Тақырып: Тренингтің даму тарихы.

Мақ саты: Тренингтің пайда болуымен таныстыру. Даму тарихын мең герту. Тренингтің даму кезең дерін қ арастыру.

Жоспар:

3. Тренинг тү сінігінің пайда болуы.

4. Тренингтің дамып, қ алыптасу кезең дері.

Тақ ырыпты оқ у барысында негізгі сә ттерді бө ліп кө рсету керек:

Бұ л дә рісте тренинг терминінің анық тамасына жә не тарихына сипаттама беріледі. Студенттер тренингтің даму тарихын мең гереді.

Тақ ырыптың негізгі ұ ғ ымдары: тренинг термині, психология, адам, мінез–қ ұ лық, ә діс, топ, қ арым–қ атынас.

Бү гінгі кү нде «тренинг» тү сінігінің нақ ты бір анық тамасы жоқ, сондық тан бұ л термин психологиялық практикада ә р тү рлі іс-ә рекеттердің, ә діс-тә сілдер мен қ ұ ралдардың ортақ термині ретінде кең інен пайдаланылады.

«Тренинг» термині (ағ ылшынның train, training сө здерінен) оқ ыту, тә рбиелеу, жаттық тыру, ү йрету сияқ ты бірқ атар мағ ынағ а ие. Мұ ндай кө пмағ ыналық тренингтің ғ ылыми анық тамасына да тә н. Ю.Н. Емельянов (1) тренингке іс-ә рекеттің кез-келген қ иын тү рін игеру мен оқ ыту қ абілеттілігін дамыту ә дістерінің топтамасы деген анық тама береді.

Тренинг адам бойында қ алыптасқ ан мінез-қ ұ лық пен іс-ә рекеттерді басқ ару модельдерін қ айтадан қ алыптастыру тә сілі ретінде қ олданылады жә не тренингке ұ йымның жоспарлы белсенділігін арттыра тү су ү шін оның мү шелерінің кә сіби білімі мен қ абілеттілігін кө теруге бағ ытталғ ан, сондай-ақ тренингті жеке тұ лғ аның ә леуметтік мінез-қ ұ лқ ын ұ йымның мақ саты мен іс-ә рекеттерінің талаптарымен сә йкес тә сілдерге сай ө згертудің бір бө лшегі деп қ арастыруғ а болады.

Ресейлік психологияда тренингті оқ ытудың немесе ә леуметтік - психологиялық тренингтің белсенді тә сілдерінің бірі деген ұ ғ ым кең таралғ ан. Л.А. Петровская ә леуметтік-психологиялық тренингті «ө зара қ атынастағ ы білімді, ә леуметтік белгілеулерді, қ абілеттілік пен тә жірибені дамытуғ а бағ ытталғ ан ә сер ету қ ұ ралы», «қ арым-қ атынаста жетіктілікті дамыту қ ұ ралы», «психологиялық ә сер ету қ ұ ралы» ретінде қ арастырады.

Г.А. Ковалев ә леуметтік-психологиялық тренингті белсенді тү рде ә леуметтік-психологиялық білім беру ә дістемесінің кешенді ә улеметтік-дидактикалық бағ ыты ретінде қ арастырады.

Б.Д. Парыгин топтық кең ес беру тә сілі жө нінде, оларды ө мірде жә не жалпы қ оғ амдағ ы қ атынас дағ дыларына белсенді тү рде топтық оқ ыту ретінде яғ ни, кә сіби пайдалы дағ дылардан Мен - тұ жырымдамасы мен ө зін-ө зі бағ алауғ а сә йкес жаң а ә леуметтік рө лге бейімделуге дейін оқ ыту деп бейнелей айтады.

Бү гінгі кү нде тренингті анық тау ү шін кө п жағ дайда «психологиялық ә сер ету» термині қ олданылады. Ал, С.И. Макшанованың жұ мыстарынан бұ л терминнің тренингті ә діс ретінде дә л толық тай бейнелемейтінін байқ ауғ а болады, яғ ни бұ л термин тек бір адамнан екінші адамғ а ә сер ететін ақ параттардың алмасу процесін бейнелейтін тү сінік ретінде ғ ана бола алады. Процессуалдық мінездемеге ие «ә сер ету» тү сінігі ө згеріс категориясының кө мегімен анық талатын оның мақ саты мен нә тижесін толық тай ашпайды. Негізінен ә сер етудің нә тижесін кү тетін тренингтің жә не оны қ олданушылардың негізгі мақ саты тек ғ ана ә сер ету бола алмайды.

С.И.Макшанов ұ сынып отырғ ан «мақ сатты тү рде ө згерту» термині адам мен топ феноменінің психологиялық динамикасына жататын кө птеген қ ұ былыстарды бейнелеуге мү мкіндік береді. Тренингтің процессуалдық жә не ө німдік мінездемесін ашып, тренингтің «субъект- субъекті» мінездемесін айқ ындайды, оның тиімділігі тренингке сұ раныс берушілер мен оғ ан қ атысушылардың жә не оны ұ йымдастырушы мамандардың жауаптылығ ын сезінуімен байланысты.

Осығ ан байланысты тренингті адамның жеке тұ рмысы мен кә сіби ү йлесімділігінің мақ саты болып табылатын жеке адамның, топтың жә не ұ йымның психологиялық феноменін мақ сатты тү рде ө згертудің кө пқ ырлы ә дісі деп анық тауғ а болады.

Қ атынастың тиімділігін арттыруды кө здеген тренинг оқ ытулар алғ ашқ ы рет Бетеледе (АҚ Ш) К. Левиннің оқ ушыларының ұ йымдастыруымен ө ткен жә не олар Т-топ деген атқ а ие болғ ан. Оның негізінде адамдардың кө пшілігі топтасып ө мір сү реді жә не жұ мыс атқ арады, алайда олар кө п жағ дайда осы топтың жұ мысына ө зінің қ андай дең гейде ық пал жасайтындығ ына, басқ а адамдар оғ ан қ алай қ арайтындығ ына, айналасындағ ылардың бойында оның мінез-қ ұ лқ ының қ андай ә сер тудыратындығ ына есеп бермейді деген ой жатты. К.Левин адамдардың мінез-қ ұ лқ ымен бойындағ ы бейімділіктердегі тиімді ө згерістер негізінде жеке контексте емес, жалпы топта бой алады, сондық тан да ө зінің бейімділіктерін байқ ап, ө згерту ү шін, мінез-қ ұ лқ ында жаң а формаларды қ алыптастыру ү шін адам ө зінің жекешеленуін жең іп, ө зіне басқ алардың кө зқ арасымен қ арауғ а ү йренуі тиіс деген ұ станымда болғ ан.

Т - топ ө зара қ арым-қ атынас ә серінен бой алдырғ ан қ атынас пен топтық динамиканы зерттеуді мақ сат ету ү шін жиналғ ан геторогендік индивидтердің жиыны ретінде болды.

К.Левинің оқ ушыларының топаралық қ атынас шеберханасындағ ы нә тижелі ең бектері АҚ Ш-дағ ы Ұ лттық тренинг зертхананың негізін қ алады.

Бұ л зертханада тренингтік топтарының негізі қ аланды. Нә тижесінде, оның жұ мысының қ орытындысы Т-топтың тә жірибесінде қ олданылды.

