Мелонезия мен Жаңа Гвинея халықтары

Меланизияғ а қ арайтын ү лкенді-кішілі аралдардың барлығ ына ел ертеден мекендеген.18 ғ асырдың ақ ырындағ ы мағ ұ лұ матқ а қ арағ анда, Мелонезияда шамамен жергілікті халық тардың саны 1, 5 млн-ғ а жеткен. Кең ес антропологтарның, соның ішінде Я.Я.Рогинский мен Н.П.Чебоксаровтардың пікір бойынша, Мелонезилық тар экваторлық, негро-австралиялық нә сілге жатқ ызады.

Жаң а Гвенияның тұ рғ ындарын этнографиялық тұ рғ ыдан терең зерттеген Н.Н.Миклухо-Маклай. Оның ең бектерінде Мелонезияның аборигендерінің тарихы, сан-салалы тұ рмыстары, ә дет-ғ ұ рыптары, салт-дә стү рлері жә не мә дениеті ғ ылыми негізде қ арастырылғ ан.Аборигендердің антропологиялық белгілері: шаштары бұ йра, тү стері кү ң гірт қ оң ыр, мұ рындары жалпақ, еріндері қ алың ырақ.

Мелонезиялық тардың антропологиялық ерекшелігіне қ арай отырып, оларды тө рт бө луге болады: 1) аласа бойлы негроидтық (олар Жаң а Гвинеяның ішкі аудандарының тұ рғ ындары); 2) негізгі меланезиялық тар; 3) Жаң а Каледондық тар; 4)Папуастар.

Мелонезиялық тардың этникалық дамуына ру-тайпалық тұ рмыс ө зінің қ олайсыз ә серін тигізген.Мелонезия аборигендерінің тілін екіге бө луге болады. Олар мелонезия мен папуас тілері. Папуас тілдері Жаң а Гвинеяның ішкі бө лігіне, аралдың батыс жартысынан жә не оның жағ алауларына жарағ ан. Папуас тілдері ертеректе Мелонезияның басқ а да аралдарын мекендеушілердің араларына, сондай-ақ Жаң а Британия, кейбір Соломон аралдарына таралғ ан болуы тиіс.

Мелонезилық тардың тілдері – полинезиялық тардың, микронезиялық тардың жә не индонезиялық тардың тілдерімен туысқ ан тіл. Кейінгі жылдарда Кодрингтон Реед пен А.Капперлер мелонезия тілін кө бірек ү йренуге енбек еткендіктен олардың ең бектерінде мелонезиялық тардың тілдері жө нінде бағ алы деректер бар.

Мелонезия аборигендері егіншілікпен ө те жақ сы айналыса білген.Олар егін егуге жарайтын алақ андай бос жер қ алдырмайды.Аборигендердің пікірі бойынша, жер шарындағ ы жалық тардың ішінде егіншілікпен айналыса алмайтын ел жоқ.Бұ лардың ө сімдік ө сіретін плантациялары еуропалық тарды таң қ алдырғ ан.

Мелонезилық тардың егіншілігі тропикалық табиғ и- географиялық жағ дайына бейімделген.Бұ л ө сімдіктер барлық жерге тарамағ ан. Себебі ә ртү рлі ө сімдіктер ө здеріне қ олайлы жерге ғ ана жақ сы ө сетіні белгілі. Меланезиялық тардың егін шаруашылығ ы пайдаланатын ө здеріне керектіқ ұ ралдары болғ ан. Олардың ішінде неолит заманынан келе жатқ ан тас балта, тас пышақ сияқ ты ә ртү рлі тас қ ұ ралдар бар.

Балық аулау кә сібі мелонезиялық тардың тұ рмысына елеулі орын алады. Олар балық ты ө зен-кө лдерде, тең іздерден де аулағ ан. Балық аулаушылық пен тек ерлер айналысады. Балық ты тормен, қ армақ пен, сү ң гімен аулайды. Мелонезия аралдарында жабайы жануарлар жоқ тың қ асы. Тек ірі аралдарда жабайы шошқ а мен жабайыланғ ан иттер ғ ана болды.Еуропалық тар келгенге дейін мелонезиялық тар адамды елітетін есірткілік сусындарды ішпеген. Кейінгі кездері есірткілік «каваң», «бетель» сусын ә зірлеуді ү йренген.Кава сусынын ө сімдіктің тамырын қ азып аладыда, оны ұ сақ тағ ан соң, бір ыдысқ а жинап су қ ұ йып ашытқ ан. Мелонезилық тардың негізгі шаруашылығ ы егіншілік болғ андық тан, аборигендер ерте заманнан бері отырық шы деревняларды мекендеген. Мелонезилық тар барлық жерде ү йлерді біркелкі етіп салады. Жуан ағ аштардан тіреулер қ ойып, тө бесін бамбук жә не пальма ағ ашының жапыр ақ тарымен су ө тпейтін етіп жабады.Мелонезилық тардың тұ рмысына кең пайдаланылатын басты кө ліктері – қ айық.. Қ айық ты ірі ағ аштардың қ абығ ынан да, ағ ашты ойып та істеген.Оның жарылғ ан жә не бір-бірімен қ осылатын жерін тіккен.

