Лекция 3. Азия халықтары.

Жиі кездесетін сө здер. Кетпенді егіншілік, номадизм, шаманизм, арий, конфуцианство, будизм, монғ олойд, семит, суармалы егіншілік.

1.Батыс азия халық тары.

2.Оң тү стік Азия халық тары.

3.Оң тү стік – шығ ыс Азия халық тары.

4.Шығ ыс Азия халық тары.

5.Орталық Азия халық тары.

6.Сібір халық тары.

Мақ саты: Азия халық тарының этникалық тарихы, этномә дени ерекшеліктерін қ арастыру.

1.Батыс азия халық тары.

Шетел Азиясы қ ұ рылығ ының ү лкен бір бө лігі – Таяу Азия, оның жер кө лемі 6 млн. шаршы километрден астармырақ шақ ырым. Ол Еуропа жә не Африка қ ұ рлық тарымен шектесіп жатыр. Ол Кіші Азия жарты аралы, Месопатамия, Левант, Аравия, жарты аралы жә не Иран таулы жотасы аймақ тарынан қ ұ рылғ ан. Жалпы алғ анда, Таяу Азияның жері қ ұ рғ ақ шылық ты. Дегенмен, Жерорта тең ізінің, Қ ара тең іздің, Каспий тең ізінің, Аравия жарты аралының жағ алауларының ауа – райы ылғ алды, субтропиктік болып келеді. Бұ л жердегі ірі ө зендер – Тигр жә не Ефрат. Олардың алқ абына орналасқ ан Месопатамия ойпаты – ежелден отырық шы мә дениет орталық тарының бірі. Оның тұ рғ ындары егіншілікті қ олдан суару жолымен жү ргізіп, Месопатамияның қ ұ нарлы топырағ ынан тұ рақ ты, мол ө нім алып келген.

Таяу Шығ ыс жерінде ү лкенді – кішіл 20 – ғ а жуық мемлекет орналасқ ан. Олардың ішінен ірілері: Тү ркия, иран – Ислам Республикасы, Ауғ анстан, Асуд Арабиясы, Ирка, Иемен, Сирия, Ливан, Иордания, Израиль, Оман жә не тағ ы басқ алар.

Таяу Шығ ыстағ ы мемлекеттерді ұ лт жағ ынан бір ұ лтты жә не кө п ұ лтты деп екіге бө луге болады. Бірінші топқ а Араб жә не Тү ркия, Израиль елдеріне жатқ ызамыз. Бұ л мемлекеттің халық тары, негізінен, ө з ұ лтынан қ ұ рылғ ан. Тү ркияның негізгі халқ ы – тү ріктер. Олар ө з елдерінің тұ рғ ындарының 88 процентін қ ұ раса, Израильдің 90 процентін еврейлер тұ рады. Бұ л қ ұ рылық та араб мемлекеттің тұ рғ ындары да, негізінен, ө з халық тарынан қ ұ рылғ ан. Екінші топқ а, Иран, Ауғ анстан жә не т.б. елдері жатады. Иранның негізгі халқ ы парсылар, олар ө з мемлекетінің тұ рғ ындарының 50 процентін, Ауғ анстанда – ауғ андар ө з елінің тұ рғ ындары 50 қ ұ райды. Қ алғ андары ә зербайжан, курд, тү рік, тә жік, қ азақ жә не т.б. ұ лт ө кілдері тұ рады.

Таяу Азияның халық тарын антропологиялық жақ тан еуропойдтық, монғ олойдтық, негройдтық деп ү ш нә сіоге бө луге болады. Сан жағ ынан басым кө пшілігі еуропойдтық нә сілдің ө кілдері болса, монғ олойдық нә сілге тү ріктер, хазарлық тар; негройдтық қ а Аравия жарты аралының тұ рғ ындары, ә сіресе, Қ ызыл тең іздің жағ алауларындағ ы тұ рғ ындар жақ ынырақ келеді.

Таяу Шығ ыс халық тары ү ндіеуропалық, тү рік, семит – хамиттік ү ш ү лкен тіл семьясында сө йлейді. Ү ндіеуропалық тіл семьясына тә жіктер, парсылар, курдтар, белуджар, турлар, хазарлық тар, чор – аймақ тар, гилянцтар, талышар, гректер, армяндар, албандық тар, боснийлық тар жә не басқ асы; тү рік тіл семьясына тү ріктер, қ азақ тар, ә зірбайжандар, тү ркімендер, қ ашқ арлақ тар, қ арақ алпақ тар жә не басқ алар; семит – хамиттік тіл семьясына арабтар, еврейлер, айсорлар.

Этногенез жә не этнткалық тарихы. Таяу Шығ ыс алғ ашқ ы адамдарың кө не қ оныстарының біірі Сирия жіне Палестина жерлерінен палеолиттің ертедегі сатыларын кө зге елестетін археологиялық заттар табылды. Бұ л аймақ тардан шелль жә не ашелль кезең індегі адамдардың қ олданғ ан қ ұ ралдары табылса, Эт – Табун ү ң гірінен ашелль кезең інде ө мір сү рген тұ рғ ындарының баспаналарының қ алдық тары ашылғ ан. Мұ нан кейінгі, мусьте дә уірінде, ө мір сү рген неандерталь адамының сү йегі Иран жә не палестина жерлерінен табылғ ан. Осы кезең ге жататын Кармель тауындағ ы Эт – Табун жә не Эс – Схуль ү ң гірлерінен 12 адамның қ аң қ асы шық ты. Тас кезең ге жататын қ ұ ралдар Кіші Азиядан жә не Жоғ арғ а Месопатамиядан кездескен. Бұ л қ ұ рлық тардың басқ а да аймақ тарынан палеолиттің соң ғ ы кезең деріне ә сресе, неолитке жататын заттар біраз жерлерде табылғ ан.