Т-топтарында басқ арушы қ ызметкерлерді, менеджерлер мен саяси кө шбасшыларды ө зара тиімді қ арым-қ атынасқ а, ұ йымдардағ ы қ ақ тығ ыстарды шешуге, басқ ару шеберлігіне, топтық бірлестікті нығ айтуғ а оқ ытты. Кейбір Т-топтарындағ ы оқ ытулар адам ө мірінің қ ұ ндылық тарын анық тауғ а, ө зінің жеке жетілу сезімін кү шейтуге бағ ытталғ ан еді. Мұ ндай топтар 1954 жылы қ ұ рыла бастады жә не сенситивті топ деп аталғ ан еді.

60 жылдардың аяғ ы мен 70 - жылдардың басында Т - топтары мен сенситивті топтар кө птеп бой алды. Олардың негізгі мақ саты жұ мысшы топтарындағ ы қ ақ тығ ыстарды шешу жә не жұ мысшы мен қ ызметкерлер арасындағ ы кә сіптік қ арым- қ атынасты нығ айта тү су болды. 1964 жылы Т- тобының дамуындағ ы 17 жылдық тә жірибенің нә тижесі кө рініс тапқ ан жинақ жарық кө рді. Онда негізінен тө рт мә селе: жаттық тырушылардың кә сіби дең гейі, Т-тобының ә дістемесін жаң арту, зертханалық емес жағ дайларда зертханалық ә дістерді қ олдану жә не теориялық зерттеу мен дамудың шың далуы жан-жақ ты қ арастырылды.

60 - жылдары менеджерлердің кә сіби дайындығ ын арттыру ү шін психологиялық қ олдау кө рсету мақ сатында гуманистік психология дә стү ріне сү йенген «К. Роджерстің» ә леуметтік жә не ө мірлік қ абілеттіліктердің (social/life skills training) тренингі қ озғ алысы пайда болды.

Ө мірлік қ абілеттіліктер тренингінде негізінен тренингке қ атысушыларғ а ө зіндік жол таба білуді айқ ындайтын ү ш модель пайдаланылды.

Бірінші модель ө мірлік қ абілеттіліктің жеті категориясына яғ ни: мә селелерді шешу, қ арым-қ атынас, жігерлік, ө з-ө зіне сенімділік, ойлаудың сыншылдығ ы, ө зін-ө зі басқ ару қ абілеттілігі жә не Мен - тұ жырымдамасын дамытуғ а сү йенді.

Екінші модель тренингтің мақ саты болып табылатын ө мірлік қ абілеттіліктің тө рт категориясын, яғ ни: жеке тұ лғ алар арасындағ ы қ атынас, денсаулық ты қ олдау, жеке ерекшелікті дамыту, шешім қ абылдау мен мә селелерді шешу айқ ындалды.

Ү шінші моделге эмоцоналдық ө зін-ө зі бақ ылау, жеке тұ лғ а аралық қ атынас, ө зін-ө зі тану, қ аржылық ө зін-ө зі қ аржылай қ амсыздандыру, ө зін-ө зіне қ олдау кө рсету жә не тә жірибені тұ жырымдамалау жатады.

70-жылдары Лейпциг жә не Йенск университеттерінде М.Форвергтің басқ аруымен ә леуметтік-психологиялық тренинг атты ә діс жетілдірілді. Тренингтің қ ұ ралы ретінде тиімді қ атынастық дағ дыларды қ алыптастыруғ а жағ дай тудыратын драматизация элементтері бар рө лдік ойындар қ олданылды. М.Форверг ұ сынғ ан ә дістердің практикалық қ осымшасы ретінде ө ндірістік кә сіпорындардың жетекшілерін ә леуметтік-психологиялық дайындау болды.

Ә леуметтік-психологиялық тренинг Ресейлік психология практикасында да кең інен таралды. Ә леуметтік-психологиялық тренинг теориялық жә не ә дістемелік аспектілеріне арналғ ан алғ ашқ ы монографиялық ең бек 1982 жылы жарық кө рген Л.А. Петровскаяның монографиясы болды.

Бұ л ә діс балалармен, ата-аналармен, ә леуметтік топтардың кә сіби мамандарымен, кә сіпорындар мен ұ йымдардың жетекшілерімен жұ мыс істеуде белсенді тү рде қ олданылып келеді. Ә дісті пайдалану тә жірибесі Ю.Н. Емельянованың, В.П. Захарованың, Г.А. Ковалеваның, Х. Миккинаның, Л.А. Петровскаяның, Т.С. Яценконың жә не т.б. ең бектерінде кө рініс тапқ ан.

Ә леуметтік-психологиялық тренингтің жалпы мақ саты - қ атынастағ ы тиімділікті арттыру- міндетті тү рде қ атынастағ ы мінез-қ ұ лық ты, адамның перцептивті қ абілеттілігін, жеке тұ лғ аның қ атынас жү йесін шындай тү су жә не дамытумен анық талатын білімді мең герумен, қ абілеттілігі мен дағ дыларын қ алыптастырумен байланысты тү рлі кескіндегі бірқ атар міндеттермен нақ тылана тү седі, ө йткені жеке тұ лғ алық ө згешелік адамның іс-ә рекетін жә не оның вербальды жә не вербальды емес ә рекеттерін ә ртү рлі тү спен ә рлендіретін фон болып келеді.

Тренинг топ жұ мысының нә тижелі болуының бір талабы оқ ыту барысында шешімін табуы тиіс міндеттерге жү ргізушінің ық пал ете алуы болмақ. Ық пал ету белгілеулер дең гейінде немесе қ абілеттер мен дағ дылар, немесе перцептивті қ абілеттер жә не т.б. дең гейлер негізінде жү зеге асады. Бір тренингтік топтың жұ мысы барысында ә ртү рлі міндеттерді пайдалану дұ рыс емес, ө йткені мұ ндай ә рекет бір жағ ынан ә сер етудің тиімділігін тө мендетуі мү мкін, ал екінші жағ ынан этикалық мә селелердің орын алуын тудырады, сондық тан да тренинг барысында міндеттерді тек топтың келісімен ғ ана ө згертуге болады.

Ә дебиеттер:

1. Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. –М.: Генезис, 2005.

2. Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.; 1998.

3.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага: 1981.

4. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест, 1993.

5. И.Куртикова, К.Лаврова, Всеволод ли. Тренинг: руководство к действию. Теория и практика— М., 2005.

Тақ ырып: Психологиялық тренингтің мақ саты.

Мақ саты: Психологиялық тренингтің негізгі мақ саттарымен таныстыру. Студенттерде тренинг мақ саттары жө нінде білімдерін қ алыптастыру.

Жоспар:

3. Психологиялық тренинг.

4. Тренингтің мақ саттары.

Тақ ырыпты оқ у барысында негізгі сә ттерді бө ліп кө рсету керек:

Бұ л дә рісте психологиялық тренинг тү сінігіне анық тама беріледі. Тренинг мақ саттары жә не оны қ алай анық тау жө ніндегі білімдерді студенттерге мең герту.

Тақ ырыптың негізгі ұ ғ ымдары: психологиялық тренинг, мақ сат, адам, қ арым қ атынас, тұ лғ а, қ атысушылар.

