Азақ тілі лексикасының міндеті мен мақсаты.

Жоспары:

1.Ұ ғ ымның дамуы.

2. Ұ ғ ым туралы лингвистикалық тү сінік.

3. Сө з жә не лексикалық мағ ына.

4. Ұ ғ ым мен мағ ынаның айырмашылығ ы.

Пайдаланатын ә дебиеттер тізімі:

1. Қ алиев Ғ., Болғ анбаев Ә. Қ азіргі қ азақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. –А., 2003. -65-70 бб.

2. Оразов М. Қ азақ тілінің семантикасы. -А, 1991. -82-88 бб.

3. Қ азіргі қ азақ тілі. Лексикология. І бө лім. –А., 2003. -5-21 бб.

Лексикология жекелеген сө здердің тобын емес, тілдің қ алыптасқ ан лексикалық жү йесін қ арастырады. Шындық болмыстағ ы заттар мен қ ұ былыстар жайындағ ы ұ ғ ымдар жеке сө здермен ғ ана емес, тұ рақ ты сө з тіркестері тү рінде қ алыптасқ ан баламалармен де тү сіндіріледі. Осығ ан орай лексикология ғ ылымы сө з ұ ғ ымымен ү йлесіп отыратын тұ рақ ты сө з тіркестерін зерттейтін фразеологияны да (гр. Фразис-сө йлемше, логос-ілім) тө л обьект тү рінде қ арастырады.

Тілдің қ аншалық ты дамып жетілгендігі сө здік қ ұ рамдағ ы сө здердің мә німен де ө лшенеді. Бұ л жағ ынан лексикология сө здердің мағ ыналық қ ұ рылымын зерттейтін семасиология (гр.семасия-мә н) ғ ылымымен де байланысты. Семасиологияның мә ні тү сіндірме сө здіктер жасағ анда айқ ын байқ алады.

Ұ ғ ым. Адамзат баласы қ ашанда ө зін қ оршағ ан ортадағ ы заттар мен қ ұ былыстардың мә нін, сыр-сипатын жете білуге тырысқ ан. Бірте-бірте олардың даму заң дылық тарын ашып, дү ние танымын кең ейткен. Табиғ ат пен қ оғ ам жайындағ ы біздің қ азіргі ұ шан-тең із білімдерің іздің шық қ ан бұ лағ ы – тү птеп келгенде ең бек пен ойлау Сө здің лексика-семантикалық табиғ аты.

Ойлаудың ұ ғ ым, байымдау, ой қ орытындысы аталатын ү ш формасы бар. Осылардың арасында лексикағ а қ атыстысы ұ ғ ым.

Заттардың, қ ұ былыстардың – сезім мү шелерімізге тікелей ә сер еткенде – жеке белгілерінің бейнеленуі тү йсік деп аталады. Бір сө збен айтқ анда, тү йсік- сезімдік танудың негізі.

Сө здік мағ ына. Белгілі бір дыбыстық қ абық пен – сө зформамен бірге дербес ө мір сү ретін біртұ тас логикалық -грамматикалық мағ ынаны сө здік мағ ына деп тү сінеміз. Сө здік мағ ына ө з ішінде екіге бө лінеді: 1) лексикалық мағ ына; 2) лексика-грамматикалық мағ ына.

Лексикалық мағ ына. Сө з мағ ынасы ө те кү рделі. Сө з мағ ынасының қ ұ рамдас бір бө лігі-лексикалық мағ ына. Сө здің ө зге сө здермен қ арым – қ атынасқ а, байланысқ а тү спей, жеке-дара тұ рғ анда тікелей тү сінілетін халық танығ ан логикалық -заттық ұ ғ ымы, лексика-семантикалық тү сінігі лексикалық мағ ына деп аталады. Сө здің лексикалық мағ ынасы адам санасында зат, қ ұ былыс, ә рекет жайында ұ ғ ым, тү сінік пайда болғ аннан кейін ғ ана қ алыптасады Тү бір арқ ылы берілетін, арнаула грамматикалық мағ ынасы болмайтын, лексикалық мағ ынамен жарыса қ олданылатын, жалпыланғ ан, дерексізденген мағ ынаны лексика-грамматикалық мағ ына дейміз. Сө здердің бойында лексикалық мағ ына менлексика-грамматикалық мағ ына жеке-жеке ө мір сү рмейді, бірімен екіншісі біте қ айнасып, араласып жатады. Лексика-грамматикалық мағ ына, ө зге де грамматикалық мағ ыналар сияқ тылексикалық мағ ынаның жетегінде болады, соның негізінде анық талады. Сө з лексикалық ә рі грамматикалық мағ ыналардың жиынтығ ынан қ ұ ралып, біртұ тас мағ ынаны білдіріп, сө йлемнің кірпіші бола алады.

