СӨЙЛЕУ ТІЛІНІҢ ЛЕКСИКАСЫ

58-жаттығ у. Текстерден ауызекі сө йлеу тіліне тә н сө здерді (қ арапайым, дө рекі, тұ рпайы, эвфемизм сө здерді) тауып жазың ыздар. Олардың стильдік басқ а топтардан қ олданудағ ы ө зіндік ерекшеліктеріне тү сінік берің іздер.

І. 1. Дә укен ү йіне келіп жеткен соң, ү й адамдарына ө з ішіндегісін ақ тарып:

- Ө ң шең саң мү йіздің бас қ осқ ан бір мә жілісі еді. Ү рит, соқ! Соқ! – деп отырып, молда мен мұ ғ алімді сү зістіріп алдық, - деп сылқ -сылқ кү лді. Кү ліп жатып: - Мейлі, екі ноғ айдың бірі ө ліп, бірі қ алсын! Менің нем кетеді! – деді ө зі (І.Ж.). 2. – Бұ лардың малы бай болғ анмен, бейілі кедей... Бә сентиынның болысы осы ауылдарда, - деді Сатанның нағ ашысы.

- Е, болыс аулы осы болса, ендеше қ ұ дай берді, жігіттер. Қ арап тұ рың дар, Сатан осы ауылдан тө рт ат жегіп жө неледі, - деп Сатан кү лді.

- Атаң басы, жегесің – Ә біш нағ ашысы Сатанды тойтарып тастады (І.Ж.). 3. Ол есік алдына шығ а салысымен ауылғ а айқ ай салды:

- А, ө ң шең иттер-ау, мына малды қ ырушы ма едің дер? О, иттер-ау, қ ырылғ ансың дар ма? Қ ұ дық қ а ү ймелеген жылқ ығ а су қ ұ ймай! – деп ақ саң дай басып, қ ұ дық басына топырлағ ан жылқ ығ а қ арай кетті. Бә йбішенің ауылдың биі екенін ұ ғ ына бастағ ан Сатан ішінен:

- Бә лем бә йбіше, сү йекшің келгендей бір шулатпасам, жігіт болмай жерге кірейін! – деп отыр (І.Ж.). 4. – Бір пә леден қ ұ тылдық па десек, тү пке сақ тағ аның тағ ы бар екен ғ ой! (Ғ.М.). 5. – Ойбай, мынау ырсылдақ қ араның шабысы! Ол жетпей қ оймайды. Иттің малы, алдынан келсең, - тістеп, артынан келсең – теуіп, жолатпап еді! Екі қ олтығ ында тесігі бар... Ентігу дегенді білмейді! – деді Қ айсар (Ғ.М.). 6. Біржанның «Жанбота» деп аталатын ә ні ышқ ынғ ан жанның зары. «Ө лген жерім осы ма еді? Боқ тық қ а кө мген жерің осы ма еді?» - деп келеді (Ғ.М.). 7. – Оның а тү йедей-тү йедей екі спасибо... енді мешайт қ ылмай, Совдебің е жү ре берсең екен. Ө лең -мө лең ді ә ң гімеа қ ылып, жұ мысты тоқ татып қ оя алмасақ керек... Айда жө нел, комиссарлар бү гін де қ ызыл ө ң еш болысып жатыр деген (Ғ.М.). 8. Ол бір оқ ыс сө йлейтін адам екен: - Ә й, сен шырақ, жақ сы редактор боламын десең, сыбырлақ сынғ а пысқ ырма! Оттай берсін! – деді. 9. Арамқ атқ ыр, жатқ ың келе ме, немесе ө зі! – деген ащырақ дауыс шық қ ан соң, Айгү л ә дейі солай қ арай бұ рылып келіп еді, Берден екен (Ғ.М.).

60-жаттығ у. Текстерден кө ркем ә деби тіл стиліне тә н сө з қ олданыстарын, айшық ты, мә нерлі сө здерді тауып, олардың басқ а стильдерден ерекшелігін, жасалу жолдарын талдаң ыздар.