Психологиялық тренинг дегеніміз– топтық жұ мыстың белсенді ә дісіне негізделе отырып, психологиялық ә сер ету. Тренинг – арнайы ұ йымдастырылғ ан қ арым-қ атынас формасы. Онда психологиялық кө мек жә не қ олдау, араласушылық дағ дылардың қ алыптасуы, жеке тұ лғ аның дамуының ерекшеліктері туралы сұ рақ тар шешіледі. Тренинг –қ алыптасқ ан стереотип жә не жекелей мә селелерді шешеді. Тренинг адамның потенциалын ашады жә не ары қ арай дамытады. «Тренинг» терминін Эмильянованың ойынша оқ ытудың ә дістерін белгілеу ү шін қ олданбау керек, ол оқ ыту мен қ абілеттіліктердің даму ә дістерін белгілейді немесе кү рделі іс-ә рекет тү рін игереді. Тренингте ә рбір қ атысушылардың міндеті- ө з-ө зінің жекелей амалы арқ ылы кө рсетуге кө мектесу, яғ ни ө зін-ө зі тү сіну, қ абылдауғ а ү йрену.

Адамның ө зін-ө зі тә рбиелеуі 5 бағ ытта жү реді:

1. Ө зін-ө зі қ абылдау арқ ылы ө зін басқ алармен салыстыру.

2. Ө зін –ө зі қ абылдаудың басқ аның оны қ абылдауы арқ ылы жү руі (кері байланыс механизімінің ү немі іске асуы).

3. Ө з іс-ә рекетінің нә тижесі арқ ылы ө зін қ абылдау. Адам ө зінің не істегенін бағ алайды, ө зіндік бағ а.

4. Ө зінің ішкі кү йін бақ ылау арқ ылы ө зін-ө зі қ абылдау.

5. Ө зінің сыртқ ы бейнесі арқ ылы ө зін қ абылдау.

Тренингтің негізгі идеясы адамдарды қ ыстамау, зорлық кө рсетпеу, оғ ан ө з-ө зімен болуына, ө зін-ө зі тауып, жақ сы кө руіне, қ уанышты болып жү руіне кедергі жасау стереотипін жоюғ а кө мектеседі.

Тренингтің негізгі мақ саты- жеке тұ лғ аны анық тау. Жалғ астырушы мақ саттар:

1. Қ атысушылардың ә леуметтік –психологиялық компетенттілігін кө теру жә не қ оршағ андармен қ арым- қ атынас дамытуғ а жағ дай жасау.

2. Қ атысушылардың белсенді ә леуметтік бағ ытын қ алыптастыру жә не ө мірін ө згертуге қ абілетін дамыту.

3. Психологиялық мә дениеттің дә режесін кө теру.

Тренингтің міндеттері:

1. Белгілі бір ә леуметтік –психологялық білімдерді мең геру.

2. Ө зін жә не басқ а адамдарды толық тану қ абілетін дамыту.

3. Жекелей ерекшеліктер мен іскерліктердің диагностикасы.

4. Адамдар арасындағ ы қ арым-қ атынастың жекеленген ә дістерін оқ у жжә не мең геру.

Тренингке даярлық тың негізгі элементі- болашақ қ атысушылармен алғ ашқ ы кездесу. Ол екі бө лімнен тұ рады:

1. Топтық ә ң гімелесу ө ткізіледі, онда кездесудің мақ саты, уақ ыты, мерзімі туралы айтылады.

2. Сабақ қ а қ атысуғ а ұ йғ арғ ан адамдармен жекелеген ә ң гіме жү ргізіледі.

Ә ң гімелесу кезінде қ атысушылардың себебі анық талады.

Ә детте тренинг топтар белгілі бір мә селемен іріктеліп жиналады. Тренингке қ атысушы адамдардың кез-клгенінің талабы: «Басқ а адамдармен қ арым-қ атынас ә дістерін, қ ұ пиялары мен дағ дыларына ү йрену». Осы мә селелер бойынша Дейл Карнегидің кітаптарында жақ сы жазылғ ан.

Анатолий Добрович ә леуметтік-психологиялық тренингте былай деген: «Адамдарғ а қ арым-қ атынасқ а тү сіп ү йрену ү шін... қ арым-қ атынасқ а тү су керек» -кез келген тренингтің басты идеяларының бірін ол осылай тұ жырымдағ ан.

Кез келген тренинг ережелер мен топтың ө зара танысуынан басталады. Ережелер ә ртү рлі болып қ алыптасуы мү мкін. Ережелерді топ мү шелерінің ө здеріне жазғ ызуғ а да болады. Бә рі топ мү шелерінің ө з еркінде немесе жү ргізуші бірнеше ережелер тү рін ұ сынуына болады, ал топ мү шелері таң дау жасайды. Ереже бір кө рнекі жерге ілінеді.

Танысу. Танысу тренингтің маң ызды бө лігі. Кез келген тренинг жұ мысы танысудан басталады. Топ бұ рын жұ мыс істеп, бір- бірін танитын адамдардан жиналғ ан болса да, бірінші сабақ танысуғ а арналады. Танысу процедурасының кө птеген тү рлері бар. Ә р топ мү шесіне таң дау бойынша кезекпен топқ а ақ парат беру ұ сынылады:

- аты немесе осы жерде аталғ ысы келетін есімі немесе бала кезіндегі еркелететін есімі немесе ө зіне ұ найтын есімі;

- бә рі шең бер бойынша ө з есімдерін айтады. Ә р адам ө з атын атамас бұ рын айтылғ ан есімдерді қ айталайды;

- ә р топ мү шесі ө з атын атайды, ө зінің бір жақ сы, бір жаман қ асиетін айтады, ө зі жайлы айтады.

Жү ргізуші топ мү шелерінің жаттығ у туралы пікірлерін сұ райды. ә ркә м ө зінің эмоциясын, ішкі сезімін айтады. Пікір айту ерікті тү рде беріледі. Жү ргізуші ешкімнің сө зін, ойын бө лмеуге тырысады.

Есімінен басқ а ә р қ атысушығ а келесі мә ліметтерді айтуды ұ сынуғ а болады:

- тренингке қ атысты ө зінің ойлары мен кү тімдері;

- жаттығ улармен байланысты ө зінің ү рей, қ орқ ыныштары;

- қ андай да бір ө зінің жекелей мінез бітістері;

- қ андай да бір жеке қ ұ ндылық тары;

- хобби.

Кей кезде ә р қ атысушының сө зінен соң топ оғ ан бірнеше сұ рақ тар қ ояды. Ол сұ рақ тар тақ ырып бойынша, сұ рақ саны бойынша немесе уақ ыт бойынша шектеледі. Міндетті тү рде ә ркімнің жауап беру жә не жауап бермеу қ ұ қ ығ ы жайлы ескерту керек.

Ә дебиеттер:

1. Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. –М.: Генезис, 2005.

2. Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.; 1998.

3.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага: 1981.

4. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест, 1993.

5. И.Куртикова, К.Лаврова, Всеволод ли. Тренинг: руководство к действию. Теория и практика— М., 2005.

Тақ ырып: Тренингтік сабақ тарды тиімді ұ йымдастыру ә дістері.

Мақ саты: Тренингтік сабақ тарды ұ йымдастырудың ә дістерімен таныстыру.

Жоспар:

1. Тренинг сабақ тарды ө ткізу жә не ұ йымдастыру.
2. Тренингте қ олданылатын негізгі ә діс- тә сілдер.

Тақ ырыпты оқ у барысында негізгі сә ттерді бө ліп кө рсету керек: тренинг сабақ ты ө ткізудің тиімді жолдарына тоқ талу. Тренинг барысында қ олданылатын ә дістерді студенттерге жеткізу.

Тақ ырыптың негізгі ұ ғ ымдары: тренинг, сабақ, ә діс, қ арым-қ атынас, рө лдік ойындар.