2. Тілдік мағ ына. Тілдік мағ ына деп тілдік жү йе негізінде қ алыптасқ ан мағ ына элементтерін тү сінеміз. Тілдік мағ ына ө здігінен ө мір сү рмейді, сө здердің лексикалық, грамматикалық мағ ынасымен тығ ыз байланыста болады, соғ ан сү йенеді. Тілдік жү йе негізінде қ алыптасқ ан мә н-мағ ыналар ө з ішінен екіге бө лінеді.: 1) парадигмалық мағ ына, 2) синтагмалық мағ ына. Сө з мағ ыналары сө здік мағ ына, тілдік мағ ына, парадигмалық мағ ына, синтагмалық мағ ына деп ғ ылыми-зерттеу, оқ ып-ү йрену мақ сатында ғ ана бө лінеді, кү нделікті ө мірде олар бұ лайша жіктелмейді, ажыратылмайды.

3. Парадигмалық мағ ына. Сө здік қ ұ рамдағ ы сө здер сө здердің қ алай болса солай жинақ тала салынғ ан жиынтығ ы емес. Ақ иқ ат дү ниедегі заттар ө зара байланысып, белгілі бір заң дылық тар бойынша байланысып жатса, сө здік қ ұ рамдағ ы сө здер де осылайша сараланады. Ә лбетте, заттар арасындағ ы байланыс пен сө здер арасындағ ы байланыс тең тү спейді. Адам ойында ө зара белгілі бір байланысы бар сө здер топ – топ болып сақ талады. Сө йлеу яки жазу кезінде кім де болса топтасқ ан сө здердің ішінен (ө з мақ сатына қ арай) біреуін іріктеп алып пайдаланады. Тең дә режелі тіл элементтерінің арасындағ ы байланыс парадигмалық байланыс деп аталады. Мұ ндай байланыс тілдік жү йедегі сө здері ойда топтастыру, жинақ тау, мағ ыналарын саралау арқ ылы жасалады. Парадигмалық байланыстар негізінде анық талатын мағ ына парадигмалық мағ ына немесе сабақ тастық мағ ына деп танылады.

2-лекция Сө здің сипаттамасы.

Жоспары:

1.Сө зге тә н белгілер.

2. Сө з мағ ынасының ұ ғ ымнан айырмашылығ ы.

3. Сө здің формасы мен мазмұ ны.

4. Сө здің қ ызметі.

Пайдаланатын ә дебиеттер тізімі:

1. Қ алиев Ғ., Болғ анбаев Ә. Қ азіргі қ азақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. –А., 2003. -65-70 бб.

2. Оразов М. Қ азақ тілінің семантикасы. -А, 1991. -82-88 бб.

3. Қ азіргі қ азақ тілі. Лексикология. І бө лім. –А., 2003. -5-21 бб.

Сө з - мағ ынасы мен тү р-тұ рпаты жағ ынан дара қ асиетке ие тілдің бір бү тін бө лшегі. Адамдардың қ арым-қ атынас жасауы негізінен сө з арқ ылы жасалады. Сондық тан да ол тілдің ең басты бірлігі болады. Сө з байлығ ы ұ рпақ тан-ұ рпақ қ а ө тіп, бірден-бірге ауысып, бү гінгі дә уірге дейін келіп жеткен асыл мұ ра. Ол халық тың барлық білген білімі мен білігі, ойы мен идеясы, дү ниетанымының кө рінісі (М.Оразов. 165-189). Сө з- тілдік элементтердің ішіндегі ең бастысы. Ол тіл білімінің барлық дең гейлерінің зерттеу нысаны бола алады. Сө з-заттар мен қ ұ былыстардың, олардың қ асиеттері мен қ имыл-қ озғ алыс, іс-ә рекеттердің атауы.

