Азіргі қазақ тілі лексикасындағы омонимдер. Синонимдер және антонимдер.

15-жаттығ у. Қ азақ тілінің тү сіндірме сө здіктерін пайдалана отырып, тө менде келтірілген сө здерге омоним болатын сө здерді тауып жазың ыздар, оларғ а тү сінік берің іздер.

Барыс, бақ, бақ ыр, баспа, безеу, би, блок, бө ген, бұ ршақ, дана, жады, жазу, жару, жастық, жете, қ ию, ө лең, сал, салт, булық, сырттан, тап, ең бек, парла, тү бек, ұ шық.

16-жаттығ у. Тү сіндірме сө здіктерден омоним сө здердің қ атарын тауып жазып, оларғ а тү сінік берің із. Ә р студент ү ш омонимдік қ атарғ а мысал келтіріп, талдау жасайды.

17-жаттығ у. Тү сіндірме сө здіктерді пайдалана отырып, тө мендегі сө здерден омоним сө здерді бір бө лек, кө п мағ ыналы, ауыс мағ ыналы сө здерді бір бө лек теріп жазып, олардың мағ ыналық айырмашылық тарын кө рсетің із. Ә рі омоним, ә рі кө п мағ ыналы, ауыс мағ ыналы сө здерді жеке талдаң ыз.

Бас, баспа, баспалдақ, баспақ, белдеу, бел, боздақ, бозғ ыл, болыс, бө лу, булық, бұ қ а, біте, бітім, желбегей, жом, жү здік, жым, жің ішке, жіті, заң ғ ар, зауал, иық, кә сіп, кез, кең ес, керімсал, тебін, той, тірек, тү п, тү бек, ұ зақ, ұ рпақ, ү кі, ү йір.

23-жаттығ у. Тө мендегі сө здердің синонимдерін тү гелдей келтіріп, синонимдік қ атар қ ұ раң ыздар, оларғ а ұ йтқ ы болып тұ рғ ан тірек сө зді (доминант сө зді) кө рсетіп тү сінік берің іздер. Талдау ү шін «Қ азақ тілінің тү сіндірме сө здіктерін», «Қ азақ тіліндегі синонимдер сө здігін» пайдаланың ыздар.

Абайлау, аласа, алыс, араз, асығ у, ауру, бала, барлық, бет, дардай, епті, зат, кездесу, кенеттен, қ орқ у, мезгіл, реті, сотқ ар, тә різді, уайым.

29-жаттығ у. Тө мендегі ү зінділерден бір-бірімен антонимдік қ атынастағ ы сө здерді тауып жазып, олардың мағ ыналық ерекшеліктеріне, стильдік қ ызметіне талдау жасаң ыздар.

1. Ал енді молда қ айда, сө зі қ айда?

Беретін жұ мақ, тозақ анау жайда?

Білмеймін анығ ын да, танығ ын да,

Бас қ атты шешемін деп жоқ ты ойда (С.Тор).

2. Талайды осы кү ні-ақ жү рмін кө ріп,

Жалқ ауды қ ақ палайсың аттай мініп.

Талаптының маң ына жоламайсың,

Талаптанып қ ууғ а ө зімде ерік (С.Тор).

3. Кедей кө п ө мір бойы бейнет кө рген,

Бай бар ма ол ең бектің қ ұ нын берген.

Даулы болып тө реге бара қ алса,

Кедейдің кім бар еді жасын кө рген? (С.Тор).

4. Ғ ылым, ө нер, қ ұ қ ық тан жұ рдай болып,

Мә з болдың иттей ү рген таласына.

Жө н мынау, теріс мынау дегендердің,

Ұ мтылдың тұ ра сала жағ асына (С.Тор).

34-жаттығ у. Текстен негізгі сө здік қ орғ а жататын сө здерді бір бө лек, сө здік қ ұ рамғ а жататын сө зді бір бө лек айырып жазып, оларғ а тү сінік берің іздер.

1. Бірақ ү лкен темір кіреуетте арыстай болып зорғ а сыйып жатқ ан жас жігіт ә лі толық оянбағ ан қ алпында, кө зін ашпағ ан кү йі қ ымтана тү сіп жата берді. Балғ а қ онғ ан шыбындай кірпіктері ауырлап, санасы сазғ а батқ андай бірте-бірте бұ лың ғ ыр тартып, тә тті ұ йқ ының қ ұ шағ ына қ айтадан ене берген. Осы сә тте келіншегі қ айта оралып, кү йеуінің табанын қ ытық тады. Оғ ан да болмағ ан соң танауын қ ысып, еркелеп ойнауғ а кірісті. Тек осыдан кейін ғ ана, жігіт амалсыз кө зін ашып алғ ан. Қ олымен қ армап Бибіні ұ стап алмақ еді, ол сық ылық тай кү ліп, ұ зап кетіпті. Ү й іші самаладай жарық. Кү н едә уір кө теріліп қ алса керек, терезе жақ тауынан тө р жақ қ а қ иғ аш сә уле тү сіп тұ р (Қ.Жұ мад).

