КӨНЕРГЕН СӨЗДЕР

66-жаттығ у. Тө мендегі сө йлемдерден кө нерген сө здерді тауып, олардың қ азіргі кезде архаизм болатындарын бір бө лек, историзм (тарихи сө здер) болатындарын бір бө лек айырып жазың ыздар. Кө нерген сө здердің қ олданылу ерекшеліктеріне талдау жасап, мағ ынасын анық таң ыздар.

І. 1. Абайдың бұ л келісі: ұ рын келу деп, жыртыс сала келу деп, кейде есік кө ре келу, қ ол ұ стау деп те аталады (М.Ә.). 2. Екі жақ тың арбасып, қ абақ торысқ ан болыстары: «Бұ л билікті кім айтады?» дегенге келгенде, нені тілерін біле алмай жү рген-ді. Аяздарғ а «ө здерің айтып шешіп бер» деген де арыз болғ ан. Бірақ ұ лық тар бұ дан бас тартқ ан. Ал тө бе биді Асылбекке беруге, керей қ арсы. Бұ ны «Сыбанның кү йеуі» деп, «қ анды мойып, дұ шпан ауылымның бірі – Ақ тайлақ тың кү йеуі» деп, Керей «тіретей» билер алдынан қ ашып отыр (М.Ә.). 3. Бір сө зде жұ рт: «Қ ұ нанбай балалары тө бе билікті ө зімізге бер деп қ анша жабысса да, Абай қ арамапты. Ағ айын тіліне азбапты. Жұ ртқ а адалдығ ымен пайда келтірсін деп, алыс ата баласына тө бе билікті ө з туыстарынан тартып алып беріпті» деседі. Екінші лақ ап дә л соң ғ ы бірер кү н ішінде тарады: «Жатақ қ а ө зі жоқ шы бопты, ө зі би де боп, кесік айтыпты» (М.Ә.). 4. Мақ пал ерінің басына қ иындық тү скенде қ олына қ ылыш алып, ү стіне сауыт киіп, бұ рымын дулығ аның астына жасыратын да, қ ас сарбаздай қ асына еріп, жорық қ а бірге аттанатын (Ә.Ә лім.). 5. Тоғ ыз санды торғ ауыт, Он сандайын оймауыт, Барабан соғ ып, шың қ ағ ып (Ер Тарғ ын). 6. Қ ыдыра жалды қ ыл қ ұ йрық, Жылқ ыдан қ алмас дегіздім (Қ ыз Жібек). 7. Аламанғ а жол бердік, Аса жұ ртты мең гердік (М.). 8. Кү ресте қ алың қ олды адақ тағ ан, Майданда бетіне жау қ аратпағ ан (С.С.). 9. Жібектейін жең гемнен бір жауап ә кеп бер, ағ а (Қ ыз Жібек). 10. Кө ргендей жол бейнетін жү зің сарық (сонда).

68-жаттығ у. Пассив қ абаттығ ы кейбір сө здердің кейін актив қ абатқ а, керісінше актив қ абаттағ ы кейбір сө здердің пассив қ абатқ а ауысуына бес мысал келтіріп, оның себебін, мағ ыналық ө згерістерін кө рсетің іздер.

Ү лгі: тө рағ а сө зі – 30-ыншы жылдардың орта шеніне дейін жиі қ олданылғ ан неологизм сө з, кейін оны председатель сө зі ығ ыстырып, қ олданылудан қ алып қ ойды, ал қ азір қ айтадан актив қ абатқ а еніп, жиі қ олданылып отыр.

Ұ жым – халық тілінде «ауызбірлік, ұ йымшылдық, ынтымақ» мағ ынасында қ олданылғ ан, бірақ кең тарамағ ан сө з. Қ азір «коллектив» мағ ынасында қ олданылып, лексиканың актив қ абатына еніп отыр.

70-жаттығ у. Келтірілген сө йлемдердегі тұ рақ ты тіркестердің фразеологизмдердің қ ай тү ріне (идиомалар, фразеологиялық тізбектер мен тіркестер, нақ ыл жә не қ анатты сө здер) жататынын айырып жазың ыздар. Фразеологиялық сө здіктерді пайдалана отырып, олардың мағ ынасын тү сіндірің іздер.