Жаң атас ескерткіштері Таяу Азия жерлерінде кенң тарғ ан.Месопатамия жә не Сирия, палестина, Иран, Ирак, Кіші Азия елдерінде жаң а тес кезең дерінің ескерткіштері кө п ашылғ ан. Мұ анан кейінгі энеолит, қ ола кезең дерінде бұ л жердің тұ рғ ындары егіншілікпен айналысатынын, олардың қ ыштан, қ оладан, темірден жасағ ан қ ұ ралдарй дә лел бола алдаы. Б.д.д. 4 мың ыншы жылдары жергілікті тұ рғ ындары алғ ашқ ы қ ауымдық қ арым – қ атынаста ө мір сү ріп, олар аң шылық, балық шылық, егіншілік кә сіптерімен айналыса бастағ ан. Олар қ ой мен ешкі, шошқ аны қ олғ а ұ стап, отырық шы ө мір сү рген, баспаналар салғ ан. Осы деректерге қ арағ анда, неолит кезінде Таяу Шығ ыс жерінде алғ ашқ ы адамдар кең тарап, қ оныс тепкені байқ алады.

Сол кездің ө зінде Таяу Шығ ыстағ ы ә р тү рлі тілдерде сө йлейтін халық тар мекендеген. Месопатаминяның оң тү стігінде – шумер, аккад, элам; шығ ысында – касситтер, мидиялық тар; солтү стігінде – хеттар,; батысында – палестиналық тар мекендеген. Тигр мен Ефрат ө зендерінің алқ аптарын халық тар ертеден мекендеп, олар алғ ашқ ы адамзат ө ркениетінің іргетасын қ алаушылардың бірі болды.

Месопатамияның оң тү стігінде шумер мемлекеті бой кө терді. Олар кейін Эль – Обейда, Урука жә не Джемдет – Наср мә дениеттерін қ алыптастырды. Бұ л мә дениет ү лгілері аккадтылық тармен тығ ыз қ арым – қ атынаста дамыды. Ал Месопатамияның орта шенінде келіп шық қ ан сематикалық тілде шумерлер сө йлесе керек. «Шумер» деген терминін (атама) аккадшылардың сө зінен шық қ ан. Б.з.д. 4 мың ыншы жылдарда пайда болғ ан шумерлердің жазуындағ ы адам есімдері Оң тү стік Месопатамияғ а кең тарағ ан. Бір ғ асырдан кейін 3 мың ыншы жылдардың ортасында Месопатамияның солтү стік аудандарында тағ ы бір ғ асырдан соң, оң тү стігіндеге шумер атауы семитикалық тармен алмасқ ан.

Шумерлердеп басқ а Месопатамияның шығ ыс бө лігінен Иран қ аратына қ арай жайылғ ан кең істікте бір – біріне тіл жағ ынан жақ ын ә р тү рлі халық тар орналасқ ан. Солардың ішінен осы кү нгі Хузистан жерінде эламиттер ө мір сү рген. Бұ л маң да жү ргізілген археологиялық зерттеулер кө птеген жаң алық тар ашты. Соның бірі б.д.д 4 – 3 мың ыншы жылдары жазылғ ан пиктографиялық ескерткіштер. Сол дә уірдің 3 мың ыншы жылдардың орта шенінде эламиттер аккадшылардың жазуын ө з тіліне қ арай икемдеп, ө здерінң жазу – сызуын жасады.

Загроса тауларынд, осы кү нгі Луристанда эламиттермен кө ршілес каситтер ө мір сү рген. Б.д.д 2 мың жылдық тың 1 жартысында олар саяси жағ ынан ү стемдікетіп, Месопатаминың мә дени тарихының дамуына ө з ә серлерін тигізген. Каситтер – Вавилондағ ы жылқ ыны жақ сы ө сірген деген сө здер бар. Кейбір ғ алымдардың пікірі бойынша, касситтердің, лулувистердің тілдері бір – біріне жақ ын болғ ан. ОЛар туысқ андық жә не тіл жағ ынан каситтердің тобына жатады. Кастий тобындағ ылар: кастиилер, геловтер, тапуровтар. Бұ л тайпалар 5 ғ асырда Каспий тең ізінің жағ алауын мекендеген. Аты аталғ ан тайпалар ертедегі Оң тү стік Ә зербайжанды, Батыс Иранда мекендеген кутий, парсуа, манней тайпаларының ұ рпақ тары болуы мү мкін. Осы тайпалар ертеректе саяси жағ ынан басқ аларғ а ық палын жү ргізген. Мысалы кустин б.д.д 3 мың ыншы жылдың аяғ ында Қ осө зеннің бойларын мкендеп, сол жерде ө здерінің ү стемдігін жү ргізген.

Каспий тең ізінің солтү стік – батыс жағ асындағ ы осы кү нгі Армения мен Курд қ ө араттарында, Кіші Азияның шығ ыс бө лігінде Месопатамияның солтү стігінде кө п тү рлі халық тар тіршілік еткен, олардың барлығ ы «алародиялық тар» деп аталғ ан. Зертеушілердің пікірлеріне қ арағ анда, ол халық тардың тілдері кавказдық тардың тілдеріне жақ ынырақ болғ анын кө рсетеді.

Б.д.д. 4 -ншы жылдардың аяғ ында 3 мың ыншы жалдардың бас кезінде семиттік нә сілдер бас кезінде семиттік нә сілдік халық тар Таяц Азия жерінде кең тарғ ан. Олар жоғ арыда аты аталғ ан – аккадшылық тар. Осы кезде шумерлердің жазуы аккадалық тарғ а тә н болғ ан. Себебі: кісі есімдерінде кө п ұ қ састық тар кө п. Кейін осы семит тілін ығ ыстырып, аккадшылардың тілі ү стемдік етті.

Кейінгі кездерде аккадшылар кү шейіп, сол жердегі сө йлеуші халық тармен бірлесіп, Ефрат пен Тигр ө зендерінің орта, тқ менгі ағ ысында Вавилия мемлекетінің ө ркениетін жасайды. Аккадшылар Вавилия тілінде сө йлейді. Бұ л тіл б.д.д 2 мың ыншы 500 жылғ а дейін ө мір сү ріп, кейін арамиялық диалектімен алмасқ ан. Басқ а да Қ осө зеннің оң тү стік – батыс атырабын б.д.д. 3 мың ыншы жылдары семиттік тілде сө йтейтін хананейлер, аморейлер, еврейлер, арамейлер мекендеген. Осы мың жылдық тың екінші жартысында оң тү стіктен Аравия жарты аралына арабтар келіп қ оныстанғ ан, жергілікті аборигендермен араласып кетті.

