (планды, картаны жә не профильді) мұ қ ият қ айта қ арап зерттейді. Егер тү сіріс жургізілетін ауданда геодезиялық тірек жү йесінің пункттері болса, онда олардың орналаскан жерінің схемасын жасап, каталогтан координаталарын жазып алады.

Далалық жұ мыстардың қ ұ рамына мынадай жұ мыстар енеді: 1) жергілікті жерді рекогносцировкалау жә не пункттерді бекіту; 2) тү сірістің пландық негіздеуін жасағ ан кезде бұ рыштарды жә не сызық тардың ұ зындығ ын ө лшеу; 3) жергілікті жердін контурын тү сіру; 4) тү сіріс негіздеуінің пункттерін мемлекеттік немесе жергілікті жү йе пункттеріне байланыстыру.

Рекогносцировка кезінде геодезиялық тірек жү йесінің пункттері ізделініп табылады жә не жү ргізілетін теодолиттік жү рістердің неғ ұ рлым қ олайлы орындары белгіленеді. Рекогносцировканың натижесін ірі масштабтағ ы немесе жұ мыс барысында жасалғ ан схемағ а тү сіреді.

Жергілікті жерде теодолиттік жү рістерді жү ргізу. Теодолиттік жү рістер тү йық талғ ан, тұ йық талмағ ан жә не бір жағ ы байланыстырылғ ан болуы мү мкін. Тұ йық талғ ан теодолит-тік жү ріс (60, а-сурет), ә детте, геодезиялық негіздеудің пунктіне байланысқ ан тұ йық кө пбұ рыш тү рінде болады. Тұ йық талмағ ан

жү рістер (60, б-сурет) басы мен аяғ ында геодезиялық негіздеудің координаталары белгілі пункттеріне тірелуі тиіс. Бір шеті геодезиялық негіздеудін пунктіне байланыстырылып, ал екінші шеті еркін қ алса бұ л жү ріс бір жағ ы байланыстырылғ ан жү ріс (60, в-сурет) деп аталады.

Толық тыру тү рістері. Толық тыру тү сірістері теодолиттік жү рістердің пункттерінен жү ргізіледі. Ол берілген тапсырмағ а жә не қ абылданғ ан масштабқ а байланысты планда кескінделетін ә рбір контурдың жә не ситуацияның барлық нү ктелерінін орнын анық тайтын ө лшеулерден тұ рады.

Перпендикулярлар ә дісі аныкталатын нү ктеден теодолиттік жү рістің қ абырғ асына тү сірілген жергілікті жердегі перпендикулярдың ұ зындығ ын жә не жү рістің нү ктесінен перпенднкулярдың табанына дейінгі ара қ ашық тық ты ө лшеуден тұ рады (61, а-сурет). Қ ысқ а перпендикулярлар кө з мө лшерімен, ал ұ зындары—эккердің кө мегімен тұ рғ ызылады. Эккер ү шқ ырлы призма болып табылады, оның екі кыры теодолиттік жү рістін кабырғ асына перпендикулярларды тү сіретін жә не кө з алдына келтіретін айна қ ызметін атқ арады.

Жармалар ә дісі теодолиттік жү рістің қ абырғ аларына тірелетін сызық тардың жармаларын немесе тірек нү ктелерінің жармасында орналасқ ан нү ктелерді тү сіруде қ олданылады (61, г-сурет). Бұ л ә діс кесінді сызық тардың шеткі нү ктелерінің арасында кө рінушілік болғ ан жағ дайда пайдаланылады. Жармалар ә дісі кұ рылыс салынғ ан аймақ тарды тү сіруде кең қ олданылады, ә рі перпендикулярлармен ұ зындық қ иылыстыру ә дістерімен жиі ұ штастырылады.

Бұ рыштық қ иылыстыру ә дісі, ә детте жетуі қ иын нү ктелерді тү сіру ү шін қ олданылады (61, в-сурет). Нү ктенің орны теодолиттік жү рістің нү ктелерінен немесе қ абырғ аларында орналасқ ан нү ктелерден ө лшенілетін екі бұ рышпен анық талады. Анық талатын нү ктедегі бұ рыштың шамасы 30°—150° аралығ ында болуы тиіс. Нү ктенің кескінін салу транспортирмен жасалынады, олардың қ иылысқ ан жері тиісті нү ктенің орны болып табылады.

Айналма жол ә дісі таса жердегі маң ызды объектілерді тү сіру ү шін, яғ ни негізгі теодолиттік жү рістің қ абырғ алары мен ұ штарынан алыста орналасқ андық тан жергілікті жердегі кедергілеріне байланысты тү сіруге мү мкіндігі болмайтын жағ дайда қ олданылады.

Ұ зындық қ иылыстыру ә дісі кезінде нү ктенің орны кабырғ алары ө лшенген ү шбұ рыштың тө бесі аркылы анық талады. Нү к-тенің пландағ ы орнын табу ү шін жергілікті жерде ү шбұ рыштың ү ш қ абырғ асының ұ зындығ ын ө лшеп, содан кейін планда олар арқ ылы ү шбұ рышты салу керек (61, б-сурет).

