Курс мазмұны

Лексика (немесе сө здік қ ұ рам) жө ніндегі тү сінік. Сө здер мен фразалық тіркестер – тілдің лексикасын қ ұ растыратын негізгі бө лшектер. Лексикологияның тіл білімінің бір саласы екендігі, теориясы мен практикалық мә нін ү йрететін ғ ылыми курс екендігі. Оның жекелеген сө здерді, сө здер тобын ғ ана емес, тілдің қ алыптасқ ан лексикалық жү йесін зерттейтіндігі. Лексикология қ арастыратын негізгі мә селелер – сө здің лексикалық жү йеде алатын орны, лексикалық мағ ына, сө здің пайда болу, даму, қ алыптасу заң дылық тары, жасалуы мен шығ у тегі, қ арым-қ атынас кезіндегі қ олданылу қ абілеттілігі, функциялық қ ызметінің аясы мен шең бері, эмоциялық -ситльдық сипаты, тағ ы басқ алар. «Қ азіргі қ азақ тілі лексикологиясы» пә нің мақ саттары мен міндеттері.

Лексикологияның тіл білімінің ө зге салаларымен байланысы. Тілдің басты элементі саналатын сө здің ә р салада ә р қ ырынан қ арастырылатындығ ы. Лексикологияның ө з ішінен бірнеше салағ а бө лінетіндігі. Семасиология, ономасиология, ономастика, фразеология, лексикография, лексикалық стилистика, тарихи лексикология, этимология туралы қ ысқ аша мағ лұ мат.

Ұ ғ ым, мағ ына, жә не сө з. Ұ ғ ымның анық тамасы. Ұ ғ ым туралы психологиялық тү сіндік. Ұ ғ ым – ойланудың бір формасы. Ұ ғ ымның мазмұ ны мен кө лкмі. Ұ ғ ымның тү рлері. Ұ ғ ымдардың арасындағ ы қ атынастар. Ұ ғ ым туралы философиялық тү сінік. Заттар мен қ ұ былыстардың жалпы жә не мә нді белгілерін бейнелейтін ойдың ұ ғ ым ретінде қ алыптасатындығ ы. Ғ ылыми ұ ғ ым мен тұ рмыстық ұ ғ ымның айырмашылығ ы. Ұ ғ ымның дамуы. Ұ ғ ым туралы лингвистикалық тү сінік. Шындық, ұ ғ ым жә не сө з. Сө з жә не лексикалық мағ ына. Ұ ғ ым мен мағ ынаның айырмашылығ ы. Ұ ғ ым, мағ ына, сө здің ара қ атынасы, байланысы.

Сө здің анық тамасы. Сө зге анық тама берудің қ иындығ ы. Сө здің формалары. Омоформалар. Омфондар. Омографтар. Варианттар мен дублеттер. Қ ос сө здер, біріккен сө здер. Фразалық тіркестер. Сө здің мазмұ ны. Лексикалық мағ ына, грамматикалық мағ ына, эмоционалды-экспрессивтік мағ ына, контекстік-стилистикалық мағ ына, тақ ырыптық -семантикалық мағ ына, тағ ы басқ алар сө здің мазмұ нын қ ұ райтындығ ы. Сө зге тә н белгілер. Сө з типтері. Лексикалық -семантикалық жү йе туралы тү сінік.

Сө з мағ ынасының ө згеру себептері. Сө з мағ ынасы ө згеруінің, жаң а мағ ына иеленуінің сыртқ ы (немесе экстралингвистикалық) жә не ішкі (немесе лингвистикалық) себептері болатындығ ы. Сө здің мағ ыналарының ауысуы, келтірінді мағ ынада жұ мсалуы ә р тү рлі тә сілдер арқ ылы жү зеге асатындығ ы. Метафора тә сілі арқ ылы атаудың ауысуы заттардың тұ лғ а, тү р, тү с, қ имыл ерекшелігінің ұ қ састығ ына негізделетіндігі. Метафораның тілдегі қ олданылу сипатына қ арай тілдік метафора, тұ рақ ты метафора, жеке қ олданыстағ ы метафора болып ү шке бө лінетіндігі. Сө з мағ ынасының функционалды семантика заң ы бойынша ө згеретіндігі. Бұ л ретте заттар мен қ ұ былыстардың атқ аратын қ ызметінің ұ қ састығ ы негізге алынатындығ ы. Заттар мен қ ұ былыстар уақ ыт немесе кең естік жағ ынан іргелес, шектес ьолуы да ық тимал. Олар осы негізде бір атауғ а ортақ тасып, кө п мағ ына тудырады. Сө здің ауыспалы мағ ынада жұ мсалуының бұ л тә сілі метонимия деп аталатындығ ы. Метонимияның жасалу жолдары. Бү тіннің орнына бө лшекті, жалпының орнына жалқ ыны, ү лкеннің орнына кішіні немесе керісінше қ олданудың негізінде сө з мағ ынасының ауысуы.