Ү ндіеуропалық тілде сө йлейтін халық тардың бар екені жө нінде алғ ашқ ы деректер б.д.д. 2 мың ыншы жылдардың ортасында тура келді. Осы кездерде Таяу Азияда хетталардың ірі мемлекеті пайда болды. Б.д.д. 9 ғ Арменияда жә не Кавказдың оң тү стігінде Урарту мемлекеті дә уірлеп ө мір сү рген. Армения халық тарының қ алыптасқ аны б.д.д 7 ғ жатады. Бұ д халық ө зінің мемлекетін орнатып, оны бір мың жылдан артық сақ тай білген. Б.д.д. мың ыншы жылдарда ә р тү рлі ү ндіеуропалық тілде сө йлеуші нә тижесінде бірлесіп, Мидия, Персия кейінірек, Бактрия, Прафия секілді бірнеше кү шті мемлекеттер пайда болғ ан. Орта ғ асырдың кейінгі кезең дерінде осы мемлекеттің халық тардың ө зара қ арым – қ атынастары нә тижесінде отырық шы иран тілдес парсылар, мазхадаранд, курдтар, лурлар, бахтиарлар жә не қ азіргі Иранның, Ауғ ансттанның тұ рғ ындары келіп шық қ ан.

Таяу Шығ ыс Азияда қ ұ л иеленуші мемлекеті ерте заманнан – ақ ұ йымдасқ ан. Олардың қ атарына жоғ арыда аты аталғ ан, б.д.д. 3 мың жылдарындағ ы Месопатамиядағ ы Шумер жә не Аккад мемлекеттері жатады. Осы қ ұ л иеленушә мемлекеттер бір – бірімен бақ таласы отырып, алдымен шумерлер ү стемдік етсе, билік кейіннен аккадшыларғ а ауғ ан. Ө зара соғ ыстардың барысында жең ген жағ ы жең ілген жақ ты қ ұ лғ а айналдырып, оларды егін суару жү йелерін салуғ а кеніштер қ азздырғ ан жә не т.б. ауыр жұ мыстарғ а жық қ ан.

Осындай алғ ашқ а қ ауымның ыдырап, б.д.б 3 мың ыншы жылдардың аяғ ы мен 2 мың ыншы жылдардың батысында саны кө п аморилер тайпасчы Месопатамия жерінде ү лкен қ ұ л иеленуші Вавилония мемлекетін қ ұ рғ ан. Олар эламит тайпасында ө здерін еқ осып, билікті аморилер тайпасы ү ргізген. Аморилеп мемлекетінің гү лденген кезең і оның патшысы Хаммурабидің тұ сында тура келді. Б.д.д 18 ғ ортасында ө зара тартыстың нә тижесінде Вавилон ия мемлекеттері каситтер, онан кейін хеттар бағ ындырғ ын. Жаулап алушылар вавмлония мә дениетін жазу – сызуын қ абылдап, жергілікті халық тарғ а араласып, кеткен. Хеттар мен Мысыр арасында ұ зақ қ а созылғ ан соғ ыстардың нә тижесінде хеттар жең іліп, бұ рынғ ы ү стемдігінен айырылғ ан.

Таяу Азия халық тарының этникалық тарихында б.д.б 1 мың ыншы жылдары Ассирия мемлекетіне ү лкен ық палын тигізген. Сол дә уірдің 2-1 мың ыншы жылдарында Ассирияның гү лдену мен қ ұ лдырау кезең дері де болғ ан, б.д.д 13 ғ Ассирия кү шті мемлекетке айналып, оның ә скерлері Митанияны, вавилонияны басып алағ н. Бірақ ХІІ ғ Вавилония қ айта кө теріліп, олар ассириялық тарғ а соқ қ ы берген. Уақ ытша сә тсіздікке ұ шырағ анмен, б.д.д ІХ ғ ассириялық тар қ айта кү шейіп, оның патшасы Ашшурнасирапал2 кү шті ә скер ұ йымдастырып, Месопатамиядағ ы арамейлерді бағ ындырып қ ана қ оймай, Жерорта тең ізіне дейін шапқ ан.

Таяу Шығ ыс Азия халық тарының кә сіптері мен тұ рмысы. Таяу Шығ ыс елдері ғ асырлар бойына аграрлық ел болып келді, соданда ө ндіріс орындары нашар дамыды. Сондық тан мұ най, газ, басқ аде кен байлық тарын жергілікті халық тар жақ сы пайдаоана алмады. Ө ндірілген ө німдер шетелдерге шикізат ретінде сатып келген еді. Кейінгі жылдарды бұ л елдер отырық шылық тың бұ ғ ауыннан босағ ан соң, ө здерінің ұ лттық кә сібімен шұ ғ ыл дамытып отырды. Оламен достық қ арым – қ атынастағ ы біраз елдерде Азия халық тарының экономикасын, мә дени дә режесә н кө теруге кө мектесіп, кө птеген ө ндіріс орындарын слуғ а жә рдемдесті.

Таяу Шығ ыс елдерінің басым кө пшілігі егінмен, мал шаруашылығ мен айналымты. Ефрат, Тигр жә не басқ а да ө зендерінің алқ аптарындағ ы тұ рғ ын ертеден – ақ егіншілікпен айналысқ ан. Содан да оның ә р тү рлі аудандарындағ ы егіншілік кә сібі бір – біріне ө те ұ қ сас. Жалпы бұ л ө лкені ауа – райы ыстық, қ ұ рғ ақ болып келетіндітен, егіншілік кә сібі суармалы болып келеді. Жергілікті халық тардйң ә л – ауқ аты осы егіншілктен алынатын ө нымге байланысты. Бұ л ү шін каналдардан ү лкенді – кішілі арық тар қ азып, осы су жү йелері арқ ылы егіндерін суарғ ан. Биік жерлерге суды шығ ыр арқ ылы кө терген. Иран мен Ауғ анстан жерінде са тапшы болғ андық тан, диқ андар жер асты суларынан керіз қ азып, бір жерге суды жинайды да содан соң суды суарғ ан. Мұ ндай тә сілді Тү ркменстан, Ө збекстан диқ андары да қ олданғ ан.