Полярлық координаталар ә дісі теодолиттік жү рістен ашық жерде қ ашық тау орналасқ ан жергілікті заттарды жә не контурлардың сипатты нү ктелерін тү сіру ү шін колданылады. Бұ л ә діс кезінде тү сіріс тұ рақ ты сызық арқ ылы жү ргізіліп, оның бір шеті полюс ретінде кабылданады. Тү сірілетін нү ктенін орны екі координаталармен: тұ рақ ты сызық тан берілген нү ктенін бағ ытына дейінгі есептелетін горизонталь бұ рышпен жә не полюстен осы нү ктеге дейінгі ара қ ашық тық пен анық талады. Бұ рыштарды полюсте орнатылғ ан теодолитпен, ал ара қ ашық тық тарды ө лшеуіш лентамен, рулеткамен жә не қ ашық тық ө лшеуішпен ө лшейді.

Жергілікті жердін. контурларын, тү сіріс нә тижелерін, кесінді сызық тардың ү зындық тарын ө лшеу журналынан абриске енгізеді. Абрис схематикалық сызба болып табылады, бірак ол жергілікті жердің контурларының ө зара жә не тірек сызық тарының орналасу реттерін міндетті тү рде сақ тай отырып, анық ә рі мұ кият салынады. Абристегі жазулар карапайым қ арындашпен, контурлардың тү зу учаскелері сызғ ышпен тү сіріледі. Абристі салғ анда ондағ ы орналасатын бедерлер мен жазулардың анық жә не қ олайлы орналасуын қ амтамасыз ететін масштаб таң далуы тиіс.

Геодезиялық тура есеп. Белгілі бір жердегі геодезиялық ө лшеулердің нә тижесінде бұ рынғ ы нү ктенің коордннаталарына сү йеніп басқ а нү ктелердің координаталарын анық тау қ ажеттігі туады. Мысалы, нү ктенің x жә не y координаталары, 1-нү ктеден 2-нү ктеге дейінгі горнзонталь ара қ ашық тығ ы жә не 1-2 сызығ ы бағ ытының дирекцнондық бұ рышы α _1-2 берілсін. Екінші нү ктенің х₂ жә не y₂ координаталарын табу керек болсын. Осы тұ рғ ыда координаталардың берілуі геодезиялық тура есеп деп аталады.

1- жә не 2-нү ктелерін координаталар осіне проекциялаймыз

Осындағ ы келесі жә не бұ рынғ ы нү ктелердің координаталарының айырымы (∆ х жә не ∆ у) координаталар ө сімшелері деп аталады. Олар

d_1-2 кесіндісінің координаталар осіндегі проекциялары болып табылады. 1—2—2' ү шбұ рышынан мынаны табамыз:

Дирекциондық бұ рыштардың (α) ә р тү рлі мә ндері ү шін ∆ х жә не ∆ у ө сімшелерінің таң балары кестеде келтірілген.

Демек, координаталар ө сімшелерін біле отырып, 2-нү ктенің координаталарын мына формулалар бойынша анық тауғ а

болады:

Сонымен, келесі нү ктенің координаталары бұ рынғ ы нү ктенің координаталарына жә не координаталар ө сімшелерінің қ осындысына тең.

Геодезиялық кері есептің шешуі. Қ есіндінің екі шетінің тікбұ рышты координаталары аркылы осы кесіндінің ұ зындығ ы мен дирекциондық бұ рышын анық тайтын болсақ, онда бұ л есеп геодезиялық кері есеп деп аталады. Мұ ндай есеп геодезияда барлау кезіндегі бұ рғ ылау скважиналарының арасындағ ы ара қ ашық тыкты анық тауда жиі кездеседі.

А жә не В кесінділеріндегі екі бұ рғ ылау скважиналарыньщ ко-ординаталары берілген. Осы А жә не В нү ктелеріндегі скважиналардың ара қ ашық тығ ы АВ= d мен АВ бағ ытының дирекциондық бұ рышын ала аныктау қ ажет болсын. Тікбұ рышты АаВ ү шбү рышынан:

Мұ ндағ ы

Ва=∆ у=у_В - у_А; Аа=∆ х=х_В- х_А (105) болғ андық тан

Дирекциондық бұ рыштың мә нін анық тағ ан кезде координаталар ө сімшелерінің таң баларын ескерген қ ажет.

Скважиналар арасындағ ы ара қ ашық тық ты d тексеру мақ сатында мына формулалардың кө мегімен екі рет есептеп шығ арылады:

Бұ дан басқ а, ара қ ашыктық тың d мә нін тікбурышты ү шбұ рыштан Пифагор теоремасы бойынша есептеп шығ аруғ а болады

(105), (106) жә не (107) формулаларын пайдаланып ұ зындық тың мә нін ү ш рет анық тауғ а болады, натижелерінің жиынтығ ы есепті шығ арудың сенімді тексеруі болып саналады.