Тренинг – бұ л ө зін-ө зі қ алыптастыру мү мкіндіктері жә не қ оғ ам ө міріне енуге қ атысты ақ парат ақ паратты беру жә не алуда жасалатын топтық ә деттегіден тыс ә рекет. Адам бойындағ ы мінез қ ұ лық тың айтарлық тай ө згеріске ұ шырауы кө п жағ ыдайда жеке тү рде емес топтық ә рекеттерде айқ ын кө рінеді, сондық тан да мінез қ ұ лық та болып жатқ ан ө згерістерді уақ ытында анық тап, ө згерту ү шін, жаң а мінез қ алыптастыру ү шін, адам ө зін басқ алар сыртынан қ алай кө ретіндігін кө ре алатын болуы керек.

Тренинг сабақ тарды жалпы топтағ ы балалардың психологиялық ерекшеліктерін жә не олардың арасындағ ы жиі кездесетін қ ақ тығ ысуларды зерттеп болғ аннан кейін жалпы жұ мыс жоспарын қ ұ руғ а болады. Жұ мыс жоспарын кезең дерге бө ліп қ арастырғ ан ың ғ айлы.

1. Диагностикалық – тү зету кезең і.

2. Диагностикалық -аналитикалық кезең і.

Бұ л ә дістеменің негізінде тренингтік сабақ тарды ө ткізу жолдары мен мазмұ нына даралау, саралау элементтерін енгізуге жә не сабақ тардың тиімділігін білуге мү мкіндік туады.

Тренингтік сабақ тардың мазмұ ндық аспектісін қ арастыралық.Бұ л тренинг бағ дарламасын анық тау болып табылады.Біз ұ йымдастырғ ан тренингтік сабақ тар 5-6 жастағ ы балалардың қ арым-қ атынас дағ дылары мен біліктерін жетілдіруге арналғ ан дағ дылар тренингі болып табылады.Бұ л психотерапия да, сензитивті тренинг те емес қ ұ рылымдық бағ дарлама болды. Тренингтік бағ дарлама ө зара байланысты екі тақ ырыптық блоктардан қ ұ ралғ ан.

Балалардың коммуникативтілік дағ дылары мен біліктерін дамытуғ а, ө зара ә рекеттесу мен қ атынасудағ ы жіберілетін қ ателіктерді талдауғ а негізделген. Бұ л блок бойынша балалардың вербалды жә не вербалды емес коммуникациясы қ арастырылады. Блок бойынша қ ойылғ ан мақ сатқ а жету ү шін балалармен сергіту, рө лдік ойындар қ олданылады.Ойындар вербалды жә не вербалды емес қ ұ ралдарды белсендендіруге бағ ытталғ ан.

Сергіту ойындарын басқ аша қ ыздыру жаттығ улары деп те атайды. Бұ л ойындар балаларды топтық іс-ә рекетке эмоционалды тү рде келтіретін, баптайтын мақ сатқ а бағ ытталды.Сергіту ойындары ә р сабақ тың алдында жә не соң ында 13-15 минуттан ө ткізіледі.балалардың ойынын ғ ана қ ыздырып қ оймай вербалды белсенділіктерін арттыруғ а мү мкіндік беретін жаттығ у тү рлері- жаң ылтпаштар. Сонымен қ атар, сергіту эффектісі ү шін қ азақ тыың ұ лттық ойындары: «Тауқ ырайдан», «Бұ ғ най», «сыйқ ырлы таяқ», «Жаң ылма», «Тақ ыл-тұ қ ыл», «Мысық пен тышқ ан», «Қ ас-қ ағ ым», «Сұ рақ - жауаптар», «Қ остаймын, қ арсымын, толық тырамын» қ олданылады.

Сюжеттік ойын тренинг мақ сатының негізінде алдын-ала ойластырылып, бү кіл сабақ тың жоспарын қ ұ руда ескерілді. Сюжеттік ойын типтік коммуникативтіситуацияларды яғ ни балалардың баршасына дерлік тә н жағ дайлары талдауғ а бағ ытталды. Мұ ндай ойындарда кү рделі коммуникативті ситуациялар моделденді. Ә детте имровизациялық ойынғ а қ арағ анда сюжеттік ойынғ а уақ ыт кө п кетеді. Рө лдік-сюжеттік ойын барысында тренинг жү ргізушінің кө п кірісе бермеуі тиімді; ойын ө здігінен ұ йымдасатын болуы керек. Рө лдік ойындар тренингтік жұ мыстың сө ң ғ ы кездесулерінде ойналады. Себебі балалардың топ ішіндегі қ арым-қ атынасы интенсивті болып, ө здері қ арым-қ атынас кезінде ә р тү рлі позициялар, стратегиялар, инициатива коммуникация ережелерін біліп, ситуацияларғ а талдау жасай алатын кезде ғ ана ойын тиімді болды. 5-6 жастағ ы балалардың тренингтік тобында ойналатын сюжеттік ойынғ а 1-1, 5 сағ ат уақ ыт керек.

Мү мкіндік болса сюжеттік ойынды тұ тастай бейнетаспағ а тү сірген жө н. Мұ ндай таспалар талдау жасағ анда кейбір ойын сә ттеріне қ атысты туындайтын даулы жағ дайларды қ арастыруда аса қ олайлы.

Рө лдік-сюжеттік ойындарды сипаттағ анда импровизация элементтерінің болмай қ алуы мү мкін емес.

Сюжеттік-рө лдік ойындар ө зара байланысты позициялардың негізінде жинақ талды.

Балалардың қ арым – қ атынасын жетілдіруге арналғ ан тренингтік сабақ тардың базалық ә дісі – ойын пікірталас болды. Оның негізінде тренинг жү ргізушінің балаларымен, балалардың ө зара қ арым – қ атынасы жатады.

Сондық тан пікірталас контекстінен тісқ ары қ арым – қ атынасқ а дағ дылану мү мкін емес. Балалардың жа ерекшелігі ескеріліп пікірталас ойын формасында ө теді. Басқ аша айтқ анда пікіталас барысы қ арым – қ атынасқ а ойын арқ ылы оқ ытумен сипатталады. Ойын пікірталасының қ ұ ндылығ ы оның ә рбір баланың ө зін ө зі кө рсетуін талап ете отырып, бір – бірін, ересектерді тың дауғ а, ә ң гіме мазмұ нына назар аудару біліктерін дамытып, ә ң гімені толық тыруғ а, пікір айтуғ а, сұ рақ қ оюғ а, суырып салушылық қ а дағ дылануғ а мү мкіндік беретіндігінде.

Ойын – пікірталасты ұ йымдастырудың қ ажетті шарты – топтың жұ мысына психологиялық, эмоциялық қ олайлы жағ дай жасау. Ойын – пікірталас кезінде балалардың дө ң гелене отыруы тиімді ә сер береді. Ұ ялу қ асиеттері бар балалардың да топтық пікірталасқ а қ атынасуы ү шін сө з кезекпен дө ң гелек бойынша беріледі. Жасқ аншақ балалрды да ойын пікірталасқ а тарту ү шін, асық тырмай, ойлануғ а уақ ыт бө лінеді.

Ойын – пікірталасты ұ йымдастырып, жү ргізу алгоритмі тө мендегідей болады:

1. Пікірталас тақ ырыбы мен мақ сатын тұ жырымдау.

2. Тақ ырып бойынша мә лімет жинау: балалрғ а сұ рақ тар беріп, пікірін тың дау барлық балалардың пікірін білу жә не қ ысқ аша қ орытынды жасау.

3. Алынғ ан мә ліметтердің ішінен ең мә ндісін бө ліп кө рсету.

4. Жалпы қ орытынды жасап, ә рбір баланың мақ сатқ а сә йкес пікірталас жасауда қ осқ ан ү лесінің аталып ө тілуі.