Кө п мағ ыналық. Сө здің негізгі мағ ынасынан басқ а туынды мағ ыналарғ а ие болуы нә тижесінде кө п мағ ыналылық тың пайда болатындығ ы. Лексикалық мағ ыналардың тү рлері: тура (немесе номинативті) мағ ына, фразеологиялық байлаулы мағ ына, синтакситік шартты мағ ына. Сө з мағ ыналарын затты немесе қ ұ былыспен байланысу сипаттарына қ арай, шығ у, пайда болу тарихына қ арай, тіркесу қ абілетіне қ арай, функциялық -стильдік рең ктеріне қ арай жаң аша топтастыру.

Сө здердің мағ ыналық қ атысына қ арай жіктелуі. Дыбысталуы бірдей, ұ ғ ымы ә р тү рлі сө здердің омонимдер деп аталатындығ ы. Омонимдердің кө п мағ ыналы сө здерден айырмашылығ ы, омонимдердің жасалу жолдары. Омонимдердің типтері: лексикалық, лексика-грамматикалық, аралас омонимдер.

Мағ ыналары бір-біріне жақ ын, ө зара мә ндес сө здердің синонимдер деп аталатындығ ы. Синонимдердің айырым-белгілері. Синонимдік қ атар жә не доминант. Синонимдердің мағ ыналық, контекстік-ситльдік жасалу жолдары. Синонимдердің типтері: мағ ыналық, ситльдік, мағ ыналық -стильдік синонимдер.

Мағ ынасы қ арама-қ арсы сө здердің антонимдер деп аталатындығ ы. Антонимдердің ерекшеліктері, жасалу жолдары. Энантиосемия қ ұ былысы.

Қ азіргі қ азақ тілі лексикасының шығ у арналары. Қ азақ тілінің сө здік қ ұ рамы мен негізгі сө здік қ оры. Сө здің қ ұ рамның жалпы сипаты. Негізгі сө здік қ ордың басты белгілері. Негізгі сө здік қ ор мен сө здік қ ұ рамның ара қ атынасы. Тү ркі тілдеріне ортақ сө здер. Олардың лексика-семантикалық, фонетикалық, лексика-грамматикалық ерекшеліктері. Тү бір сө здер мен туынды сө здер. Сө з тудырудың лексикалық, фонетикалық, морфологиялық жә не синтаксистік жолдары. Сө з тудыру тә сілдері негізінде пайда болғ ан сө здердің ерешеліктері.

Ө зге тә сілдердерден енген сө здердің кірме сө здер деп аталатындығ ы. Монғ ол тілдерінен енген сө здер. Араб, иран тілдерінен енген сө здер. Орыс тілінен енген сө здер. Кірме сө здердің лексикалық -семантикалық, фонетикалық жә не грамматикалық жағ ынан игерілуі. Қ азақ тіліне кірме сө здер ә келген жаң алық тар.

Қ азіргі қ аза тілі лексикасының стильдік мә ні жә не жазба формалары. Қ азақ тілінің ауызекі жә не жазба формалары. Ауызекі сө йлеу тілінің ерекшеліктері. Ә деби тілге тә н басты белгілер. Ә деби тілдің формалары. Ә деби тілдің стильдік тармақ тары. Тілдік стиль туралы ұ ғ ым.

Қ азақ тілі лексикасын қ ұ райтын сө здердің тү рлі принципке негізделе отырып, қ олданылу шең бері, стильдік мә ні жағ ынан бірнеше топқ а бө лінетіндігі. Таралу аясына немесе ә леуметтік-территориялық ерекшеліктеріне қ арай топтасқ ан сө здер. Жалпы-халық тық сө здер. Стильдік мә ні жағ ынан бейтарап болғ андық тан, қ олданылуы жағ ынан ешқ андай шек қ ойылмайтындық тан мұ ндай сө здердің бірде стиль аралық сө здер, бірде бейтарап сө здер деп аталатындығ ы. Жалпыхалық тық лексиканың басты-басты ерекшеліктері. Диалект сө здер. Диалект, наречие, говор туралы тү сінік. Диалект сө здердің лексикалық, фонетикалық жә не грамматикалық ерекшеліктері. Диалектизмдер. Кә сіби сө здер. Кә сіби сө здердің тү рлері. Кә сіби сө здердің ерекшеліктері.