Араб елдерінде бидай, арпамен қ атар, кендір, зығ ыр секілді техникалық дақ ылдар егілді. Тү ркияда дә нді дақ ылдармен бірге темекі, мақ та, жү зім. Иранда кү ріш, жеміс ағ аштары, жібек қ ұ рты, бау – бақ ша егі ү рдісі бар. Егіншілкеке пайдаланатын қ ұ ралдар кө не заманнан келе жатқ ан кү рек, кетпен, қ ол орақ, темір соқ а, жер ағ аш, шығ ыр сияқ ты болып келеді. Кү ш кө ліктері - ө гіз, тү йе. Осы кү нгі егіске пайдаланатын техниканы тек фермерлер, қ уатты шаруаларғ а ғ пнп қ олғ а тү сіре алады. Ірі каналдар мен арық тарды кү рек, кетпен сияқ ты қ ұ ралдармен қ азғ ан. Ө ндіріс орындары артты қ алғ андық тан бұ л елдердің диқ андаы егістік жерлерге минералдық тың айтқ ышты пайдаланбайды деуге болмайды.

Ираннның суармалы егістікті дамытқ ан жерлерінің бірі – Исфахан ойпаты. Мұ нда да негізініен, кә різ қ азып, жер асты суын егіншілікке пайдаланағ ан. Шахта қ ұ латқ анғ а дейін иран диқ андары жер иеленушілерпді 6 тү рлі дә режеге бө лген. Олар помещиктер – арабтар, мемлекеттік- халиса, діншілдер – уақ ым, кө шпелілердің қ арауындағ ы жерлер – иляти, кішігірім жерлерді бұ ларды – хурдамалик жә не қ оғ амдық жерлер – умуми. Иранның егісмтікке жарайтын жерлерінің 94 пайызы помещиктер мен дін иелерінің, мемлкетті басқ арушы адамдардың қ олдарында. Қ алғ ан 5 – 6пайызы ғ ана диқ андардың ү лесіне тиген.

Мал шауашылығ ына келсек, бұ л кә сіп кө шпелі, жартылай кө шпелі халық тардың арасында кең тарағ ан. Отырық шы жерлерде мал аз ө сірілген. Шө лді, таулы жерлерде арабтар, пуштуандар, тү рктер, курдтар, ирандық тар мен ауғ андардың бір бө лігі мал бағ умен айналысқ ан. Кө шпелілер қ ой, ешкі, тү йе, есектерді кө п ө сірсе, жылқ а малын аз ұ стайды. Уақ малдың жү ні экаспортқ а шығ арылды.

Кө шпелілер ә р маусыа сайын, қ оныс аударып, шө лді жерлерде қ ұ дық тың, қ оршап қ ойғ ан қ ақ, тоғ ан суын пайдаланды. Сауд Арабиясының малшылары мен бә дә уйлер тү йе мен араб арғ ымақ тарын ө сірді. ХІХ ғ. мал шаруашылығ ының маң ызы нашарлай бастады. 1920 жылдан бастап, бә дә уйлер бірлескен отырық шылық қ а айналды. Бірақ оларды тү гелдей отырық шы етіге жағ дай тумай келеді,. Жартылай кө шпелілер Арабия жарты аралында, Тү ркияның, Ираның таулы аймақ тарында мекендейді. Олар жаз бойы, малды жаз бойы биік таудағ ы жайылымдарғ а жайса, қ ыста ық тасын, шуаақ ты тау етегіне жайғ ан. Кү ш кө літері ретінде жылқ ы, тү йе, есек малдары пайдаланғ ан. Сиырдың мал мен сү тін қ олданғ ан. Таяу Шығ ыстағ ы елдердің ө сіретін малдары біркелкі емес. Себебі, бұ л қ ұ ррлық тың табиғ и – географиялық жағ дайы ә ртү рлі. Сондық тан таулы, ә сресе, шө лді жерлерде қ ой, ешкі жә не тү йе малдары кең ө сіріліп, жылқ ының ө сіп - ө нуінен қ оайлы болды.

Тү ркияның мал шаруашылығ ы Анатолия жарты аралының орталық жә не шығ ыс жақ тарында жақ сы дамығ ан. Мемлекет меншігіндегі малдары тү лік тү рдлері бойынша бө ліп – бө ліп ө сіруге негізделген. Жә не аймақ та сауын малдар ө сірген, екінші аймақ та еттік бағ ыттағ ы малдар бағ ылғ ан, ал ү шінші жерлерде жү н беретін малдар бағ ылғ ан. Қ ұ йрық ты қ ой жә не ангор ешкілері кө п ө сіріледі. Бұ л ешкінің ұ зын, жібек сияқ ты жұ мсақ жү ндеріене ө те бағ алы маталар жә не орамалдар тоқ ылады.

Темірден қ ұ рал – сайман, ә р тү рлі асыл тастан зергерлік бұ йымдар, ағ аштан тү рлі мү ліктер жасағ ан. Ауылдық жерлерде тоқ ымашық лық кә сіп ү лкен қ анат жайып жібектен, мақ тадан. Жү ннен мақ та тоқ ығ ан.

Тұ рмысы. Таяу Шығ ыс халық тарының кө пшілігі ауылдық жерлерде тұ рады. Тү ркияның халық тары ойпаттар мен тең із жағ алауында кө п шоғ ырланғ ан. Ал ауғ андар тау шатқ алдарында, етектерінде орналасқ ан. Кө шпелілер тіршілігінде жү йелі қ оныстар ө те аз. Ал қ ыстақ тарында базар, мешіт, медресе, моншасы болды.

Егіншілердің ү йлері Орта Азия халық тарының ү йлеріне ұ қ сас, шикі кесектен, саздан тұ рғ ызылғ ан. Ағ аштан салынағ ан ү й сирек кездеседі. Кө шпелілердің, жартылай кө шпелілердің ү йлері бір не екі бө лмелі келсе, отырық шы ү йлері бірнеші бө лмелі болып салынды. Отырық шылардың егістік жерлері қ орасы ү йінің қ асында болғ ан. Ү йлердің безендірілуі ә р тү рлі. Ү йдің еденіне кілем тө селді, биік сә кіде отырып сол сә кіде ұ йық тады. Қ ымбат мү ліктер тек қ ана байларда кездесті. Жарлылыардың тіршілігі жетіспейтін дү ние, кө не, тіпті азық – тү лігі тапшы.