І. Абай Ордадан шығ ып, дә л Қ арауылғ а жеткенше, тү стік жерге барғ анша, айық пай, айнымай жыр шертті, ө лең тебірентті. Қ ай жерде, қ алай келе жатқ анын мү лде ұ мытып кеткендей. Тек Қ арауыл суының бойына ілінген кезде ғ ана тү с-қ иялдан аз оянып, селт еткендей болды. Бұ л ояну да рақ ат еді. Елді, жерді қ ыс бойы қ атты сағ ынып қ алғ ан екен. Ө зінің туғ ан қ оныс ө лкелері. Ә сіресе ө зінің ең ыстық кө рген ө зені – Қ арауыл.

Кө з алдынан тізбек-тізбек елес суреттер ө тіп келеді. Ең алғ аш Тоғ жанды кө ргенде осы ө зеннің бас жағ ындағ ы, анау алыста кө кшіл тартқ ан – Тү йеө ркеште кө рген... Осы Қ арауыл суы тасып жатқ ан. Ашулы ағ ыс тулап ө тіп жатқ ан шақ та, Абай Тоғ жанды ең алғ аш рет, жазық сыз бала иазалығ ымен ынтық, ыстық қ ұ шағ ына алғ ан. Сол Тоғ жан, кү йдірген, арманды еткен Тоғ жан бү гін, міні, жылдар, зарлар, мұ ң дар бә рін сағ ым етіп ұ шырды. «Ол жоқ, ол бекер. Мен ә лі сол ғ ана уыз жас қ алпымдамын. Сондай ақ, кіршіксіз кө ң ілмен сені қ айта таба алам. Сү йіп, сү йсіндіріп, бақ ытты ете алам» деп келіп тұ р (М.Ә.).

64-жаттығ у. Тө мендегі сө йлемдерден неологизмдерді тауып, олардың ішінен бұ рын қ алыптасқ андарын бір бө лек, кейін қ алыптасқ андарын бір бө лек айырып жазың ыздар. Неологизмдердің қ андай лексикалық салаларғ а қ атысты екенін жә не жасалу жолдарын анық таң ыздар.

І. 1. Қ азақ халқ ының болашақ даму жолы, бақ ытқ а, тә уелсіздікке, ө ркениет алып барар жолы ә бден таптаурын болғ ан, ө зімізге белгілі қ ара жол емес. Ол тек парық тық экономикағ а апарар ауыр да қ иын жол, қ ажырлы ең бекті, іскерлікті, білімді, ұ йымдастырушылық ты қ ажет ететін тың жол («Е.Қ.»). 2. Бірақ осы нарық тық қ атынастарғ а ө тудің нақ ты бағ дарламасын, концепциясын бұ қ ара халық ә лі де жан-жақ ты тү сіне алмай жү ргенін айтпасқ а болмайды. Мысалы, неге нарық тық қ атынас деп айтамыз, оның тү п негізі, барар межесі не? Келешектегі ө ндірістік қ атынастардың сипаты қ андай болмақ? Еркін бағ а (бағ аны босату) дегеніміз не? Заң дылық па немесе кездейсоқ тық па? Ол еркін бағ аны тежейтін шаралар қ андай? (сонда). 3. Міне, Омбы қ аласының жатақ тары, жә мшіктері жасағ ан Октябрь тө ң керісінің алдындағ ы ереуілге Ақ моланың облыстық қ азақ комитетінің қ арары осы (С.С.). 4. Біраздан соң біздің уақ ытша совдеп ү стем бола берді. Тө рағ асы Чернов деген мал дә рігері (С.С.). 5. Мыс ө ндірісін ұ лғ айту міндеттерін орындауда еліміздің мыс ө неркә сібінің негізгі шикізат базасы болып табылатын Жезқ азғ ан кенін жасау шешуші маң ыз атқ арады («С.Қ.»). 6. Мұ нда алдымен айналым уақ ыты мен айналым саны, негізгі капитал мен айналмалы капитал, бұ лардың теориялық мә селелері, ө ндіріс уақ ыты мен айналыс уақ ыты, ө згермелі капитал айналымы мен қ осымша қ ұ н айналысы тә різді проблемалар талданады (С.Б.).