Сө з дыбыстардың жү йелі, заң ды тіркесінен жасалып, ол дыбыстар мен мағ ына бірлігінен тұ рады. Демек, сө з болмыстағ ы заттар мен қ ұ былыстардың, олардың белгілер мен қ имыл-қ озғ алыстарының, болмыстағ ы обьективті шындық тың жалпыланғ ан бейнесі.

Сө з біткеннің бә рі де тілдегі дыбыстардан жасалады, дыбыссыз сө з жоқ. Сө з дыбыстық қ ұ рылымның жиынтығ ы, сол арқ ылы жарық қ а шығ ады. Сө зді жасайтын дыбыстар қ алай болса солай емес, тілдің фонетикалық заң дарына сә йкес қ алыптасқ ан. Сө з кез келген дыбыстардан емес, фонемалық дыбыстардың белгілі жү йеде келуі арқ ылы жасалады.

Сө зге тә н белгілер.

Сө з бір дыбыстан да, дыбыстар тіркесінен де жасалады.Сө з деп танылу ү шін дыбысталу мен мағ ынаның бірлігі тұ руы қ ажет.

Сө з –тілдің дыбыстық заң дары бойынша жасалғ ан дыбыстық қ ұ рылым бірлігі. Кездейсоқ дыбыстар тізбегі сө з бола алмайды.

Кү рделі сө здер, тіркескен сө здер сыртқ ы тұ рпаты жағ ынан сө з тіркесіне ұ қ сайды. Сө з тіркесі сың арларының аралығ ына басқ а бір сө здің енуі ық тимал болса, сө з тұ йық тылығ ымен, ө зінің қ ұ рамына басқ а бір сө зді ендірмеу қ асиетімен ерекшеленеді.

Сө з мағ ынасының ұ ғ ымнан айырмашылығ ы. Ұ ғ ым адам санасында қ алыптасатын категория болса, мағ ына тілде қ алыптасатын категория. Осы себепті екеуінің арасында елеулі айырмашылық тар бар. Ең алдымен ұ ғ ымда ұ лттық белгі болмайды. Ол қ ай тілде сө йлегенінеқ арамастан, бү кіл адамзат қ оғ амына ортақ. Сө з мағ ынасында ұ лттық белгі болады. Сө здің ұ ғ ымдық мағ ынасының ү стіне ә р ұ лттың ерекшелігіне қ арай пайымдық мағ ына ү стелетіндіктен, тілдік айырма пайда болады. Мысалы, қ азақ тар қ ыстыгү нгі ызғ арлы суық ты аяз дейді, башқ ұ рттарда аяз сө зінің мағ ынасы – шуақ. Осылайша тіл-тілден ұ ғ ым мен мағ ынаның айырмашылығ ын кө рсететін сө здерді топтап кө рсетуге болады.

3-лекция Сө з мағ ынасының дамуы.

Жоспары:

1.Сө з мағ ынасының кең еюі.

2. Сө з мағ ынасының тарылуы.

3. Сө з мағ ынасының ауысуы.

4. Кө п мағ ыналылық.

Пайдаланатын ә дебиеттер тізімі:

1. Қ алиев Ғ., Болғ анбаев Ә. Қ азіргі қ азақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. –А., 2003. -86-95 бб.

2. Барлыбаев Р. Қ азақ тілінде сө з мағ ынасының кең еюі мен тарылуы. -А, 1986.

3. Қ азіргі қ азақ тілі. Лексикология. І бө лім. –А., 2003. -29-39 бб.