Кү йдірілген қ ыштан істелген ыдыстарды пайдаолланады. Мыстан, екпе қ абақ тан, су қ ұ ятын ыдыс жасағ ан. Тамақ ты шойын қ азанда пісірді. Кө шпелілер қ ысы –жазы қ ос, не шатырда ө мір сү реді. Тү ркмендер кө бінесе киіз ү йде тұ рды. Сырт киімдері – желең, жамылғ а, тон, шапан, оларды кө біне мал терілерінен тоқ ыды. 19 ғ бастап, еуропалық тардың келуі бюұ рынғ ы бә стү рлі киімдер біраз ө згерген.

Отбасы. Бұ л елдердегі отбасының барлығ ы да ислам дінінің тікелей ық палы негізінде қ ұ рылғ ан. Кө п ә йел алуғ а ә ркімде ерікті, тек қ алың мал тө леуі шарт. Таяу Шығ ыс елдерінде кө пшілігінде ағ айынды кісілер бір – бірімен қ ұ да бола береді. Ү йленетін жастан бір анадан болмаса болғ аны. Мұ ны эндогамдық ү йлену тә ртібі дейміз. Кө шпелілірде қ ауымдық, не рулық туыстық кең ірек тарағ ан. Израильде еврейлер тек еврейлерге ғ ана ү йленуі шарт, ә рі діни наным кү шті болғ ан.

Мысалы, хазарлық тар бір тайпаның ішінен қ ыз берні, қ ыз алысады. Туыстық жақ тан жақ ын адамдарды қ ұ да бола береді. Ү йленуші жігіттің ә кесі тұ рмысқ а шығ атын қ ыздың ү йіне келіп, қ ұ дасының алдындағ ы орамалдың ү стіне аздап ақ ша қ ояды. Оны қ ыздың ә кесі алғ аннан кейін екі жақ тың қ атынасып отырғ ан адамдарына шақ пақ қ ант ү лестіреді. Бұ д қ ұ далық қ а келісілді деген сө з. Ү йленуге бір жыл қ алғ ан кезде жігіттің туысқ андары қ ыздың ү йіне келіп ата – анасының батасын алады. Бұ ны кішігірім той ретінде ө ткізеді. Бұ дан кейін ү ш кү ннен соң жігіттің туысқ андары ү йіне ә келіп, болашақ қ ұ даларына ү лестіріп береді. Осыдан соң екі ортада қ алың мал жө нінде келісім жасалады. Оны «сурфай риза» деп атайды. Осы сапарда қ алың малдың ө лшемін белгілеп, екі жақ келісімге келеді. Мұ нан кейін бір жылдан кейін ү йлену той ө ткізіледі.

Ирандық тардың ү йленуі отбасын қ ұ руы Шығ ыс халыө қ тарының ә дет – ғ ұ рпына ұ қ сас келеді. Қ ызды 10-13 жастан тұ рмысқ а берсме, жігіттер 14-15 жастан ү йлене береді. Қ алалаы жерлерде қ ұ да тү су ісімен айналысатын адамдары болады, олар «дел – лалеарус»» деп атайды. Қ ұ да тү сушілер қ ыздың ә кеісне шариғ ат жолман «махр» тө лейді. Сонан кейін ана сү ті – «ширбехе» ү шін деп қ ыздың ата - анасына кә де жасайды. Ұ затылар қ ыздың туысқ андары жасау – жабдық, тө сек – орнын т.б. заттарын дайындайды. Бұ л ғ ұ рыптар қ алалақ тұ рғ ындар арасында кө птеп кездеседі.

Рухани мә дениеті. Бұ л елдерде қ оғ амдық қ ұ рылыс ә р тү рлі. Тү ркия, Ливан, Сирия, Израииль, капиталистіа жолмен дамыса, Сауд Арабиясында феодалдық қ атынас басым кееледі. Израильде кейінгі жылдары капитализм кү шті дамығ ан. Ауылда «кибуц» деген кооператив қ ұ рылып оны қ уатты шаруалар билей бастады. Кө шпелі, жартылай кө шпелі қ ауым ү немі бір – біріне кө мектесіп отырды. Қ анғ а – қ ан, кегін қ алау тайпаның ақ сақ алғ а бағ ыну салттары тү гел қ амтығ ан.

Бұ л елдерде ауыз ә дебиеті, ө лең - жыр, шежіре айту аса кең тарағ ан. Музыка ө нері жақ сы дамып, шекті, барабан, даң ғ ыра сияқ ты аспаптар пайдаланылды. Ертектер жә не кү ллі шығ армалар жиі айтылды. Ауғ анстанда халық ө нері ү рмелі аспаптар, ұ лт театрлары жық сы дамығ ан Таяу Шығ ыста кең тарағ ан бірден – бір дін – 7 ғ Мұ хаммед негізін салғ ан ислам діні. Ислам дінің нің ө зге діндерге қ арағ анда ел басқ арушының адал, таза жү руіне уағ ыздайтын кө птеген шариғ аттары бар. Оны діни басшылар жақ сы пайдалана білді.

Таяу Шығ ыс – дү ние жү зіндегі ү ш діннің: идуаизм, христиан жә не ислам дінің кең тарағ н ортасы. Осы қ ұ рлық тұ рғ ындарының кө пшілігі ислам дінің қ олдады. Араб тілінде «ислам» деген сө з «қ ұ дайғ а сенгіш, кө нгіш» деген мағ ына берді. Бұ л дін 6 ғ соң ы мен 7 басында аборогендердің алғ ашқ ы қ ауымы ыдырап, феодалдық қ ауымғ а ө те бастағ ан кезде шық ты. Оның негізін салушы Мұ хаммед 622 жылы Меккеден Мединағ а барғ аннан кеійін жаң адан пайда болғ ан дінді халық қ а кең кө лемде таратқ ан. Ислам дінінің негізгі догмасы – «Қ ұ дайдан басқ а еш билеуші жоқ, Мұ хаммед оның жердегі ө кілі» болып келді. Қ ұ ранның зажуы бойынша мұ сылман деген адам 5 тү рлі міндетті атқ аруы керек: қ ұ дайдың жалғ ыз екенін мойындау, бес уақ ыт намаз, 30 кү н ораза ұ стау, малдан зекет тө леу, қ ажығ а бару. Ислам екі ағ ынғ а бө лінеді: суннизм жә не шиизм.

2.Оң тү стік Азия халық тары.

