Эвфемизмдер.

1. Эвфемизмдердің анық тамасы. Белгілі ғ алым Ә.Болғ анбаев эвфемизмдер туралы былай деп жазады: «Бір затты, қ ұ былысты ө з атымен тура атамай, басқ аша атаумен атау тек табумен ғ ана байланысты емес. Сө здің ұ ғ ымы дө рекілеу, қ олайсыздау, кө ң ілге тиетіндей болып келген жағ дайда да тілде бір сө з бір сө збен алмастырыла береді. Мұ ндай жағ дайда мағ ынасы тұ рпайы сө здің орнына сол ұ ғ ымды жұ мсартып, жең ілдетіп жеткізетін сыпайы, жұ мсақ сө здер келіп басады. Мұ ндай қ ұ былыс тіл білімінде эвфемизм деп аталынады» /31-49бб/.

Екінші бір тіл маманы Ә меди Хасеновтің пікірі мынадай: «Эвфемизм – гректің жақ сылап, сыпайылап айтамын сө зінен алынғ ан термин. Сырттай қ арағ анда, эвфемизм тілдегі табудың бір кө рінісі, синонимі. Шынтуайтқ а келгенде, дә л олай емес, бірақ табуғ а жақ ын қ ұ былыс. Эвфемизм – бір затты не қ ұ былысты я болмаса бір оқ иғ аны сыпайылап айтып жеткізу амалы; адамның кө ң іліне келмейтіндей, жұ қ алап, жайдарылап, майдалап, іштей ренжіп тұ рса да, рақ атта баяндағ андай айта білу тә сілі. Шынында эвфемизм – мағ ына ауыстырудың сө з тапқ ырлық қ а байланысты ө німді тү рі. Табу – тү птің тү бінде, кү ндердің кү нінде жойылатын қ ұ былыс, ал эвфемизм тілдің кө ркемдегіш, бейнелеуіш қ ұ ралдары ішіндегі болашағ ы мол тү рінің бірі» /Ә.Хасенов. Тіл білімі. – А., 1996. 154-155./. Тү ркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмді арнайы зерттеген ғ алым Ә.Ахметов эвфемизмге мынадай анық тама береді: «Эвфемизм дегеніміз ө ң ін айналдырғ ан табу немесе тура атауына тыйым салынғ ан ұ ғ ымның бет пердесі, бү ркеніші немесе табудың жасанды синонимі» /7б/.

Егер соң ғ ы анық таманы қ абылдасақ, табу мен эвфемизмнің ұ ғ ымы қ абысып кетеді. Ө з алдына термин болудан қ алады. Осындай тү сініспестікке жол бермеу ү шін жоғ арыда эвфемизмнің орнына тілдік табу жаң а атау ұ сындық.. «Эвфемизмдер, табу сияқ ты, қ ате тү сінік, діни ұ ғ ымның негізінде шық қ ан» /Ә.Ахметов. 7, 135бб/. Бұ л европа тіл біліміне еліктеушіліктен қ ашық татады. Ә.Болғ анбаевтың анық тауынша, қ азақ тілінде эвфемизм тә сілімен сө з алмастырудың мынадай жолдары бар:

9-лекция Қ азақ тілінің фразеологиясы.

Жоспары:

1.Фразеологизмдердің ө зіндік белгілері.

2. Фразеологизмдердің тү рлері.

3. Фразеологизмдердің ө зіндік белгілері.

Пайдаланатын ә дебиеттер тізімі:

1. Қ алиев Ғ., Болғ анбаев Ә. Қ азіргі қ азақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. –А., 2003. -178-202 бб.

2. Кең есбаев І. Қ азақ тілінің фразеологиялық сө здігі. –А., 1977.

3. Қ азіргі қ азақ тілі. Лексикология. ІІ бө лім. –А., 2003.

В.В.Виноградов сө зді синтаксистік стилистикалық жақ тан ө зекті тұ лғ а ретінде зерттеп, фразеология теориясына ауқ ымды ү лес қ осты. Оның ең бектері фразеология теориясының одан ә рі дамуына ү лкен ү лес болды. Ол фразеологиялық оралымдардың мә нін олардың тұ рақ тылығ ынан іздеді. Тұ рақ тылық белгісін оралымды қ ұ растырушы сө здердің лексика-семантикалық ерекшеліктерінің нә тижесі ретінде қ арастырады. Фразеологиялық оралымдарды олардың мағ ыналарының негізінде: а) фразеологиялық тұ тастық тар; ә) фразеологиялық бірліктер; б) фразеологиялық тізбектер деп ү ш топқ а бө леді. Фразеологиялық оралымдарды тұ тастық тар, бірліктер, тізбектер деп топтастырғ анда В.В.Виноградов сө з мағ ынасының тү рлерін жә не қ олданылуын негізге алады.