Ө згеру, даму – тіл атаулының табиғ атына тә н ө зіндік қ асиеті.Олай болса, тіл-тілде сө з мағ ынасының да ө ркен жайып дамуы заң ды. Мағ ыналық ө згерістерге сан алуан факторлар себепші болады. Солардың ішіндегі ең елеулісі – ішкі фактор мен сыртқ ы фактор. Егер сө з мағ ынасындағ ы ө згерістер тілдің ішкі ө з жү есінен, ө з заң дылық тарынан пайда болып жатса, ішкі себеп болады да, қ оғ амның тарихи-ә леуметтік дамуынан, мә дениет, ө ркениет жаң алық тарынан, қ атынас жасау формасының ауысуынан, халық тардың қ оныс аударуынан т.б. тыс жағ дайлардан болып жатса, сыртқ ы себеп болады. Тіл дамуының ішкі себептерінің сыртқ ы себептерден негізгі ө згешелігі мынада: егер сыртқ ы себеп немесе оның ә сері белгілі бір тарихи дә уірге тә уелді болса, ішкі себептер ешқ андай мезгілмен шектелмейді. Ол барлық дә уірде, барлық жағ дайда да тілдік ө згеріске ү здіксіө тү ткі болып отырады [Қ ордабаев.Т. Жалпы тіл білімі. А., 1975].

Сө з мағ ынасының кең еюі. Сананың дамуына байланысты ұ ғ ым ө рісі де ұ лғ аяды. Бұ л процесс сө з мағ ынасының дамуына ә сер етеді. Мағ ынаның нақ тылық тан дерексіздікке, жалқ ылық тан жалпылық қ а ауысуы сө з мағ ынасының кең еюі деп аталады. Яғ ни сө з мағ ынасының кең еюі деп сө здің тұ лғ асын ө згертпей-ақ, бұ рынғ ы мағ ынасының ү стіне жаң а қ осымша мағ ыналарғ а ие болуын айтамыз.

Сө з мағ ынасының тарылуы. Бұ л сө з мағ ынасының кең еюіне қ арама-қ арсы қ ұ былыс. Ұ ғ ымның дә лденіп жіктелуіне байланысты мағ ынаның дерексіздіктен нақ тылық қ а, жалпылық тан жалқ ылық қ а ауысуы сө з мағ ынасының тарылуы деп аталады. Яғ ни, тарихи, қ оғ амдық, ә леуметтік т.б. жағ дайларғ а байланысты сө здің кейбір мағ ынасының қ олданыстан шығ ып қ алуын білдіреді.

Сө з мағ ынасының ауысуы. Кө п мағ ыналылық.Белгілі бір сө з ә детте ө зінің тура мағ ынасында қ олданылады. Дә л сол сө з екінші, ү шінші бір тіркестерде, сө йлем ішінде ө зінің тура мағ ынасынан басқ а мағ ынада, тіпті бір емес, бірнеше мағ ынада қ олданылуы мү мкін. Сө здің қ андай мағ ынада қ олданылып тұ рғ анын контекст (сө з тіркесі, сө йлем) анық тайды. Сө здің екі немесе одан да кө п мағ ынағ а ие болуын кө п мағ ыналылық деп атайды.

Метафора.Заттар мен қ ұ былыстар бір-біріне тү рі мен тү сі, қ имылы жағ ынан, кө лемі, аумағ ы, ә йтеуір бір формасы жағ ынан ұ қ сас болуы мү мкін. Белгілі бір ұ қ састығ ына қ арай екі я одан да кө п заттың немесе қ ұ былыстың бір атаумен аталуы, соның негізінде сө з мағ ынасының ауысуы метафора д.а. (грекеше-ауысу).

Метонимия. Бір заттың немесе қ ұ былыстың екінші бір затқ а немесе қ ұ былысқ а кең істік, уақ ыт жағ ынан іргелес, шектестігі де сө з мағ ынасының ауысуына себепкер бола алады. Мұ ндай жағ дайда сө здің бұ рынғ ы ұ ғ ымы тұ тасынан ө згеріске ұ шырайды. Бір заттың не қ ұ былыстың атауының екінші бір затқ а не қ ұ былысқ а іргелестігі, шектестігі негізінде атау болып ауысуынан пайда болатын туынды мағ ынаны метонимия деп атайды.