Оң тү стік Азия – шетел Азиясының бір бө лігі. Оның жерінің кө лемі – 4, 5 млн шаршы шақ ырым. Бұ л жерде Ү ндістан, Пә кістан, Непал, Цейлон, Бангладеш мемлекеттері кіреді. Физико – географиялық ұ жақ тан бұ л аймақ тың жерін 3 бө луге болады. Гималай Гиндукеш таулы ө ң ірлері, Декан таулы жотасы, Инда, Ганга ө зендерінің алқ аптарындағ ы ойпаттар.

Оң тү стік Азия халық тары кө птеген тілде сө йлейді. Қ ұ рлық тың халқ ы, жалпы алғ анда, ірі – ірі 20 – дан астам, ірі кішігірім тілге бө лінеді. Олар ү ндіеуропалық, тибет – бермилық, мон – кхермалық тіл семьяларына жатады. Олардың ішінен ү нді, ирандық тіл, екеуінің ортасынан шық қ ан дардтық тілді атап кө рсетуге болады.

Оң тү стік Азия халық тарының арасынан негр – австрлоидттық, еуропойдтық, монғ олойдық кө птеген антропологиялық ұ қ сас тілдерді кө руге болады. Индияның оң тү стігінде ируда, ченчу, шолага, курумба, нә сілдері ө мір сү реді. Оң тү стік Индияны дарвид тұ қ ымына негр – австрполойдтық пен еуропойдтық тардың аралығ ынан шық қ ан халық мекендейді. Монғ олойдық нә сілдің ө кілдері Гималай жә не Ассам тауларының тұ рғ ындары болып келеді.

Оң тү стік Азия халық тарының этнткалық зерттелуі ө те қ иын мә селелердің бірі. Себебі. Бұ л нә сілдер бір – бірімен мидай араласып кеткен. Жергілікті нә сілдің шығ уы жә не олардың даму тарихы жө нінде Оң тү стік Азия халық тарының арасында кө птеген аң ыздар, шежірелер бар.

Сол дерекетерге қ арағ анда, б.д.д. 2мың ыншы жылдарды еуропойдтық кейбір ө кілдері солтү стік – батыс жақ тан Оң тү стік Азия қ ұ рлығ ына ауып келген. Бұ л келушілер жартылай кө шпелі болғ ан. Алғ ашқ ы қ ауымның ыдырап, таптық қ оғ амғ а ө те бастағ ан кезі кезі боуы керек. Ә лі келімсектердің қ олбасшысы қ ауымдық қ оғ амның ыдырап, таптық қ оғ амғ а ө те бастағ ан кезі.

Оң тү стік Азияның халық тары ерте заманнан бері Таяу Шығ ыс арқ ылы Еуропа елдерімен ал еуропалық тар Орта жә не Оң тү стік Азия арқ ылы Шығ ыс елдерімен тығ ыз байланыс жасағ ан. Б.д.д 3-2 ғ Ескендірдің бұ л елдерге жасағ ан жорығ ынан кейін жергілікті тұ рғ ындарғ а эллиндік мә дениет ө з ық палын тигізген.

Уақ ыттың бұ дан кейінгі кезең дерінде Оң тү стік Азиның аборигендері басқ а этникалық халық пен араласып жатты. 5 ғ аяғ ында Орта Азиядан гун мен хунна тайпалары Ү ндістан жеріне барғ ан. Олар Пенджабтан Виндхьяғ а дейінгі жерлерді басып, Эфталит мемлекетінің негізін салды. Олар 8 ғ Синд жерін жаулап алса, парсылар мен ауғ андар Батыс Ү нджістанның жерін иемденді. 13 ғ орта шенінде Солтү стік Ү ндістанғ а Орта Азиядан тә жіктер мен монғ олдар келіп кірді. 14ғ Виндьхя тауы арқ ылы Ү ндістанның оң тү стігіне дравид тілінде сө йлеуші тайпалар келіп қ оныстанды. Осындай дан – жақ тан келген тайпалар халық тар Оң тү стік Азияның этникалық қ ұ рамына айтарлық тай ө згерім енген.

Ұ лы географиялық ашылудан кейін Оң тү стік Азияның байлық тары тек қ ана азиялық тарды емес, еуропалық тарды да қ ызық тырғ ан. 16 – 17 ғ португалдық тар кейін голландық тар, француздар, ағ ылшындар, бірінен бірі Ү ндістанғ а келіп қ оныстанды. Олар Оң тү стік Азияғ а кіріп, жаң а желрді отарғ а айналдырып, жергілікті қ алық ты билеп – тө степ, сансыз қ айғ ы – қ асірет ә келді. Жақ сы қ аруланғ ан ортаршылдар жергілікті халық тарды ө здерінің мекендерінен қ уып шығ ып шұ райлы жерлрі мен асыл дү ниелерін тартып алды. Осындай елдің отаршылдық саясатының негізінде аборигендердің экономикасы, тұ рмысы, ә л ауқ аты жә не мә дениеті тө мендеп кетті. Оның ү стіне келген отаршылдар Ү ндістанды иелену ү шін бір - бірімен соғ ысты. Нә тижесінде сол кездегі кү шті мемлекеттердің бірі болғ ан, Англия басқ аларын қ уып шығ ып, Ү ндістанда жеке – дара билеп тө стеді. Бірақ бұ л қ ұ рлық тың халық тары ө з тә уелсіздігі ү шін отаршылдармен жиі – жиі соғ ысып тұ рды.

Ә сіресі Ү ндістан халқ ының ұ лт – азаттық кү ресі екінші дү ниежү зілік соғ ыстан кейін 1947 ж кө п жыл елге ү стемдік еткен ағ ылшындарды қ уып шығ ып, жең іске жетті. 1950ж Ү ндістан Республикасы ұ йымдастырылды. Ө з тағ дырына ие болғ ан, ү нді халқ ы артта қ алғ ан, экономикасын, мә дениетін дамытып, жылдан – жылғ а іргелі озық мемлекеттің біріне айналып келеді. Ұ лт – азаттық кү ресітің нә тижесінде Пә кістан мен Цейлон халық тары бас бостандығ ын алды. 1948 ж. Шри Ланка, 1956 ж. Пә кістан ө з алдфна жеке мелкет болып, отаршылдардың бұ ғ ауынан азат етілді. Қ азіргі кезде Оң тү стік Азияның халық тары ө з алдына жеке – жеке дербес мемлекет болып отыр.