2. Ертістің сол қ абағ ында Қ арашолақ ауылы бар. Қ арашолақ тың алпысқ а тарта ү йі бар. Қ арашолақ тың халқ ы қ азақ болмаса, ә жептә уір қ аласымақ болар еді. Не бір кө ше жоқ, не ү й сияқ ты ү йі жоқ. Боқ тық тан, кү ң нен, кү лден, кө з жылтырағ ан, жалпиғ ан ү йме-жү йме бірдеме. Бір кездегі ауқ атты ү йлердің қ ора-мү лкі қ иқ айып-сиқ айып қ алыпты.

Отырғ ан жерінің шө бі арғ ы беттегі казак—орыс қ аласынікі. Солардан жалдап шабады. Қ арашолақ тың кедейлері отын, шө п сатады. Тә уірлері алыпсатарлық қ ылады. Еті тірі Ә сембай дейтін бетке шығ ары қ азақ оқ ырмандарымен танысып, земстводан пұ л алып, ендң ауылын ағ артуды ниет қ ылады. Мұ ғ алім сұ рағ ан соң, Қ арқ ожаны берген екен (Ж.А.).

3. Дивизия тү ні бойы шегінді. Тү н ортасында ізге тү скен жаудың қ арқ ыны бә сең деді. Біраз бө лімдер дұ шпаннан қ арасын ү зіп кеткендей болды. Генерал кө німпаз виллистің ү стінде тү німен селкілдеді. Лоблығ ан ү міт пен жан қ инағ ан кү йзеліс бірін-бірі ауыстырады. Кей полктардан хабар ала алмай дал болды. Анау кейінде қ алғ ан окопта жатып жауғ а тө теп бергенде, дивизия тұ тас кү ш еді. Аз болсын, кө п болсын ә йтеуір қ олдан келгенше ә мір етіп, дә рменіне қ арай қ айрат қ ылатын. Енді сол кү ш жау балғ асының соқ қ ысынан уатылып, шашырап орманғ а, далағ а сің іп кетті. Рациямен безілдеп ә уе толқ ынын қ армап бір полктан хабар алса, екіншісінен кө з жазып қ алады. Кө п ұ замай тауып алғ ан полкын қ айта жоғ алтады (Т.Ахт).

35-жаттығ у. Тө менде келтірілген текстерден тек қ азақ тілінде емес, басқ а да тү ркі тілдерінде кездесетін сө здерді тауып, олардың айтылуында, мағ ынасында ө зің із байқ ағ ан ерекшеліктерді кө рсетің іздер. Ол ү шін тү ркі тілдерінің екі тілді аударма сө здіктерін пайдаланың ыздар.

1. Бір зор ә лім молдадан жаң а дінге кірген бір адам:

- Тақ сыр, мен иманды қ алай етсем ү йренемін? – деп сұ рапты.

Ә лім айтты: - Шық қ ан кү н мен айдан, кө к пен жерден, су мен желден, жер мен таудан, жаң быр мен қ ардан ү йрен, - деді.

Сұ рап тұ рғ ан адам бұ л сө з не екенін біле алмай дағ дарып тұ рады. Сонда Ә лім айтты:

- Далағ а шық саң, кө к пен жерді кө ресің, кү н мен айды, кө к ү стінде жұ лдыздарды, тау мен тасты, жел мен жаң бырды – осының бә рін кө ресің, соларғ а қ арап ой жіберсең, оның бә рін адам жаратуғ а қ олынан келер істер емес. Олай болса, соның бә рін жоқ тан бар еткен бір қ ұ діретті ие болса керек, біз кө рмеген. Сол ақ ылғ а ойланып жетіссең, иманың ның жартысы тамам болғ аны, - дейді (Ы.А.).