Ойын – пікірталасқ а 30 минут уақ ыт беріледі. Тренингтік сабақ тың мақ сатына орай, ойын пікірталас тақ ырыптары іріктелді.

Ә дебиеттер:

1. Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. –М.: Генезис, 2005.

2. Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.; 1998.

3.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага: 1981.

4. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест, 1993.

5. И.Куртикова, К.Лаврова, Всеволод ли. Тренинг: руководство к действию. Теория и практика— М., 2005.

Тақ ырып: Тренингтің негізгі ә діс—тә сілдері.

Мақ саты: тренингте қ олданылатын негізгі ә діс—тә сілдермен таныстыру.

Жоспар:

1. Тренингтің негізгі ә дістері.
2. Ойын, пікір—сайыс ә дістері.

Тақ ырыпты оқ у барысында негізгі сә ттерді бө ліп кө рсету керек: тренингтің негізгі ә дістеріне тоқ талу. Топтық пікір—сайыс, ойын, психожаттығ у ә дістерін студенттерге тү сіндіру.

Тақ ырыптың негізгі ұ ғ ымдары: тренинг, ойын, психожаттығ у, пікір—сайыс, топ, проективті сурет.

Тренингтің негізгі ә діс-тә сілдері ү ш ү лкен салағ а бө лінеді – топтық пікір-сайыс жә не ойындар. Бейнені жобалау жә не психожаттығ у қ осалқ ылар болап табылады.

Топтық пікір-сайыс тренинг ә дістерінің негізгісі болып табылады. Талқ ыланатын пікір-сайыстың мә ні негізгі ү ш мақ сат арқ ылы жү зеге асады, олар: топтық процестерде кенттен пайда болатын жағ дайлар топтық ойындарды ө ткізу нә тижесі ретінде жә не топтың шең берде ә леуметтік-психологиялық зерттеулерді жү ргізудің нә тижелері ретінде. Сонымен қ атар, «...топтың ә р қ атысушысына топтық ү рдістер мен осы топтағ ы адамдардың оғ ан деген кө з-қ арасы жә не топта болғ ан уақ ыт аралығ ында ө зінде болғ ан белгілі бір нақ ты психологиялық жағ дайды жан-жақ ты, ә рі терең зерттеуге мү мкіндік беріледі».

В.П.Захаров пен Н.Ю.Хрящева топтағ ы пікір-сайысты сындарлы жә не бейсындарлы деп екіге бө леді. Сындарлы пікір-сайыстың іс-ә рекеттік нә тижесі келесі қ орытындылар арқ ылы жү зеге асады: ө з ой-пікірін айту жағ ынан қ атысушылар тең қ ұ қ ылы; ә рқ айсысы демографиялық атмосфераны сезінеді; ә рбір қ атысушы белсенділік кө рсетеді; қ атысушылар альтруистік жә не аффилиативті реакциялары басымды болады; бірлесе жұ мыс жасау мен ө зара қ арым-қ атынасқ а қ анағ аттану. Топта орындалатын міндеттер ә леуметтік жә не тұ лғ а аралық мә селелер; тұ лғ алық мә селелер; ақ ыл-ой міндеттер мен ұ йымдастырушылық -басқ арушылық мә селелер пікір-сайыстың пә ні болып табылады. Сонымен қ атар, кә сіби жағ дайда болатын жағ дайлар «баллинттік топтар» пікір-сайыстың пә ні болуы мү мкін – қ ұ лық тық тә рбиенің дамуын диагностикалау ү шін қ ағ иданы таң дау жағ дайларын талдау. Топтық пікір-сайысты тиімді, ә рі табысты ө ткізу ү шін «қ арым-қ атынас ережелері» сияқ ты арнайы қ ағ идаларды енгізу қ ажет. Пікір-сайыс жетекшісінің міндеті бұ л қ ағ идараларды тү сіндіру мен бұ лжытпай жү зеге асыру.

Ойын ә дістері. Ә леуметтік-психологиялық дайындық тә жірибесінде ойын ә дістері операциондық жә не рольдік деп екіге бө лінеді. Операциондық ойындар (басқ арушылық, іскерлі) ө мірдегі тұ лғ алық аспектілерге қ арағ анда, қ ұ ралды оқ ыту аспектісі ә лдеқ айда басымырақ, формальды жә не минималды. Мұ ндай ойындар экономикалық, ұ йымдастырушылық жә не басқ а да кә сіби мә селелерді шешу іскерлігін қ олдануғ а бағ ытталғ ан.

Рольдік ойындар ө з қ алауына қ арай белгілі бір рольді орындауғ а арналғ ан. К.С.Станиславскийдің актерлік тренинг жү йесінде рольдік ойындарды ө ткізу тә жрибесі жайлы кө птеген пайдалы мағ лұ мат алуғ а болады. Бұ л текке емес, себебі «...театр рольдік ойындардың бастамасы, символикалық ық палдың тұ жырымдамасы, адам тұ лғ асының ү лгісі жә не ө зін-ө зі тануда қ олданатын тә сілдер, сонымен қ атар, психотерапевтік драматизация жә не инсценизация, имагопсихотерапия жә не топтық белсенді ә дістердің рольдік варианттары сияқ ты психологиялық ә леуметтік- тә жірибелік лабораторияның алғ ашқ ысы деп есептеуге болады». Психология мен театрдың байланысы Я.Мореноның «психо-драма» ә дісінде кө рсетілген.

Психодрамада қ олданатын рольдік ойындар базалық жә не жағ дайлық деп бө лінеді. Базалық рольдық ойындардың ә мбебап психологиялық маң ызы бар жә не олардың мазмұ нына қ арамастан тү рлі психологиялық мә селелерде қ олдануғ а болады.

Бұ л «ө зін-ө зі таныстыру», «диалог», «монолог», «дубляж», «рольмен алмасу», «репликалар айту», «рольдерді орындау», «бос зал», «айна» сияқ ты техникалар. Жағ дайлық -рольдік ойында шектеулі негіз бар, олар қ арастырылатын мә селелердің ерекше мазмұ нымен бір-бірімен тығ ыз байланысты. Оның мақ саты – сабақ барысында пайда болатын терапевтикалық қ ажеттіліктерді қ анағ аттандыру. Н.Н.Богомолованың пікірінше, жағ дайлық -рольдік ойындардың мә ні қ атысушыларғ а берілген проблемалық жағ дайды импровизаялап ойнау болып табылады.

Д.Книппер рольдік ойындарғ а сә йкес оларды ө ткізуде мынадай қ ағ идаларды ұ сынды: - рольдік ойындар, нақ ты бейнелеу мен қ оршағ ан ортаның жансыз жақ тарына негізделу қ ажет;

– кө рселетін іс-ә рекет аутентивті, яғ ни дұ рыс жә не дә лме-дә л болу керек. Ө зінің іс-ә рекеттерін еркін кө рсетіп, ойынғ а толығ ымен қ атысып, қ атысушы ө зінің қ иыншылық тарын қ азіргі жағ дайда болатындай етіп кө рсету қ ажет;

– рольдік ойындарды ойнағ ан кезде, ішкі ү рдістерді драмалық тү рде «іштен шығ ару» жә не уақ ытша сипаттардың ө згеруі арқ ылы ойындағ ы белгілі бө лімдердің шамасының артуы сияқ ты таң даулы фокусировка болу қ ажет;

– рольдік ойындарда кө рсетілетін эпизадтардың ө зара байланысы дә йектелінеді. Мұ ндай қ ағ иданың алғ ы шарттары ретінде, рольдік ойындар бір эпизодтан басқ а эпизодтарғ а дә йекті кө шу арқ ылы максималды терапевтикалық тиімділік артады жә не кейбір эпизодтардың ө зара байланыстан қ ұ ралуы болып табылады.