Фразеологиялық тұ тастық тар. Ф.т. бір тұ тас мағ ынасы сың арларының мағ ынасымен байланыспайды, бү тіндей тіркес семантикалық жақ тан бө лінбейді. Сондық тан да оларды жеке сө збен, жеке сө з баламасымен ауыстыруғ а болады: ит арқ асы қ иянда – алыста. Ф.т. қ ұ рамындағ ы сың арлар ө зі сияқ ты сө здермен (тура мағ ынасындағ ы сө здермен) омонимдес қ ана. Мысалы, қ ас пен кө здің арасында деген оралымындағ ы қ ас, кө з, арасы сө здерінің білдіретін еркін мағ ыналары барша жұ ртқ а белгілі, ал осы оралымның бір бү тін мағ ынасы мен олардың мағ ыналары мү лдем сә йкеспейді. Тұ тастық тардың лексикалық қ ұ рамы сө здің қ ұ рамындағ ы морфемалардай. Ф.т-ды: біріншіден – ішкі формасынан айрылғ ан, сө з сияқ ты тілдің қ азіргі жағ дайы тұ рғ ысынан дербес мағ ыналы бө лшектерге ажыратуғ а келмейтін қ ұ рылым; екіншіден – сың арлары қ андай болмасын дербес мағ ынасынан айрылғ ан оралымды; ү шіншіден – олардың сырттай ажыратыла тұ лғ алануы тілдік дә стү р бойынша қ алыптасқ ан тіркестерді жатқ ызады.

Ф. бірліктер. В.Виноградов ф.б. тө рт тү рлі белгілерін ажыратады. 1. Бір бү тін оралымның образды туынды мағ ынасының тіркес сың арлары мағ ыналарына таралып бө лшектенбей, тұ тас кү йінде ұ ғ ынылу белгісі. 2. бейнелі мазмұ н белгісі; 3. оралымның бірде-бір сың арын синоним сө збен ауыстырудың мү мкін еместігі белгісі. 4. тек тұ тас оралымды ғ ана мағ ыналас бір сө збен ауыстыру мү мкіндігі белгісі.

Ф.тізбектердің фразеологиялық тұ тастық тар мен бірліктерден ерекшелігі – оларғ а омонимдес еркін тіркестер мү лдем кездеспеді. Тізбектердің мағ ынасы белгілі бір сө здердің шектеулі тіркесімен беріліп, дайын кү йінде қ айталанады. Мысалы, кө к сө зі мынадай тізбектердің қ ұ рамында: кө к бет, кө к ми, кө к бақ а, кө к айыл т.б. кездесе береді де, кө к жылан, кө к сирақ, кө к жел деп айтуғ а болмайды. В.В.Виноградовтың айтуынша, сө здердің байлаулы мағ ынасында тек бір сө збен я бірнеше сө збен тіркесіп келіп даяр кү йінде қ олданылуының негізгі себебі – олардың синтаксистік тұ рғ ыдан мү шеленбейтіндігінде. Олардың синтаксистік тұ рпаты жә не қ ызметі қ алыптасып қ алғ ан, сың арлары арасындағ ы байланыс тұ рақ ты сипатқ а ө ткен де, бү тін қ ұ рам дә стү рлі тү рде дайын қ айталанады.

Фразеология (прасеос-сө йлемше, логос-ілім) – екі мағ ынаны білдіреді: 1) тілдегі тұ рақ ты тіркестерді қ азіргі жә не тарихи даму тұ рғ ысынан тексеретін тіл білімінің саласы; 2) бір тілдегі тұ тас ф-қ қ ор. Фразеология ғ ылымының міндеттері мен зерттеу ауқ ымы ө те кең жә не кө п аспектілі. Ф-нің қ алыптастыруындағ ы обьективті жә не субьективті факторлар – ф-қ мағ ынаның коммуникативтік жағ дайларғ а бейімделуі, сө йлеу кезіндегі туынды мағ ынағ а ие болуы, сө зге жанамалық қ атысты номинацияғ а ұ шырауы, ұ ғ ым мен тү сінікті терең детудегі танымдық қ ызметі мен жү йесі, оның ә леуметтік жағ дайдағ ы мә дени ұ лттық ерекшеліктерді кө рсетуі т.б. Ф-ң басты міндеттері болып саналады.