І. 1. Абайды қ амағ ан жаулық ты тағ ы бір ө зінің аулынан, аталас бауырынан шығ арсам дегенде, Оразбай ішкен асын жерге қ ояды (М.Ә.). 2. – Ендеше, ө лімнен ұ ят кү шті. Ел кө рмеген сұ мдық қ а ел кө рмеген жаза керек! – деп Қ ұ нанбай байлауын айтты (М.Ә.). 3. Аз ойлағ анда Бө жей ө з ішінен: «Шарихатта жө нге, шынғ а қ арайтын шығ ар, ақ ай жоқ, тоқ ай жоқ, кө рінгенге бұ йда бере бермес» дегендей (М.Ә.). 4. Қ аратай жү йрік қ ой. Жер таниды. Айтқ аны шын болса керек. Бірақ ө з топшылауым бойынша, адамның қ ай мінезі қ асиеті болса, сол мінезі міні де болады (М.Ә.). 5. Мен сағ ан ағ ымнан жарылып, бар шынымды айтып отырсам, Молдағ азы кейіп қ алды (С.М.). 6. Бірақ ел қ ұ лағ ы елу, отыз тістен шық қ ан сө з отыз ру елге жетеді (С.М.). 7. Елі бай дейді. Он мың дағ ан қ ой, мың дағ ан тү йе иттің қ ұ лы итақ анда ө реді дейді (С.М.). 8. Мен осындай кикілжің ге кеп кездестім. «Ашық қ ан – ұ ры, ашынғ ан – тілді болады» деген мақ ал бар емес пе (С.М.). 9. «Аузы қ исық болса да байдың ұ лы сө йлесін» деген сө з рас екен, - дейді Болатбай демін соза алып, дә улеті бар кезінде басына бақ оралды мұ ның (С.М.). 10. Ақ дегені алғ ыс, қ ара дегені қ арғ ыс болды. Ойда орыс, қ ырда қ азақ бетіне шық қ ан жоқ (С.М.). 11. – Сондай аузымен қ ұ с тістеп тұ рғ ан кезінде, - дейді Болатбай, кейіген кескінмен, - мейманасы тасыды бұ лардың (С.М.). 12. Батыр бастас, бай қ остас, ә лділер бірінің сө зін бірі сө йлейді. Елден тең дік таппағ ан кейбір момын бас кө теріп ілгері ұ лық қ а шағ ым айтайын десе, олар да мық тының сө зін сө йледі (С.М.).

ІІ. 1. Жауынгерлер ақ қ ар, кө к мұ з аязды кү ндер мен тү ндерді елемей жү ріп келеді (С.Бақ.). 2. Ат жақ ты, алма мойын, тү йме басты, Кө рінер тамағ ынан ішкен асы (О.Ш.). 3. Ә ркім аяқ тан ала бастады, жас болса келіп қ алды, тартысуғ а ә л жете ме? (Ғ.Мұ ст). 4. Кү н батып қ ас қ араюғ а айналғ анда, ауылдың ү сті малдан азан-қ азан болды (С.М.). 5. Кү ндіз аттан тү спей, ө зге жү ргіншілерден оқ бойы алда отырғ ан (М.Ә.). 6. Жү регі де су еткендей, белгісіз бір сезім лебі шарпып ө ткендей (М.Ә.). 7. Сондық тан да қ азір, жаздың орта шенінде, осы тө р жайлауда отырғ ан ел, сол жайлау елінің ө здерінің айтуынша, жыртылып айрылады (М.Ә.). 8. Кө шеге шық қ ан соң, Сатанның басы ә ң кі-тә ң кі болды (І.Ж.). 9. Кү нінде қ олынан мың ды алып, мың ды кетіріп, дү ниені сапырып отырмаса, Омар еш жерге сыймайды (І.Ж.). 10. Қ ас пен кө здің арасында ү шеуін де қ ып-қ ызыл шиедей қ ылып, серейтті де салды (І.Ж.). 11. Қ амар осындай ә ркімнің кезіне кү йік болғ ан қ алпымен кү ннен кү нге қ ұ лпырып, 15 жасына жетті. Бұ л кездерінде баяғ ы тең мін деп қ ұ мартып, қ ұ лық ынын қ ұ ртып жү ретін замандастарынан жоғ ары секілді, телміріп азғ ан ө лең дер, хаттар судай ағ ылып келсе де, кейбіреулерін жауапсыз жыртып, кейбіреулерін ө зінің шешендігімен жебедей жерге енгізіп, енді қ айтіп басын кө теруге жаратпай тастай беруші еді (С.Тор.). 12. Жә уке ө зі нашар кісі болса да, бар бар тапқ ан-таянғ анын жалғ ыз баласы Ахметтің оқ уына салып, жасынан олай сү йреп, бұ лай сү йреп, ә йтеуір молда атына іліктіріп еді. Бертіп келген кездерде Жә укенің ол бейнеті босқ а кетпей, Ахметтің арқ асында аузы асқ а, ауы атқ а тиіп, есіктегі басы тө рге жетті (С.Тор.).

