Солтүстік –Батыс Америка жағалауынджағы тайпалар.

Американың солтү стік –батыс жағ алауында кө птеген, ә р тү рлі тіл топтарына жататын ү ндіс тайпалары ө мір сү реді. Солтү стігінде - тлинкит, хайда, цимшиан, оң тү стігінде – квакиютель, нутка, семш, гинкуктар мекен етеді. Бұ л тайпалардың еуропалық тар келгенге дейінгі негізгі кә сібі тең ізбен тығ ыз байланысты болғ ан. Балық аулау жақ сы дамығ ан. Басты қ орегі ретінде балық ты кө п аулап, қ ысқ ы қ ор етіп сақ тағ ан. Сонымен қ атар, ү ндістерде терімшілік те басты кә сіптерінің бірі болғ ан. Балық аулау шаруашылығ ында ең бек ө німділігін ү немі ілгері дамытып отырғ ан. Соғ ан байланысты олар артық ө німді кө п жинап, оны айырбастау арқ ылы басқ а қ ажетін шығ арып отырғ ан.

Бұ л аймақ тағ ы ү ндіс тайпаларының қ оғ амдық қ ұ рылысына келетін болсақ, қ азіргі этнографиялық – тарихи деректерге сү йене отырып, отарлау дә уірі кезінде олардың да рулық қ ұ рылыстан ө тіп кеткенін кө реміз. ХVIII ғ асырдың аяғ ында аналық - рулық қ атынастың орнына ү лкен ә улеттік қ ауым келе бастағ ан. Жеке байлық тардың пайда болып, патриархалды қ ұ лдық кезең келгеннен соң, ә келік иелік басым бола бастағ ан. Сонымен, егін шаруашылығ ымен айналысушы тайпалардағ ы ауылдық қ ауымның пайда болуы секілілді, бұ ларда кө п рулы ауылдық қ ауым дү ниеге келді. Бұ л кезең де солтү стік - батыс ү ндіс тайпалары таптық қ оғ амда ө мір сү рген жоқ. Ө ндіріс кө зіне (жер, су, т.б.) ұ жымдық меншік болды да, жеке меншіктік қ атынас соның ішінде пайда бола бастады.

Солтү стік Американың алгонкин жә не атапаскі тайпаларының тіршіліктері біраз зерттелген. Олар – аң шылар мен балық шылар тайпасы. Алгонкин тайпасына кри, монтанье, наскопи жә не тағ ы басқ алары жатады. Олар кө пшілігінде етпен қ оректенген. Аң шылар тобы бірнеше ү лкен ә улеттерден қ ұ ралғ ан. Бұ лар – аталық жағ ынан топтасқ асн экзогамдық ұ жымжар. Ру қ ыс кезінде бірлесе отырып, аң шылық пен айналысса, жаз кезінде барлық рулар бір жерде қ оныстанып, балық аулаумен ә рі аң шылық пен шұ ғ ылданады.Қ азіргі ккезең дегі Лабрадор ү ндістерінің ә леуметтік қ ұ рылысына кө ң іл аударсақ, олар аналық рулық тан патриархалды ә улетке ө ту дә уірінде ө мір сү ріп келеді. Рулық топтарды жер жағ дайымен етене таныс, білгір аң шы басқ арады. Оның қ ұ рамының ө згеруіне байланысты, аң аулайтын жердің ө згеруіне қ арай топ бастығ ы ауысып отырады.