Синекдоха. Бү тіннің орнына бө лшекті, жалпының орнына жалқ ыны, ү лкеннің орнына кішіні, немесе керісінше бө лшектің орнына бү тінді, жалқ ының орнына жалпыны, кішінің орнына ү лкенді қ олданудың негізінде сө здің ауыспалы мағ ынада жұ мсалуы синекдоха деп аталады.

4-лекция Сө здің лексикалық мағ ыналарының негізгі тү рлері..

Жоспары:

1.Тура немесе номинативті мағ ына

2. Фразеологиялық байлаулы мағ ына.

3. Синтаксистік шартты мағ ына.

Пайдаланатын ә дебиеттер тізімі:

1. Қ алиев Ғ., Болғ анбаев Ә. Қ азіргі қ азақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. –А., 2003. -119-123 бб.

2. Фомина М.И.. Современный русский язык. Лексикология. –М., 1990. -36-44 бб.

3. Қ азіргі қ азақ тілі. Лексикология. І бө лім. –А., 2003. -73-86 бб.

Сө здің бойындағ ы ә р тү рлі мағ ыналардың табиғ аты бірдей емес. Олар шындық ө мірдегі заттар мен қ ұ былыстарды білдіру жағ ынан ө зара ұ қ сай бермейді. Осы себепті тіл білімінде сө з мағ ыналары ә р тұ рғ ыдан қ арастырылып, тү рліше топтастырылып жү р. Кең естік тіл білімінде академик В.В.Виноградовтың сө здің лексикалық мағ ыналарына жасағ ан топтамасы кең інен пайдаланылады. Ол сө здің лексикалық мағ ыналарының ү ш тү рлі типін кө рсетеді. 1) тура немесе номинативті мағ ына, 2) фразеологиялық байлаулы мағ ына, 3) синтаксистік шартты мағ ына.

Тура немесе номинативті мағ ына. Тура мағ ынасы бар сө здердің ө зге сө здермен байланысы заттық -логикалық тұ рғ ыдан айқ ындалады. Ондай сө здер заттар мен қ ұ былыстардың бейнесімен тікелей қ атынаста болады. Заттар мен қ ұ былыстардың сө з тұ лғ асында тікелей бейнеленетін лексикалық мағ ынасы тура мағ ына деп аталады.

Тура мағ ыналы сө здердің тіркесіп жұ мсалу қ аблеті ү лкен болады. Олар алуан тү рлі сө здермен қ арым-қ атынасқ а тү сіп, емін-еркін тіркесе алады. Тілде бірқ атар сө здер бірнеше тура мағ ынаны білдіре береді. Академик В.В.Виноградов бұ лардың біреуін ғ ана негізгі номинативті мағ ына деп таниды да, қ алғ андарын туынды номинативті мағ ына деп атайды.

2. Фразеологиялық байлаулы мағ ына. Қ азақ тілінде ата қ оныс, қ асқ а жол, қ ысыр сө з, тас тө бе, су жаң а, шырт ұ йқ ы, тал тү с, оймақ ауыз, қ ас батыр, ата жау, су жорғ а, ну орман сияқ ты екі сө зден тұ ратын бір алуан тұ рақ ты тіркестер бар. Бұ л мысалдардағ ы ата, қ асқ а, қ ысыр, тас, су, шырт, оймақ, қ ас сө здері ә рі тура, ә рі ауыспалы мағ ынада қ олданылады. Тура мағ ынасында ә лденеше сө здермен тіркессе, ауыспалы мағ ынасында санаулы сө здермен тіркеседі. Мысалы, ата сө зінің тура мағ ынасы –«арғ ы ә ке», ол мекен, қ оныс сө здерімен тіркесіп, «ежелгі» деген ауыспалы мағ ынада жұ мсала алады. Сө йтіп, бұ рынғ ы мағ ынасының ү стіне бейнелі, кө ркем мағ ына ү стейді.