Я.Морено рольдік ойындарды келесідей тү рлерге бө леді: импровизациялық ойын – топтағ ы қ атысушылардың қ алауы бойынша жү ргізіледі жә не ойынғ а қ атысушылардың қ ияли мен шынайы ұ сыныстарына сә йкес ө з бетімен ө рбиді; рольдік ойындар ә леуметтік-педагогикалық қ ызметті орындау ретінде - бірдей рольдік тә ртіпке оқ ыту, рольдерді интеграциялау жә не рольдік ебедейсіздікті алдын алу (адамның ө міріне жаң а рольді енгізу); жағ дайлық ойын – қ иынғ а тү скен ә леуметтік жағ дайларды алдын алу іскерлігін иелену.

Психожаттығ у. Сө здің кө мегінсіз қ арым-қ атынас жасап, топтың мү шелері ө здерін кө рсететін қ осымша ә дісті білдіреді.

Жаттығ улар дайындық, пантомимикалық жә не қ орытынды бө лім деп ү шке бө лінеді. Дайындық жә не қ орытынды бө лімдер дерективті сипатта болады, ал пантомимикалық бө лімде қ атысушылардың қ иялы мен ө з эмоцияларын кө рсетуге еркіндік беріледі.

Дайындық бө лімде ү ш қ ызмет кө рсетілген: жаттығ улық (дененің барлық мү шесімен жаттығ у жасау), релаксациялық (психологиялық дистанцияның жә не қ орқ ыныштың тө мендеуі), байланыс (байланыстық элементтерге дайындық, мысалы, сө зсіз сезімдерді тү сіну). Бұ л бө лімде қ арым-қ атыс, іс-ә рекет жә не қ иял ө зара біріктіріледі. Мысалы, ә ріптесің нің іс-ә рекеттерін айнадай қ айталау, мотивациялық секіру мен іс-ә рекеттер (мысал ретінде, шұ ң қ ырды аттап секіру, кө пшілікке жү гіру, қ озғ алу) жабық кө збен жү ру сияқ ты дайындық жаттығ улар болады.

Пантомимикалық бө лім ең негізгі болыпт табылады. Қ атысушылар мұ нда жетекші ұ сынғ ан тақ ырыпты ө з іс-ә рекетімен кө рсету керек. Тақ ырып бір адамғ а, екі адамғ а, топтағ ы бірнеше адамдарғ а жә не топқ а бірдей ұ сынуы мү мкін. Юнова тақ ырыптарды тө рт салағ а бө луді ұ сынады, олар: дағ дыланғ ан ө мірлік жағ дайлар; ішкі, сыртқ ы жә не жалпы адамдық кикілжің дер; ерекше мә селелер; топтағ ы интерперсоналдық ө зара қ арым-қ атынастар.

Қ орытынды бө лім белсенділік пен сергектік сезімін тудыру керек жә не басқ а да топтың қ атысушыларымен етенесіп, ө зіндік кү шті сезіну.

«Психожаттығ у» сө здерінің астарында кө птеген жаттығ уларды қ олдану деп толығ ымен айтуғ а болады. Б.Д.Карвасарский психожаттығ удың басты ерекшелігі оның негізгі байланыс қ арым-қ атынастары – қ озғ ағ ыштық экспрессия арқ ылы эмоцияларды мимика мен пантомимиканың кө мегімен кө рсету, сонымен қ атар, тапсырылғ ан белгілі-бір тақ ырып бойынша жағ дайларды манипуляциялау деп ойлайды.

Кейде психожаттығ удың астарында топтағ ы ә рбір бө лек немесе тұ тастай қ атысушылардың жағ дайын ө згертуге бағ ытталғ ан жаттығ улар жатыр.

Психологиялық жаттығ уларды ө ткізген кезде мынадай жағ дайларды ескеру қ ажет:

– топтағ ы ә рбір қ атысушы қ алағ ан жағ дайдың ө згеруін ескеріп, жаттығ уларды дұ рыс таң дау;

– жаттығ уды дә лме-дә л жә не дұ рыс орындау алдында жү ргізуші мысал ретінде жаттығ улардың қ алай орындалуын мү мкіндік болғ анша кө рсетіп, топпен инструктаж жү ргізу;

– қ атысушылар жаттығ улардан ә сер алып, максималды қ анағ аттанғ ан сезімге жеткен кезде жаттығ уларды тоқ тату қ ажет;

– орындалғ ан психологиялық жаттығ уларды талқ ылау.

Проективті сурет. Проективті бейненің ә дістері қ иын вербалды проблемаларды тү сіну жә не шығ аруғ а мү мкіндік береді. Сондай-ақ суреттелген бейнелердің, тү стердің жә не сызық тардың байланысы жалпы топтық қ арым-қ атынастың негізгі тә сілдері болып табылады. Т.С.Яценконың пікірі бойынша, проективті сурет «...мазмұ нның жағ дайын тү сінуге мү мкіндік беретін қ арым-қ атынастарды, себептерді, сезімдерді тудыруғ а жә не олардың динамикасы мен бағ ытын ынталандырады. Бейнелеу процестің ө зі тұ лғ алық тү стер, ішкі ә лемді, кикілжің дерді, проблемаларды жә не олардағ ы маң ызды жағ дайды кө рсету мен тудыру сияқ ты маң ызды материалдар жағ ымды болуы мү мкін».

С.Кратохвил проективті сурет сеансын екі бө лімге бө леді: сурет салу (15-30 мин.) мен пікір-сайыс. Автордың ойынша, ә лдеқ айда «дұ рыс» интерпритацияны іздеуге бейімделу пайдасыз болып келеді. Талқ ылау болса, қ атысушыларғ а кө мек кө рсеткен кезде жә не қ атысушылардың жағ дайының қ алауы бойынша қ ажетті ө згеруіне алғ ы шарттарды тудыру кезі топ ү шін ө те маң ызды. Дегенмен, суреттерді талдау ү шін кейбір критерийлер ә зерленген проективті суреттік тесттердің қ ажетті саны бар деп айтып кету жө н.

Ә дебиеттер:

1. Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. –М.: Генезис, 2005.

2. Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.; 1998.

3.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага: 1981.

4. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест, 1993.

5. И.Куртикова, К.Лаврова, Всеволод ли. Тренинг: руководство к действию. Теория и практика— М., 2005.

Тақ ырып: Тренингті қ олданудың тиімділігі.

Мақ саты: тренингті қ олданудың мә нін ашып, студенттерге тү сіндіру.

Жоспар:

1. Тренингтің артық шылық тары.
2. Тренердің топқ а психологиялық ә сер етуі.

Тақ ырыпты оқ у барысында негізгі сә ттерді бө ліп кө рсету керек: тренингті қ олданудың тиімділігін жеткізу. Тренердің топта атмосфера қ ұ рушы, жағ дай туғ ызушы ретіндегі міндеттеріне тоқ талу.

Тақ ырыптың негізгі ұ ғ ымдары: тренинг, топ, атмосфера, тренер, қ атысушы, атмосфера.