2. Жел тынғ ан. Тең із де тыныш, ашық, айдын ақ ырын тыныс алып, солық тап қ ана жатыр. Жаң ада кірген жылы кү здің сары шуағ ында кісі кө ң ілін ә лдилеп ақ ырын тербеткендей рақ ат тыныштық бар. Оқ та-текте аң ғ ар жақ тан кө ң іл ашқ андай қ оң ыр самал соғ ып, қ имылсыз тұ рғ ан қ ұ рақ басы сілкініп, сыбдырлап қ алады. Ұ лы тең із аппақ. Қ иғ аш тү скен кү н астынан қ арағ анда кө з ұ ялады. Кө к жү зінен қ ызғ ыш шапақ ты кү міс сә уле тө гіліп тынымсыз жыбырлап жатады да, ара-арасында ұ шқ ын тұ тап, жылт-жылт ете қ алады. Айғ анша, ә сіресе сол кезде кү н шалғ ан тең із бетіне кө з тоқ татып қ арай алмай, кірпігі жыпылық тап кетеді. Кө ң ілінде қ ұ рттай де реніш қ алмапты. Бү тін дү ние осы бір сә тте ө з жү регімен жалғ асып, бір тілдің ү стін басып жатқ андай сезіп, су шайып жатқ ан қ ыл жиекпен ақ ырын жү ріп келеді (Ә.Н.).

3. Ёзим тувмастан бурун ä кесининъ жылқ ъысын бакътым. Сол кюню шилдининъ орта кюн еди. Муз тас болуп къатып қ ъалгъан екен. Балта менен урдум ойылмады. Сюймен менен урдум ойылмады. Соны сонъ басым жулуп алдым да шекем менен кишкентай тыкъ еткизив едим. Мынъ жылкъы къанъгъандай сув болды. Соны сонъ къарамастан, санамастан жылкъымнынъ биреви жокъ екенин билдим. Соны сонъ сырыгъымдынъ басына минип къарасам кë рюмбеди. Пышагъым менен шаныштым да къарасам жанъагъы жокъ жылкъым бир тавдынъ къовусында тувуп атыр екен. Сонан сонъ бийемди миндим къулунумды ë нъгерюп едим. Сувгъа баттим да кеттим. Ä лиге жанъа тувгъан къулунумды миндим да бийемди ë нъгердим. Ë нъгë рип едим де сувдан ë те шыкътым. Соннан сонъ жылкъыма келип тезек терип, атымды бир къув къазыкъкъа байлав едим. Жанъагъы тезек деп тергеним бë дë нë екен, пыр.. пыр... етип ушуп кетти (Къырыкъ ë тюрюк. Н.А.Баскаков. Каракалпакский язык. І. 1951).

41-жаттығ у. Тө мендегі сө йлемдерден қ азақ тіліне араб-парсы тілдерінен ауысқ ан сө здерді теріп жазып, олардың тілдегі қ андац мағ ыналық топтарғ а жататынын анық таң ыздар. Қ азіргі қ азақ ә деби тілінде қ олданылмайтын араб-парсы сө здерін бө ліп кө рсетіп, қ олданылмау себебін ашың ыздар.

І. 1. Тә ң ірберген оны оң аша алып отырып, қ айын атасы мен екеуінің арасына делдал дә некер болуын ө тініп еді: анау қ ұ лшына кірісетін пейіл білдіріп, жү гініп отыра қ алды (Ә.Н.). 2. Сопы пә туасын айтқ анда, олар да шұ ғ ыл қ ұ птап, бастарын шұ лғ ып қ ұ нжың дады да қ алды. (Ә.Н.). 3. Кө п ішінен оның бір ө зіне ілтифат етіп, оң тізесін сә л бү гіп сә лем беріп еді (Ә.Н.). 4. Жарайт, Ебейсіннен базарғ а қ осқ ан малың ның қ ұ нын ө ндіріп алыпсың (Ә.Н.). 5. Арғ ы ойы белгілі: соң ында сырқ атынан тә уір боп қ ызметке орналаса қ алса, қ ысылғ ан жерде оны ө здерінің бір кә десіне жаратпақ (Ә.Н.). 6. Ақ бала басқ а кісінің сө зіне шү бә ланса да, Тә ң ірбергенге сенетін, ә сіресе оның ісінде қ ателік болмасына кә міл сенуші еді (Ә.Н.). 7. Мық тысы ә лсізін талап, қ ырқ ысып жатқ ан мына қ иянаты мен кү нә сы мол дү ниеде кү нә һ ар болмай, тал бойын таза алып жү рген кісі бір ө зі сияқ ты (Ә.Н.). 8. Оны осы сә тте кө рген кісі: «Ойпырмай, мына баланың иман жү здісін-ай!» - деп ойлаушы еді. Болыс ағ асы ө лгесін бұ рынғ ы мү лә йім мінезін қ ойып, бет пердесін сыпырып тастады (Ә.Н.). 9. Мұ нда келгесін Ебейсін ө зінің дағ дылы кә сібіне кірісіп, жұ рттың тері-терсегін шай, шекерге айырбастай бастады (Ә.Н.). 10. Қ асына келген кісіні сезбеді: ауру мен азаптан басқ а, бұ л дү ниеде ана махаббаты, ә ке жү регінің ыстық лү пілі болатынын сезбей, шерлеп ө скен балапан (Ә.Н.).