ІІІ. 1. Бұ л Сарбас аулы осы Омакең дермен ың ғ айлас, жазғ ы, қ ысқ ы қ оныстары бір аралас-қ ұ ралас еді: Ахмет пен Омардың ү лкен баласы Хасен қ ұ рдас, жасынан бірге ө сіп, бірге оқ ып, біте қ айнасқ ан сырлас еді (С.Тор.). 2. Жә не Ахметтің ақ ыл-ой зеректігінің ү стіне сұ ң қ ардың баласындай бітімі жақ сы, кө зге тү серлік кө ркі де бар, сө зге шешен, ойдан шығ арғ ыш ақ ын, жарып салма, ө ткір еді (С.Тор.). 3. Тартынбай тамылжытып сө йлегенде, ө зінен ү лкен-кішілердің аузынан суын ағ ызып, кө ң ілдеріндегі уын шығ ара жаздаушы еді (С.Тор.). 4. «Несі бар, бү гін кең сеге осыны киіп барып, бір кө рінейін. Қ ызық болсын, - деп тү йді ол ішінен. – Іші кү йгендер тұ з жаласын». (Қ.Жұ мад.). 5. Зиялылар ү шін бұ дан басқ а да киім ү лгісі болады деген ой ү ш ұ йық таса тү сіне кірмепті ғ ой (Қ.Жұ мад.). 6. Жасы он тоғ ыз-жиырмаларғ а енді келген, ат жақ ты екі бетінің ұ шында қ ан ойнап тұ рғ ан, тана кө з сұ лу келіншек есіктен аттай бере кү йеуіне кө зі тү сті де, аң ырып тұ рып қ алды (Қ.Жұ мад.). 7. «Сулы жер – нулы жер» деп бұ рынғ ылар тегін айтқ ан ба (Қ.Жұ мад.). 8. Қ азақ екіге бө лінейін деп тұ р ғ ой. Тегінде «екі кеменің қ ұ йрығ ын ұ стағ ан суғ а кетеді» дейтін бе еді? (Қ.Жұ мад.). 9. Баяғ ы да мына Дабынтайдың аталары Жоң ғ ар мемлекетінің кү лін кө кке ұ шырып, жермен жексен еткенде, Торғ ауыттан да тұ қ ым қ алып, солардың сарқ ытынан бү гін, міне, ө зің сияқ ты тілмаштар шық қ ан жоқ па (Қ.Жұ мад.). 10. Дә межан терезесін қ араң ғ ылап қ ойғ ан салқ ын бө лмеде кө з шырымын алып, бір сағ аттай ұ йық тап тұ рды (Қ.Жұ мад.). 11. – Біздің қ узайтынымыз – жалғ ан ісі емес, ақ іреттің ісі. О дү ниеде қ ияметтің қ ыл кө пірі, тозақ оты бар. Осыны ұ мытпаң ыз, ү кірдай (Қ.Жұ мад.). 12. – Ештең е етпес. «Мың сіз-бізден бір шыж-мыж артық» деген бар ғ ой. Бұ л менің тоғ анғ а қ осқ ан ү лесім болсын, - деді Демежан атына мініп жатып (Қ.Жұ мад.).