Тренинг – бұ л ең алдымен арнайы атмосфера болып табылады. Ә серлі, тиімді бапкер тренинг барысында қ андай жағ дайлардың болатынын жә не оларды қ алай ұ йымдастыратынын алдын ала болжамайды. Ол тренинг барысында ғ ана топтағ ы атмосфераны сезеді жә не кө реді, оғ ан сә йкес жұ мыс жасайды. Мұ ндай топтағ ы атмосфераны тудыру іскерлігіне ү йрету аса қ иын жұ мыс. Ә детте, оны суреттеген кезде, «ауыр», «тығ ыз», «қ иын» жә не тағ ы сол сияқ ты метафоралар қ олданылады. Атмосфера ұ ғ ымына психоэнерге-тикалық кө з-қ арасы ә лдеқ айда жақ ын болып келеді. Сабақ барысында пайда болғ ан арнайы энергетикалық кең істікті қ астерлеу қ ажет. Сондық тан тренингтер бө лек бө лмеде ө ткізіледі, ал кешіккендер немесе немқ ұ райды

қ арайтын қ атысушылар энергетиканың кү шін жояды.

Тренингтің басында бапкер жә не қ атысушылар ө зара қ атынасқ а арналғ ан жағ ымды атмосфераны «тудырады», содан соң ол қ атысушылардың ө здеріне кө мектеседі. Тренинг біткен соң, қ атысушылар қ айтадан сол сабақ ө ткен бө лмеге барғ ылары келеді деген кө з-қ арас қ алыптасқ ан. Мү мкін, алғ ан ә серлері бірнеше уақ ытқ а созылады. Қ алай болса да, бапкер психотехникалық жаттығ уларды таң дауда «атмосфера» деген ұ ғ ымы маң ызды орын атқ арады. Қ иналу арқ ылы тү сіну сияқ ты ой қ алыптасқ ан. Тренингте атмосфераның маң ызды да, айырық ша ерекшеліктерінің бірі оның эмоционалдық қ анық тылығ ы болып табылады. Бұ л ә серлі тиімділік жасау емес, керісінше, арнайы ә дістемелік қ ағ ида болып табылады. Ау бастан бері тренинг білімдерді сө з арқ ылы емес, іс-ә рекет арқ ылы беру ү шін арналғ ан деген пікір қ алыптасқ ан. Мысалы, адамғ а велосипедті тебуді лекция арқ ылы ү йрету мү мкін бе? Ең алдымен адам бұ л велосипедке отырып, тебу тә уекелін бастан кешіреді. Бұ л арқ ылы, онда осындай тебу кезінде қ иналу сезімін басынан кешіргеннен кейін, білімдер мен іскерлік пайда болады. Ал қ иын қ арым-қ атынас іскерлігі жайлы не айтуғ а болады? Тренинг – бұ л қ иналу арқ ылы тү сіну мү мкіндігі деген пікір қ алыптасқ ан.

Егер де бапкер қ ажетті қ иналуды ұ йымдастыра алмаса, онда оның сабағ ына қ атысушылар «Дұ рыс қ арым-қ атынас жасау» тақ ырыбына тек қ ана ақ парат алады. Болашақ та, олар сыртқ ы ортағ а бұ л жайды тек сө збен ғ ана айтады, ал олармен дұ рыс қ арым-қ атынас жасай алмайды. Қ арым-қ атынастың тиімсіз тә сілдерінің ө згерістерінде дербес «тү зетілген» білімдердің эмоционалды тә жірибесі адамғ а кө мек кө рсетуі мү мкін. Бұ дан шығ атын қ орытынды, тренингтің беймә лім нә тижелері, себебі, қ атысушыларда қ иналу сезімі қ ашан болатыны белгісіз.

«Екіжоспарлылық». Тренингке сырттай қ арасақ, онда сырттан бақ ылайтындар онда ешқ андай ерекшелікті кө рмейді. Бірге отырғ ан адамдар сө йлеседі, ойнайды, содан кейін қ айтадан сө йлейді, сосын ү ндемейді, жә не т.с.с. Бұ л бірнеше кү нге созылады. Ал содан кейін ең соң ында ө здерінің уайым-қ айғ ылары мен психологиялық жаң алық тары туралы айтады! Мү мкін, олар бә рін ойдан шығ арды немесе олар алданды?

Мү лдем жоқ, олай емес. Тренингті «сыртынан» тану мү мкін емес, оны бақ ылайтынғ а орын жоқ. Осыдан тренингке деген кө з-қ арас ә ртү рлі болады, кейбіреулері тренингке қ атысты, ал басқ алары осы тренингке қ атыс-қ андардан алғ ан ә серлерін сұ райды. Кейбіреулердің психотренингке кө ң ілдері толмайды, кейде жағ ымсыз, сын кө збен қ арайды. Бір жағ ынан оларды тү сінуге болады! Егер де тренингке қ атысушылар ө з ойларымен бө ліскен кезде, алғ ан ә серлерін тындасаң тө бе шашың тік тұ рады. Мысалы – «Алдымен біз шең берге тұ рып, шегіртке жайлы ө лең айттық, содан кейін, бір-біріміздің қ олымыздан ұ стап, би биледік, содан " жылғ алар" деп аталатын ойын ойнадық. Осыдан кейін, біреу шең бердің ортасына тұ рды, ал қ алғ андарымыз оны қ олдарымызбен ұ стап жоғ арығ а кө тердік». Бұ л – шындық, дегенмен, бұ л – шындық қ а ұ қ самайды. Тренингте болғ ан жағ дайлар тек психикалық тү рде шындық пен жү зеге асады.

Тренинг – бұ л топтық пікір-сайыс емес, психожаттығ улар мен рольдік ойын да емес. Мұ ның бә рі қ осалқ ы жә не де жұ мыс метафоралар-ү лгілер болып табылады, олардың кө мегімен адамның ішкі жандү ниесіне ық пал тигізуге болады. Екі тас салушы жайлы тә мсіл сияқ ты кө рінеді. Біреусі кірпіш саламын деді, екіншісі зә улім ү й саламын деп жауап берді.

Бапкердің жұ мысы ең аз дегені екіжоспарлы болу керек. Бір жағ ынан қ атысушылардың бір-бірімен жаттығ улар мен тә сілдер тү рінде («кірпіш»)

ө зара іс-ә рекеттерін тікелей ұ йымдастыру болып табылады. Сонымен қ атар, бапкер бір уақ ытта қ адағ алап жә не психологиялық дең гейде пайда болатын жағ дайларғ а «ауыстыру» қ ажет («зә улім ү й»). Кү рес жарысында сияқ ты, бұ л жаттығ улардың екінші жоспарын «ішкі стиль» деп атауғ а болады.

Тренинг – бұ л ғ ылым жә не қ атысушылардың субъективті шын болатын жағ дайында топта белгілі бір оқ иғ аларды туғ ызу шеберлігі.

Жоғ ары дең гейлі белгісіздік. Тренингті тұ тастай тү рінде кейбір адамдарда белгілі бір ө згерістер болатын жағ даят деп айтуғ а болады.