Атапаскі тайпасының қ оғ амдық қ арым – қ атынасы да алгокиндік Лабрадор ү ндістеріне ұ қ сас тарихи жағ дайда дамыды. Ал шығ ыс жә не батыс атапаскілік тайфпалар тобының қ оғ амдық қ ұ рылымдарында айырмашылық бар. Маккензи бассейндегі шығ ыс тайпалары бірнеше кө шпелі аң шылар топтарынан қ ұ рылғ ан. Бұ ларда ұ рпақ ә ке жағ ынан да, ана жағ ынан да саналғ ан. Олар аң шылық ты, оның ө німін пайдалануды бірге, ұ жымдық тү рде жү ргізген. Осы тайпалардың ә дет- ғ ұ рпына қ арай аналық рудың болғ анын байқ ауғ а болады. Мә селен, жаң а ү йленгендер алғ ашқ ы баланың пайда болуына дейін ә йелінің ү йінде тұ ратынын айтуғ а болады. Батыс тайпалар тораптарында кө п уақ ытқ а дейін таза аналық ру ө мір сү ріп келген.

Алгонкиндік жә не атапаскілік тайпалардың заттай мә дениетінің бірқ атар ұ қ састық тары бар. Олардың бә рі бұ ғ ы терісінен жасалғ ан киім киген. Ә йелдер киімі ерлер киімінен ә лдеқ айда ұ зын болады. Бұ л киімдерді кө біне таспамен тіккен. Бұ ғ ыдан басқ а қ оян терісі де пайдаланылғ ан. Ү ндістер мереке кездерінде беттерін қ ызыл, қ ара бояулармен боянып алады.

Алгонкиндер мен атапаскілер жаз кезінде кү мбезденіп салынғ ан ү йде тұ рады. Ал қ ыста ұ зынша ғ ып, тө бесін шатырлап жапқ ан тө ртбұ рышты лашық тарда тұ рады.

Алгонкиндерде тотемдік сенім ө рістеген. Олар ө з тотемдерінен ө здерінің тіршілігіне қ ажетті аң дарын алып, барлық ә дет – ғ ұ рыптарын соғ ан қ арай ың ғ айлады. Қ азірдің ө һ зінде Лабрадор ү ндістері католик дінінде болса да, аю мерекесі сияқ ты ә дет ғ ұ рыптарын ә лі сақ тап келеді. Атапаскілерде табиғ атқ а табыну дә стү рі дамығ ан. Бұ ғ ан ө здерін рух пен адамдар арасындағ ы дә некер ретінде кө рсетілетін шамдардың ық палы болғ аны сө зсіз. Атапаскілердің ү лкен екі ә дет – ғ ұ рпын айтуғ а болды. Оның бірі - ө лген адамның жылдығ ына арнап ас беру, екіншісі - бір айдан соң еске алу жиыны. Олар адам жанының о дү ниедегі тіршілігіне сенеді.

Шығ ыстағ ы алгонкин тайпаларының ішінде делаиар тайпасы ү лкен тайпа болып саналады. Олар отарлау басталғ ан кезде Нбю-Джерси мен Делавэр штаттарының кө п жерін, Нью-Йорк штатының оң тү стік бө лігін жә не Пенсильванияның шығ ысын мекендеген. Заттай мә дениеті бойынша олар ирокездер тайпасына ұ қ сас. Олар қ асқ ыр, табысқ а жә не тү йетауық деп аталатын ү ш ртуғ а немесе фратрияғ а бө лінеді.

Делаварлардың тамаша пиктографиялық жазуы болғ аны мә лім. 1820 жылы біраз аң ыздары бар тайпаның жазба тарихы табылғ ан. «Валом олум» - «Қ ызыл жазу» деп аталатын бұ л жазба 184 белгілерден тұ рады. Онда делавалардың ө мірі, басқ а тайпалармен байланысы, олардың шаруашылығ ы туралы едә уір мә лімент бар. Жазба ақ ырында ақ адамдардың Делавэр ө зеніне келе бастауын баяндаумен аяқ талды. Ирокездер мен делаварлар арасында қ ақ тығ ыс болып, ирокездер оларды Огайо даласына ығ ыстырғ ан болатын. 1811 жылы Текумсе бастағ ан алгонкин тайпаларында американдық тар Миссисипиден ары ығ ыстырып тастады.