Бұ л қ ұ рлық халық тарының кө бі ауылдық жерлерде орналысқ ан. Сондық тан Ү ндістан, Пә ксітан, Шри Ланка, бангладеш жә не Непал аграрлық елдер болып саналды. Қ ала тұ рғ ындары сан жағ ыанан онша кө п емес. Бұ рын ауыр ө ндіріс жоқ кезінде қ алаларда, селоларды қ олө нер кә сібі кең тарағ ан.

Шаруашылығ ы. Оң тү стік Азия аборигендері ерте заманнан бері отырық шы болып, егіншілік кә сібімен айналысқ ан. Сондық тан бұ л елдердің басты шаруышылығ ы - егіншілік. Дә нді егістьерден кү ріш, тары, бидай, арпа, жү гері. Бұ ршақ егілді. Май алынатын ө қ сімдіктен кендір, арахис, каучук ө ндірілсе, какос пальмасы мен бау – бақ ша ө ндіреді.

Бұ л егістердің кө пшілігі қ олдан суарылды. Жергілікті тұ рғ ындар ерте заманнан бері кө лдердің, бұ лақ тардың суын қ ұ быр, арық арқ ылы пайдаланып, егінді ә рқ ашан бітік ө сірген. Отырық шы жылдарында мың дағ ан, миллиондағ ан диқ андар жиналып, ү лкенді – кішілі канал арық тар қ азып, егістік жерлерді суарғ ан. Ал биік жердегі егіске Орта Азиядағ ыдай шығ ыр, атпа, тө ппе, басқ а қ ұ ралдырдың кө мегімен су шығ арып ө нім ала білді. Егістік жерлерді кейде қ олдан су тасыпта суарғ ан. Оң тү стік Азия халық тары отырық шылдық тан азат болғ аннан кейін жерді суландыруғ а айрық ша кө қ ң іл бө лді. Ауыл шаруашылығ ында қ олданылатын кө п қ ұ ралдыр тұ рпайы, ортағ асырлық дә режеде қ алып қ ойғ ан еді. Кү ш кө лігіне ө гіз, тү йе, жылқ ы, есек сияқ ты малдар пайдаланды. Кү ш кө лік жетіспеген 4 – 5 диқ анғ а орта есеппен бір ғ ана кө лік сә йкес келді. Жергілікті халық таң арасында жерсіз диқ андарда аз борлмады. Бұ л мә селені шешуде Ү ндістан мемлекеті біршама шаралар қ олданды. Помещиктердің жері бө лініп берілді. Аз ғ ана жерге себетін тың айтқ ыш жетпеді. Сондқ тан қ азіргі Ү ндістан, Шри Ланка жә не басқ а елдер ерекше тың айтқ ыштар салуғ а кө ң іл бө лді. Ауыл шарушылығ ы жұ мыстарының басым кө пшылыігі қ ол кү шімен атқ арылғ ан. Бұ л жұ мысты жең ілдеті ү шін, біраз елдер қ азіргі заман техникасына шұ ғ ыл бет бра бастады.

Оң тү стік Азияда мал шаруашылығ ы да жақ сы дамығ ан. Ә сіресе Ү ндістанның таулы жә не шө лейтті жерлерінде 4 тү лік мал ө сіріледі. Ү ндістер діни сенімдерге байланысты сиыр малын соймайды, етін жемейді тек сү тін жә не кү шін пайдаланады. Сондық тан ү ндістерде сиыр малы кө п. Олар ірі қ алалардың ішінде емін еркін кө шіп жү ре береді. Шө лді-шө лейтті жерлерінде қ ой мен тү йе ө сіріледі. Ү ндістер пілдің кү шін ү й шаруасына пайдаланады. Кейде пілді ірі қ ұ рылыс жұ сымтарына жегеді.

Алғ ашқ а уақ ыттардан бері Оң тү стік Азиы қ олө нер кә сібі жақ сы дамығ ан. Олардың саны, тү рі, шығ арғ ан заттары ө те кө п. Отырық шылық кезінде бұ л заттардың шығ арылуы ө те азайып кетті. Олар ұ зақ ғ асырлар бойы дамығ ан кә сіпті ө ркендету ү шін артельдерді, кооперативтерді ұ йымдастыруда. Қ олө нер кшығ атын заттар қ азіргі кезде Ү ндістанның ұ лттық табысының белгілі бө лімін қ ұ райды. Темірден жасалғ ан бұ йымдар ағ ашқ а ою салу, сү йектен бұ йым істеу, тоқ ымашылық қ атты дамыды. Жерасты байлық тары біртунде ғ ана пайдалана бастады, соғ ан орай, ө ндіріс орындары ө сіп келеді. Металлургиялық зауыттар электр станциясы, темір жол ө ндіріс орындары кү рт дамыды. Достас елдердің жә рдемімен Ү ндістанда ірі – ірі ө ндіріс орындары салынап, іске қ осылы, бұ л кү нде шаруашылық тың ә р саласына қ ажетті машиналарды ө з кұ штерімен шығ ң ғ аратын халге жетті.

5. Орталық Азия халық тары.

Орталық Азия барлық тү ркітілдес, қ андас халық тардың ежелгі Отаны. Оның бастысы Еуропа қ ұ рылығ ымен шектесіп жатыр. Осы ұ лан байтақ Азияның бө лімінде: қ азақ тар, қ ырғ ыздар, монғ олдар, тү ркімендер, ө збектер, қ арақ алпақ тар т.б. ұ лт ө кілдері тұ рады. Этникалық тұ рғ ыдан қ арағ анда Батыс Сібірдегі тү ркітілдес халық тардың жерлері де осы Азия бө лігінің бір ажырамас бө лігі деп қ арағ ан жө н.

Орталық Азияның табиғ и – жағ рапиялық жағ дайы біркелкі болмағ анымен, ертеден адамдардың мекендеуіне қ олайлығ ымен танылғ ан. Ү лкенді – кішілі ө зендердің бойларында кө лемді отырық шылық тың ертеден шоғ ырланғ ан ойпаттар мен тау бө ктері бар. Қ ұ рғ ақ жә не белдеуге байланысты бұ л аймақ тарда қ олдан суаратын егістік кө не заманнан бері дамығ ан. Ойпаттармен қ атаршө лдік – шө лейттік жерлерде аз емес. Барлық Орталық Азия қ ұ рылығ ындағ ы жердің бә ін адам ө з қ ажетіне пайдаланып, кө п салалы шаруашылық негізін салғ ан жә не оны ұ рпақ тан – ұ рпақ қ а жалғ астырып отырғ ан. Сондық тан да Орталық Азия дү ниедегі ө ркениетті мә дениеттің бірі болып ертеден саналғ ан.