Мелонезилық тар киімнен гө рі денелерін ә семдеуге кө бірек кө ң іл бө леді. Мұ рын желбезегіне қ ыстыратын шыбық, иттің тісінен тізіп істеген моншақ тар, бамбук ағ ашын жасалғ ан тарақ, тең із малюскасының қ абыршағ ынан жасалғ ан білезіктер, сырғ алар т.б. сол сияқ ты кө птеген ә семдік заттарын пайдаланады.Мелонезиялық тардың арасында матриархат пен патриархат дә стү рі қ атар ө мір сү рген.Мысалы, Жаң а Гвинеяда, жаң а Каледонияның оң тү стік-шығ ысында, Фиджи, Жаң а Гебридтің оң тү стігінде патриархат дә стү р ү стемдік етсе, Меланезияның Соломонв, Ваникор, Банкс жә не т.б. қ алғ ан аралдарында жұ ртты мариархат басқ арғ ан. Мелонезиялық тардың отбасы ынтымақ ты болғ ан. Бірақ отбасында экономикалық дербестік болмағ ан соң кө п ә йел алуғ а рұ қ сат етілген. Кейбіреулерінің ә йелдерінің саны 30-60-қ а жеткен. Мелонезиялық тар жасбалаларын есейгенше ө здерінің жанында тә рбиелеп ұ лдарды ер жеткен кезде, олардың ерлердің ү йлеріне апарып қ осқ ан.

Мелонезиялық трдың рухани мә дениетіне тоқ талсақ олардың ортасында Жаратушығ а сену кү шті болғ ан. Сонымен бірге, аборигендер Жаратылыстың қ ұ былыстарына, белгілі адамдардың рухына, ру, тайпа кө семдеріне, ә сіресе, одақ кө семдеріне сыйынғ ан жә не олардың дә режесін ү немі кө термелеп, дә ріптеп отырғ ан. Ел арасында тә уіптер (знахарлар) кө п болғ ан.

Аборигендер «ұ шатын сиқ ыршыдан» қ атты қ орқ ып, оның пері, албасты («вуьм») деп тү сінген. Бұ л сиқ ыршыны ә йкумдер, «попова» дп атағ ан.Поповалар ә йелдерден шығ ып, олар тең ізде ө лген адамдардың етін жеген, қ ыздарын кішкентайынан тә уіптікке тә рбиелеген. Тұ рмыстың дамуына ру, тайпа кө семдері ө лгеннен кейін, оны сол рудың қ ұ дайы деп те санағ ан.

Халық медицинасында массаж жасау, қ ан алу, оташылық ә р тү рлі шө птерден дә рі даярлау істері кө бірек тарағ ан. Керек десе, адамның бас сү йегін тесіп, ішіне дә рі жіберіп емдейтін дә режеге жеткен. Фиджи аралына бірінші болып ХІХғ асырдың 30 жылдарында еуропалық тар келген. Миссионерлер болып келген олардың кө пшілігі жергілікті тайпаларды, руларды ө зара ө шіктіріп, оларғ а басқ а мылтық жә не тағ ы басқ а қ ару-жарақ тар берген.Аборигендердің кө бірек сақ талғ ан жері – Жаң а Гвинея. Мұ нда екі милионнан астам папуастар тұ рады. Мелонезияны отарлаудың ө зінше ерекшелігі болғ ан. Еуропалық тар келгенге дейін Мелонезия аралдарында кө птеген жергілікті адамдар тұ рып, олар ө здерінің тарихи дамуы бойынша алғ ашқ ы қ оғ ам қ ұ рылыстарында тіршілік еткен, содан да олар адамның адамды қ анатынын жақ сы тү сінбегендіктен де еуропалық тардың қ анай бастағ анына аборигендер қ атты қ арсылық кө рсеткен. ХІХ ғ асырдың ІІ жартысынан бастап, жергілікті халық тың саны ө те азайып кетті. Осы кезде 80 мың дай болғ ан Жаң а Каледониялық тардың жалпы саны 37 мың ғ а тө мендеді. Еуропалық тардың саны ө сіп, 28 мың ғ а, Азиаттардың саны 8 мың ғ а жеткен. Меланезия аралдары жер асты байлық тарына, ә р тү рлі минералдарғ а бай. Мысалы, Жаң а Гвинейде: мұ най, алтын, тең із маржаны басқ а да байлық тар ө ндіріледі. Жаң а Гвинейде саяси-экономикалық толқ улар болса, бұ л аралдың батыс бө лігінде папуас пен мелонезиялық тардың ұ лт-азаттық кү рестің жең іске жетуі, мелонезия, соның ішінде Жаң а Гиней халық тарын жігерлендіре тү сті.