43-жаттығ у. Н.Д.Оң дасыновтың «Арабша-қ азақ ша тү сіндірме сө здігін» (1969, 1984) пайдаланып, қ азақ тіліндегі қ олданылуында тұ лғ асына, мағ ынасына ө згеріс енген араб сө здеріне мысал келтіріп, талдау жасаң ыздар.

45-жаттығ у. Келтірілген ү зінділерден қ азақ тіліне орыс тілінен енген сө здерді теріп жазып, олардың тілдегі қ андай мағ ыналық топтарғ а жататынын анық таң ыздар.

І. 1. Қ артқ ожа ә р болыста ауылнай, ү шкө л деген бар деп естіді, бә леншенің, тү геншенің балалары сол ү шкө лдерде оқ ып жү р, екі-ү ш жылда орыс тіліне судай болады екен, сонсоң тілмә ш, періуатшік болуғ а жарайды екен деген сө здерге қ ұ лағ ын салатын болды. Ол былтыр крестьянский нашалніктің періуатшігін кө рген. Ол қ андай еді! Ү сті-басы аппақ! Сары ала тү йме! Шашын қ айырғ ан. Аяғ ында ә мірқ ан етік. Нашалніктің алдында аузы-аузына жұ қ пай судыратқ анда, кісілер таң қ алмаушы ма еді?! Ол бір страшнікпен орысшаласып-орысшаласып, женіп кеткені қ айда? (Ж.А). 2. Сендерде мұ рат бар ма? Бақ ыт бар ма? Жү рек бар ма? Бү гін – идеалист, ертең – материалист, бү гін – реалист, ертең – символист, бү рсігү ні – футирист, тағ ы бірдеме «ист», ә йтпесе ә рқ айсысынан бір шө кім (Ж.А.). 3. Хорымыз жамырап жақ сы шық пады... Рақ ымбек декламациясын жақ сы айтты. Скрипкағ а ә н қ осқ ан он екі жасар Мә ржім тамаша соқ ты. Қ айта-қ айта шақ ырып, залды дү рсілдетті. Ө зі тіленіп шық қ ан студент бикешіміз «Жалғ ыз шалды» бастағ аннан мің гірлеп, «қ аттырақ -қ аттырақ» дегізіп еді, орта кезіне барғ анда, тө беге ұ рғ андай тұ рып қ алды (Ж.А.). 4. Жаз шық са пароход, паром, желқ айық, жасыл арал, қ алың орман... Стипендиядан жырмалағ ан азды-кө пті тиынның қ ызығ ын кө ргелі адам сияқ танып отыз тиынғ а бержабай жалдап, жексенбі кү ні ар жақ қ а тарттық (Ж.А).

50-жаттығ у. Тө мендегі қ олданылу сипаты бірың ғ ай емес сө здерге талдау жасай отырып, олардың ішінен жалпыхалық тық сө здерді, диалектизмдерді жә не кә сіби сө здерді жеке-жеке ажыратың ыздар. Диалектологиялық сө здіктерді пайдалана отырып, соң ғ ы екі топтағ ы сө здердің мағ ыналарын, қ андай жерлерде айтылатынын кө рсетің іздер.

Айлақ, итбалық, даң, жары, жазы, тұ янадай, топы, бапандай болу, қ аршадай, сү дін, кә те, ызасырық, кө пшік, кү нә йім, ермене, дайра, кейінжі, атау-кере, сү дігер, жү йектеу, баданадай, сә уір, бастан, мық, шіли, делдал, қ ұ дағ ай, ақ та, ат, бітедей сору, қ ауқ ар, шақ ат, сү гірет, ішқ ұ ста, ширығ у, шамырқ ану, жылғ а, бә дірен, жасымық, жағ лан, нә умез болу, нұ рау, торлама, қ аза басу, жырынды, тіксіну, тә лімі бидай, томырық, бол-болды, еге, кө шкі, ә йдік, кіл, зілдей, зілмауырдай, зілмә ндай, жылым, мияттау, сиық ты, сияқ ты, бесін, кү лә бі, тайжақ ы, қ ысқ аша, қ ысқ аш, сірің ке, кеуірт, ә тешкер, тонау, сонау, падашы, пісу, пысу, жеккі, еркею, қ ойыру, маң лай, жұ малау, қ ыштау, секер, домалау, ү гей, жә ненші, шақ қ а, беркіну, ә зер, қ ұ лдау, нам, мә с, нә н, есім, собық, рә болмаса, жегенелеу, шалт, ырдуан, қ ам, бық шырт тигендей, қ арабура, ұ тыр, ә стайлы, атжал, ә шкерту, кеуіл, мү ттә м, чыралжын.