3. Синтаксистік шартты мағ ына. Сө з ә детте, жеке-дара сирек жұ мсалады. Кө біне сө йлем ішінде басқ а сө здермен тіркесе қ олданылады. Сө з сө йлемде белгілі бір синтаксистік қ ызмет атқ ару барысында мағ ыналық жағ ынан қ ұ былып, дағ дыдан тыс, жалпыхалық тық тілдегі ү йреншікті мағ ынасынан басқ аша рең к алып, ө згеріп тұ рады. Мұ ндай жағ дай кө ркем шығ армалардың тілінде жиі ұ шырасады. Сө здің сө йлемде ө зіне дағ ыдылы емес қ ызмет атқ аруынан туатын ауыс мағ ынасы синтаксистік шартты мағ ына дап аталады.

5-лекция Сө здің лексика-семантикалық топтары.

Жоспары:

1.Омонимдер.

2. Омонимдердің жасалу жолдары.

3. Омонимдердің тү рлері.

Пайдаланатын ә дебиеттер тізімі:

1. Қ алиев Ғ., Болғ анбаев Ә. Қ азіргі қ азақ тілінің лексикологиясы мен фразеологиясы. –А., 2003. -96-103 бб.

2. Аханов К. Қ азақ тіліндегі омонимдер. –А., 1974.

3. Қ азіргі қ азақ тілі. Лексикология. І бө лім. –А., 2003. -46-58 бб.

Тілімізде сыртқ ы формасы бірдей, бірақ білдіретін ұ ғ ымы басқ а-басқ а сө здер де, керісінше, сыртқ ы формасы басқ а-басқ а болғ анмен, білдіретін ұ ғ ымы бірдей сө здер де бар. Мағ ынасы қ арама-қ арсы сө здер ө з алдына бір тө бе. Тіл білімінде бұ ларды лексика-семантикалық белгілеріне, ө зара қ арым-қ атынасына қ арап топтастыру дә стү рі қ алыптасқ ан. Ә р топтың ө зіне тә н ерекшеліктері бар.

1. Омонимдер. Қ азақ тілінде дыбысталуы бірдей, бірақ ұ ғ ымы басқ а-басқ а бір алуан сө здер ұ шырасады. Мысалы, І. Ас. Пісіру, даярлау. ІІ. Ас. Арту; ІІІ. Ас. Тамақ. Осы сияқ ты дыбысталуы бірдей, ұ ғ ымы басқ а-басқ а сө здерді омонимдер деп атайды.

Омонимдердің жасалу жолдары. Қ азақ тіліндегі омонимдердің пайда болуы, жасалу жолдары тү рлі-тү рлі:

Семантикалық даму нә тижесінде пайда болғ ан омонимдер. Қ оғ амның дамуы барысында бір кездерде бір ғ ана мағ ына білдірген сө з бірнеше ауыспалы мағ ыналы сө зге айналады. Бара-бара мағ ыналарының арасындағ ы семантикалық байланыс мү лде жойылады. Мұ ндай қ ұ былысты кө п мағ ыналы сө здердің омонимдерге айналуы деп атайды. І. Қ айшы. Бір-біріне қ арама-қ арсы, кереғ ар, ү йлеспейті. ІІ. Қ айшы. Ә р тү рлі нә рселерді кесу, қ ию ү шін жү здерін қ арама-қ арсы бекіткен металл қ ұ рал. Соң ғ ы мағ ына алғ ашқ ы мағ ынаның негізінде кейін пайда болғ ан..

Сө здердің ә р тү рлі фонетикалық ө згерістерге ұ шырап, дыбысталуы жағ ынан сә йкес келуі нә тижесінде пайда болғ ан омонимдер. Дыбыстық қ ұ рамы ө згерген кө не сө здер кө не тү ркі жазба ескерткіштерінде, туыстас тү ркі тілдерінде, сондай-ақ қ азақ тілінің диалектілерінде сақ талып қ алғ ан. Жаң а формалар мен кө не формаларды ө зара салыстырғ анда омонимдердің қ андай дыбыстық ө згерістердің негізінде жасалғ андығ ын айқ ындауғ а болады. Дыбыстардың тү сіріліп айтылуы немесе ө зге дыбыстарғ а ауысуы нә тижесінде пайда болғ ан омонимдер тілімізде елеулі орын алады.