Стильдік қ атынасына, бейнелік-стилистикалық сипатына қ арай топтасқ ан сө здер. Тұ рмыстық сө здер. Варваризмдер. Термин сө здер. Кітаби сө здер. Эмоциялы-экспрессивті сө здер. Олардың лексикалық -семантикалық сипаты.

Қ олданылу жиілігіне қ арай топтасқ ан сө здер. Лексиканың актив жә не пассив қ оры туралы тү сінік. Кө нерген сө здер: архаизмдер мен историзидер. Неологизмдер. Бұ лардың ө здеріне тә н ерекшеліктері.

Фразеология. Фразеологияның тілдегі тиянақ ты тіркестерді тексеретін сала екендігі. Фразеологизм жә не оның ө зіндік белгілері. Фразеологизмдердің тү рлері. Фразеологиялық тіркестердің қ ұ рамы мен қ ұ рылысы. Фразеологизм жә не ұ йытқ ы сө здер. Фразеологизмдердің сө з табына қ атынасы. Фразеоллоогизмдердің кө п мағ ыналығ ы. Фразеологиялық синонимдер. Фразеологиялық антонимдер. Фразеологиялық варианттар. Фразеологизидердің мақ ал-мә телдерге қ атысы.

Лексикография. Лексикографияның сө здік жасаудың методикасы мен техникасын ү йрететін ғ ылым екендігі. Лексикографияның теориясы мен практикасы жайында жалпы мағ лұ мат. Лингвистикалық жә не лингвистикалық емес сө здіктер. Лингвистикалық сө здіктердің жасалу мақ сатына, спецификалық ерекшеліктеріне жә не кө леміне қ арай бірнеше тү рген бө лінетіндігі.

Тү сіндірме сө здік. Жасалу мақ саты, практикалық мә ні. Қ ұ рылысы. Реестр сө з жә не сө здік мақ ала. Тү сіндірме сө здіктерді қ ұ растырудың тә жірибесі. Аударма сө здік. Жасалу мақ саты, практикалық мә ні. Қ ұ рылысы. Аударма сө здіктердің тү рлері. Терминологиялық сө здік. Жасалу мақ саты, практикалық мә ні. Қ ұ рылысы. Терминологиялық сө здіктердің тү рлері. Диалектологиялық сө здік. Жасалу мақ саты, практикалық мә ні. Қ ұ рылысы. Фразеологиялық сө здік. Жасалу мақ саты, практикалық мә ні. Қ ұ рылысы. Синонимдер сө здігі. Жасалу мақ саты, практикалық мә ні. Қ ұ рылысы. Орфографиялық сө здік. Жасалу мақ саты, практикалық мә ні. Қ ұ рылысы. Орфоэпиялық сө здік. Жасалу мақ саты, практикалық мә ні. Қ ұ рылысы. Тарихи сө здік. Жасалу мақ саты, практикалық мә ні. Қ ұ рылысы. Тарихи сө здіктердің тү рлері. Этимологиялық сө здік, жасалу мақ саты, практикалық мә ні. Қ ұ рылысы.

Пә нді оқ ыту барысында филолог ғ алымдардың ең бектері мен қ азіргі қ азақ тілі лексикологиясына сү белі ең бек еткен ғ алымдардың монографиялық ең бектерімен бү гінгі жай кү йі толық қ арастырылып, талданады. Бұ л пә нді оқ ып-мең геру арқ ылы студент қ азіргі лексика жү есінің қ алыптасу, дамуы жайында толық мә лімет ала отырып, абстракциялық ойлау жү йесін, ауызша жә не жазбаша ой қ орыту, тілді дамыту дағ дысын лексикологияғ а қ атысты танымын терең детеді, ө зіндік кө зқ арасын ой-пікірін дә лелді жеткізуге басқ а да ғ ылымдармен байланыстыра отырып дамытуғ а дағ дыланады.

Бұ л пә н бойынша 15 практикалық сабақ. 15 лекция бө лінген.