57-жаттығ у. Тө мендегі ү зінділерден жалпылама лексикағ а (стиль жағ ынан бейтарап, қ олданылуы жағ ынан шек қ ойылмайтын) сө здерді теріп жазың ыздар. Тү сіндірме сө здіктерді пайдалана отырып, олардың сө йлеу тілінде де, жазба тілде де бірдей қ олданылу сипатына тү сінік берің іздер.

1. Есеней қ азір қ аптап-қ апталдап, жер тү гін тістелей жылжып келе жатқ ан байлығ ының едә уір жерде, биіктеу жотаның қ ырқ асында ат ү стінде тұ р. Кө з жетпес кө кжиекке дейін созылып-керіліп жатқ ан кең алқ ап шынақ мақ атағ андай екен. Жота-жота қ алың ормандар. Ө зектішілікті, тұ яқ тимеген қ ара отты кең шиыр. Ат шашасынан аз-ақ асатын алғ ашқ ы жауғ ан ақ ша қ ар жердің шө бін ә лі жасыра алмапты. Сондай жерге ертерек келіп ірге тепкеніне байдың кө ң іл ә бден тояттағ андай (Ғ.М.).

Қ азақ байлығ ы жылқ ысында. Қ ысқ а қ арай жылқ ы малын ық тасыны бар қ ара отты шұ барғ а жақ ын ұ стамасаң – «Байлық бір жұ ттық, батыр бір оқ тық» - кейде тақ ыр-таза жаяу да қ аласың. Жаяу қ алғ ан адам несімен адам? Несімен қ азақ? (Ғ.М.).

2. Қ артқ ожа кеш оянды. Кү н сә скеліктен асып кетіпті. Жылқ ы келген. Бие байлауғ а шық қ ан кісі жоқ. Қ отанда ү йездеп сиыр тұ р. Ақ таяғ ын артына қ ыстырып, сиыр ө ргізетін Байбол отағ асы да кө рінбейді. Қ алампыр сиырдың бауырынан тұ ра берем деп, қ олы қ ағ ып кетіп, сү тін тө гіп алды. Шеткі ү йлерден қ ымызғ а жү гіретін Тезекбай, Терлікбайлар ү йлерінің қ асында солбырайып тұ р. Сабаның даусы шық пайды. Кө рінгенмен қ ұ рдас болып, арсалаң дап жү ретін Дү рмағ амбеттің де иығ ы тү сіп кетіпті. Қ олында жү гені, жылқ ы жақ қ а бара жатыр. Айғ айласып жү гіріскен, шуласқ ан, асқ а ө кпелеген балалардың да даусы естілмейді. Биені желі басына айдап келіп, Иманқ ұ лғ а сө йлесті де, Орманбас жылқ ышы қ ұ рығ ына таянып, сілейіп тұ рып қ алды. Ел сең соқ қ ан балық тай.

Қ артқ ожа киініп, ү й жақ қ а аяң дады. Кө рпебай ақ сақ ал таяғ ын кеудесіне таянып, босағ ада қ ақ иып тұ р. Қ артқ ожа сө йлесуге бата алмады, ө те шық ты. Байдың баласы Мұ қ аш жү ктің бұ рышында қ исайып жатыр екен. Қ артқ ожа соның қ асына келіп отырды (Ж.А.).

3. Қ ай заматта, ә йтеуір бір заматта ойпаттан кө теріліп, қ ыратқ а шық қ ан екеуінің ү стіне кө к аспан жұ лдызын тө ккендей еді. Жетіқ арақ шы, Ақ бозат, Кө кбозат деген жұ лдыздар, бір ү йір ү ркер дә л қ азір тө менге тү скендей-ақ жапырақ -жапырақ жаудырап, бір бү йірінде жатты. Кең аспанның алыс қ иырынан жаң а туғ ан Шолпан жайнады. Сол айдың астың ғ ы тұ сы қ ызғ ылт сары бояуғ а малынып, таң сілемі кө рінді. Олар қ ұ шақ тасқ ан бойы алғ а жө неле беріп еді, Кентауды тү гелдей орап алғ ан электр сә улесі жамырап, жарысып, бұ ларғ а қ ол бұ лғ ағ андай болды. Тү нгі Кентау маржанғ а бө леніп тұ рғ андай еді (Ж.Ж.).