Фразеологизм, тұ рақ ты тіркестер – екі немесе бірнеше сө здердің тіркесуі арқ ылы тұ тас бір мағ ына білдіретін сө з тіркестері. Қ азақ тіл білімінде бұ л термин бір ізге тү скендіктен фразеологизмдерді тұ рақ ты тіркес, фразеологиялық бірлік, фразеологиялық тіркес, ф-қ орам, ф-қ тұ лғ а, фраза сияқ ты атаулармен аталып жү р. Фразеологизмдер қ ұ рамына қ андай тіркестер енетінін анық тау ү шін зерттеушілер тіл білімінде олардың қ олданылу тиянақ тылығ ын, мағ ына тұ тастығ ын, тіркес тұ рақ тылығ ын басты белгі етіп алады. 1. Фразеологизмдердің қ олданылу тиянақ тылығ ын сө йлеуде, айтылуда бұ рыннан қ алыптасқ ан даяр қ алпында жұ мсалатын еркін сө з тіркестерімен салыстырғ анда анық байқ алады. Мыс., бет моншағ ы ү зіліп – ұ ялу, ит арқ асы қ иянда – қ ашық, алыс жер. Еркін сө з тіркесі белгілі бір қ алыптасқ ан грамматикалық жү йені керек етеді. 2. Ф-ге тә н мағ ына тұ рақ ты тіркесті қ ұ растырушы сө здердің жеке мағ ыналарына ү немі сә йкес келе бермейді, тіркес ішіндегі сың арлар тұ тасып барып, бір мағ ынаны білдіреді. Мыс.: қ абырғ асынан кү н кө ріну (жү деу, арық), тас бауыр (мейірімсіз) бұ л тіркестердің қ ұ рылымы ә р тү рлі болғ анымен, ә рқ айсысы мағ ына тұ тастығ ымен ерекшеленіп отырады. Ф-дің мағ ына тұ тастығ ы жеке сө збен бірдей емес. Сө з - лексикалық мағ ына, номинативті атау болса, ф-дер – мағ ына тұ тастығ ы мен сө збен баламалық қ атыста емес, жанамалық қ атыста тұ рады. Ф-ге тә н басты белгі – туынды мағ ынада жұ мсалып, ә рдайым бейнелі мә н тудырады. Ф-дер мағ ынасында жағ ымды немесе жағ ымсыз, ә йтеуір эмоциялы-эксперссивті рең к бар. Сондық тан, сө з дегенді кө птеген зерттеушілер «бү тін бітімді» деп есептейді. 3. Тұ рақ ты тіркес тізбесіндегі сө здер айтушының қ алауынша емес, қ алыптасқ ан белгілі жү йемен орналасады. Сол себепті де сө здердің жігі ажырамай тұ рады. Қ ұ рамындағ ы сө здер (кейде компененттер ө зара мағ ыналас, мә ндес сө здермен алмастырылып, варианттылық қ а ұ шырайды демі сө ну/біту/таусылу) басқ а сө збен алмастыруғ а, сө здердің тұ рақ ты орын тә ртібін ішінара ө згертуге келмейді, сө здердің орын тә ртібі нық келеді. Мысалы, пендешілік жасау дегеннің орнына адамшыдық жасау десе, мағ ына бү тіндей ө згереді. Немеса бү йрегі бү лк етпеу дегеннің орнына жү регі бү лк етпеді десе, мағ ына тұ тастығ ы онша бұ зылмағ анымен, стильдік жағ ы солғ ындап, дыбыс ү йлесімі кемиді, тіркес тұ рақ тылығ ына нұ сқ ан келеді. Ф-гі осы аталғ ан тіркес тиянақ тылығ ы тілдің басқ а да категорияларымен ерекшеленіп, ө зіндік тұ лғ а, бітім бейнесімен дербес тұ рады. Бұ л олардың тілдік бірлік ретінде танылуына мү мкіндік береді. Ф-ді танып-білу ү шін анық талғ ан ү ш белгі жеке-жеке саралануына қ арамастан, қ азақ тіл білімінде, сол сияқ ты басқ а да тү рік жә не орыс тілінде тұ рақ ты сө з тіркесіне қ андай сө з тіркестерін жатқ ызу туралы шешімін таппай келе жатқ ан ә рқ илы пікірлер бар.

. 10 -лекция. Тақ ырыбы: Қ азақ лексикасының қ ұ рамы мен шығ у арналары.

Жоспар:

1.Сө здік қ ұ рам.

2. Негізгі сө здік қ ор.

3. Кірме сө здер.

Пайдаланатын ә дебиеттер тізімі:

1. Қ алиев Ғ., Болғ анбаев Ә. Қ азіргі қ азақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. –А., 2003. -119-123 бб.

2. Ахметов Ә. Тү ркі тілдеріндегі табу мен эвфемизмдер. –А., 1995.

3. Қ азіргі қ азақ тілі. Лексикология. І бө лім. –А., 2003. -85-99 бб.