Тренингте белгілі бір қ атаң жоспар жоқ, оның жү ру барысын алдын ала жоспарлау мү мкін емес, ал қ атысушылардың алатын ә серлерін жағ ымды, не жағ ымсыз болатынын айту қ иын. Яғ ни, тренигтің басқ а да ерекшелігі - белгісіздіктің жоғ ары дең гейі болып табылады (бапкердің мамандығ ы мұ ндай жағ дайда ү лкен шығ армашыл дең гейде). Шын мә нісінде, бапкер қ атысушылардың санын, олардың жас ерекшеліктерін, білімдері мен жыныстық жағ ынан қ атынасы, олардың алдың ғ ы ө мірлік тә жірибесі, олардың кө кейтесті жағ дайы, декларацияланғ ан жә не жабық ішкі мақ саттар, бө лменің жағ дайы, қ атысушылардың орналасуы, ө зінің дербес кө ң іл-кү йі, жә не тағ ы да басқ а жағ дайларды ескеру қ ажет. Ә рине, белгісіздіктің дең гейін тренингтің міндеттеріне сай жү ру барысын ө згертуге болады. Егер де сіз адамдарды жай жә не стандартты дағ дыларғ а ү йреткің із келсе, онда сіздің сабағ ың ызда мұ ндай белгісіз ө згертулер қ ажет емес. Бірақ та қ атысушылармен терең қ атынасқ а жү гінсең із, онда бұ л белгісіздіктің сізге деген кө мегі артады. Бапкер ө з жоспарын тым міндеттесе, онда қ атысушылар оның жоспары дұ рыс жү зеге асуда деп оғ ан деген сенімдері арта тү седі деген парадокс бар.

«Жасандылық». Сонымен, тренингтегі қ арым-қ атынас біздің кү н сай-ынғ ы қ арым-қ атынасымыздан қ алай ерекшеленеді? Интенсивтілік, эмоцио-налдық немесе сенімділік те арқ ылы емес. Тренинг – бұ л айрық ша ережелер арқ ылы қ арым-қ атынас жасау болып табылады. Тек мұ ндай ережелердің кө -

мегімен топта интенсивті байланыс пайда болады. Ә детте, бапкер сабақ ал-дында қ атысушыларғ а тренинг – бұ л қ арым-қ атынастың ережелеріндегі кейбір шектеулері бар жағ дайлар деген ақ парат береді. Бірақ, қ атысушылар олардың қ ажеттігін тү сіну ү шін кө птеген уақ ыт ө ту қ ажет. Алғ ашқ ы уақ ытта қ атысушылар ү немі сабақ тарда мұ ндай ережелерді бұ зады.

Бапкердің міндеті - келісім бойынша қ ойылғ ан шектеулерді орындай-тындарын қ адағ алау жә не оларды бақ ылау болып табылады. Тренингке қ ойылғ ан міндеттер қ атысушыларды психологиялық қ ауіпсіздікпен қ амта-масыз ету ү шін арналғ ан. Мынадай шектеулер ең негізгілер болып табылады: тренинг барысында пайда болғ ан жағ дайларды ғ ана талқ ылауғ а болады («қ а-зіргі уақ ыт» жайлы); сө йлеген кезде «Біз», не «ә р адам» дегеннің орнына тек «Мен» деген есімдікті қ олдану (ө зінің сө йлеген сө здері мен іс-ә рекеттеріне жауап беру жайлы); такттілі іс-ә рекет кө рсетудің орнына адалдық кө рсету («немқ ұ райды» қ арамау, керісінше, зерттеушілік тудыру жайлы). Арнайы ат-мосфера. Себебі тренингке ө те тығ ыз уақ ыт берілген, негізінде тренинг ша-мамен бір аптағ а созылады, бапкерге қ атысушылар топта белсенді жұ мыс жа-сау ү шін ө те шапшаң тү рде мү мкіндік туғ ызу керек. Біздің кө з-қ арасымыз бойынша, тренингте шешуші фактор, бұ л қ атысушылар ө зара ашық қ арым-қ атынас жасау ү шін, ерекше психологиялық климат пайда болу қ ажет.

«Қ атысушылардың қ арама-қ арсы белсенділігі». Тренингті ө ткізуде қ атысушылардың қ алауы жә не олардың белсенділігі қ ажетті шарттардың бірі

болып табылады. Кейде: «Сіз ө ткізетін тренингтің мақ саты қ андай?» деп сұ -

райды. Тренингте мақ сат жоқ, ол тек қ атысушылардың ә рқ айсысында ө зіндік дербес мақ саты бар. Клиенттің енжарлылығ ы тек хирургта болғ ан кезде жағ ымды. Тренингтің тиімділігі - бапкер жаттығ улардың қ андай тү рлерін ұ сынғ анғ а тә уелді емес, керісінше, ең алдымен қ атысушылар осындай жаттығ уларды қ андай кө ң іл-кү ймен жасағ анғ а тә уелді. Мұ ғ алімсіз оқ ушылар болмайды (себебі, ол олардан ү йренбейді, керісінше, олар одан ү йренеді), сол сияқ ты қ атысушысыз бапкер де болмайды. Егер де қ атысушылар шынымен де белсенділік кө рсет се, онда жай бір жағ дайдан кө птеген «психологиялық жаң алық тар» алу мү мкін. Ал егер де алмаса, онда ең дұ рыс деген іс-ә рекеттер тиімсіз болады.

Мұ нда ең маң ыздысы, тренингке келгендер ә лі де болса, қ атысушы бола алмайды. Тренингтің алғ ашқ ы сатысында тиімсіз, нә тижесіз нұ сқ ауларды байқ ауғ а болады. Бақ ылаушының «Мен тек бақ ылап қ араймын», пайдаланушы – «Мен бұ л жерге тек ө зім ү шін ғ ана келдім», ашу-ызадан жең ілдену – «Уақ ытты жағ ымды ө ткізіп, демалғ ым келеді» сияқ ты сылбырлы кө з-қ арасты бір «Мағ ан кө мектесің ізші!» деген жағ ымды сө зге біріктіруге болады.

Бапкер тренинг жағ дайында мұ ндай нұ сқ аулар қ ажетсіз болатынын тү сіндіру ө те маң ызды. Олар белсенділік кө рсетпесе, ө зінде қ ажетті мақ саттарды байқ амаса қ атысушы бола алмайды жә не ешбір нә тижеге жетпейді. Ү йрену ү шін, ең алдымен ү йренуді білу қ ажет! Тренинг – бұ л қ атысушылардың іс-ә рекеттері. Тренингке деген тағ ы да бір кө з-қ арас.

Тренингтің «дө ң гелегі». Тренинг, басқ а да адамдардың арасында ө зара қ арым-қ атынасы сияқ ты ү ш элементтен қ ұ ралады, олар: бапкер, қ атысу-шылар жә не бағ дарлама. Ә рбір жағ дайда бапкердің ынтасы, қ атысушылар-дың іс-ә рекеттері жә не тренингтің бағ дарламасы бар. Бағ дарлама бапкердің ө зіне, қ атысушылардың тә ртіптеріне оның іс-ә рекеттеріне байланысты, соны-мен қ атар, белгілі бір нақ ты топқ а сә йкес бағ дарлама ө те икемді болу керек. Мұ ндай тә сіл арқ ылы тренингте психологиялық жұ мысқ а қ ажетті қ уат пайда болады. Егер тренингті дө ң гелек ретінде елестетсек, онда оның ү ш сектор дұ рыс бір бағ ытта айналу қ ажет. Осығ ан қ оса, біршама мә селелер пайда болуы мү мкін.

Ә дебиеттер:

1. Фопель К. Технология ведения тренинга. Теория и практика. -2-изд. –М.: Генезис, 2005.

2. Марасанов Г.И. Социально-психологический тренинг. М.; 1998.

3.Богомолова Н.Н. Петровская П.А. Социально-психологический тренинг как форма обучения общению. Прага: 1981.

4. Абрамова Г.С. Введение в практическую психологию.Брест, 1993.

5. И.Куртикова, К.Лаврова, Всеволод ли. Тренинг: руководство к действию. Теория и практика— М., 2005.