Жер шарын мекендеген халық тардың тарихын жазғ анда, олардың ежелден ө рбіген жері мен жасағ ан жағ рафиялық орталығ ын негізге алу басты мә селелердің бірі. Қ азақ стан тарихын жазғ анда да бұ л екі мә селені есте сақ тап отырғ ан жө н. Тү рік ә лемінің ежелгі отанының автахтондық екеніне тоқ талайық.

Барлық ө мірін тү ркілердің ө мірін зерттеуге жұ мсағ ан, белгілі шығ ыстанушы Л.Н. Гумилевтің сө зін сол кү йінде еске тү сірейік: «Хош, сонымен, кө не тү ріктердің адамзат тарихындағ ы маң ызы орасан зор, бірақ бұ л халық тың тарихы ә лі кү нге дейін жазылмағ ан. Ло жол – жө некей, ү стірт баяндалып келген, бұ л бастаутану, ономастикалық, этнонимдік, топонимикалық сипаттағ ы қ иындық тарды айналып ө туге жағ дай жасады. Бұ л қ иындық тың кө птігі сондай, осынау жұ мыс жасағ ан оғ ан тіл ғ алымы тұ рғ ысынан тү сінік беруден именеді.»

Ғ ұ ламаның бұ л пікірін қ олдамауғ а болмайды. Себебі, осы кү нге дейін тү ріктердің тарихы туралы кездесетін ғ ылыми ең бектер бұ рмаланып жазылғ ан. Сол себепті, шынайы тү рік халық тардың тарихы ә лі жазылмағ андығ ына толық қ осылуғ а болады. Тү ріктердің тарихымен айналысқ ан тарихшылардың кө пшілігі сурапталық орайласқ ан пікірге сү йеніп, барлық тү сініктерді кө шпенді деген тұ жырымғ а ә келіп, кездескен деркетерді соғ ан бұ рмалап пайдаланып, бұ л халық тардың тарихын бө лшектеп, бұ зып жазып келген. Керек десең із, тү ріктерді Орталық Азияғ а басқ а жақ тан келген келімсек етіп жазғ ан. Нә тижеде, Орталық Азия тү ріктердің Отаны екеніне кү мә н келтірген. Олай болса, алдымен тү ріктердің ө рбіген ежелгі отанын анық тап алу керек.

Ертеден келе жатқ ан тү ріктердің жалпы отаны, жайлағ ан жері, жасағ ан жағ рафиялық орталығ ы туралы мә ліметтерді жалпы кө птеген тарихи шығ армалардан кездестіреміз. Алайда олардың кө пшілігі ү стіртін айтылғ андық тан олардан дұ рыс тұ жырым жасау қ иын. Тіпті олардың ертеде қ айда туып – ө скені туралы пікір жоқ.

ХІХ ғ асырдағ ы жә не ХХ ғ асырдағ ы этнологтар Орталық Азияны мекендеген халық тардың шаруашылығ ын ү ш тү рге бө лген: егіншілікпен айналысқ ан отырық шылар, егіншілік пен жә не мал шаруашылығ ымен қ оса айналысқ ан жарлылай отырық шылар жә не тек мал ө сіу кә сібімен ө мір сү рген кө шпенділер. Жалры алғ анда, осы шаруашылық тың ү ш тү ріде бұ л қ ұ рылық ты мекендеушілердің арасында бірдей болмағ ан. Тә жік, ө збектердің арасында егіншілік басым болғ анымен бұ лардың арасында мал шаруашылығ ымен айналысатындарда аз болмағ ан. Ө йткені, бұ д халық тар жерлерінде шө лдк- шө лейттік жә не таулы аймақ тар бар. Ондай жерлерді ү ндемей пайдаланып, оның байлығ ын керегіне жаратқ ан.

Орталық Азияда қ олмен суаратын егістік ертеден – ақ белгілі. Б.з.б. 5 мың жылдарда Тү рменияның оң тү стігінде егіншіліктің болғ анын Жейтү н, Чопан – тепе, ескерткіштері дә лелдейді. Осындай ертедегі егіншілік іздері Ө збекстан, Қ ырғ ызстан жә не Қ азақ стан жерлеріненже табылғ ан. Жаң атас жә не энеолит дә уірлерінде Орталық Азияда егіншілік кең ө ріс алғ ан.Оғ ан Ақ ша – Дә рия, Ө збай, Жебел, Ө снарым археологиялық ескерткіштері дә лел. Бұ л кезең де осы мекендердің тұ рғ ындары қ осалқ ы шаруашылық ретінде балық, аң аулаумен, қ олө нер кә сібімен айналысқ ан. Ортағ асырда қ олдан суару жолымен ө сірілетін егіншіліктің тү рлері барлық Орталық Азия жерінде оның оң тү стік жә не шығ ыс аймақ тарында кең тарағ ан. Суармалы егіншілік ү лкен дене ең бегін талап еткен. Рулар, тайпалар араласып ү лкенді – кішілі су жү йелерін қ азғ ан. Кө пшілікке ортақ бос каналдар тайпалардың бірлескен кү ші негізінде қ азылса, кішігірім су жү йелерін ә рбір ру ө зі қ азып суды бас каналдан тартып ала берген. Сондық тан болар кө п канал аттары ру немесе тайпа аттарымен ұ қ сас. Ә рбір диқ ан егістігіне су жеткізу де оң ай болмағ ан. Орталық Азияның тұ рғ ындары егінге жаң быр суында пайдаланғ ан. Ондай егістіктер еліміздің орталық, солтү стік жә не шығ ыстағ ы таулы аймақ тарда болғ ан. Оғ ан дә лел сол жерлерден табылғ ан архелогиялық деректер. Бұ л ө ң ірлерде дінді дақ ылды ө сімдіктер басым болғ ан. Орталық Азия тұ рғ ындарының егіншілігінің қ арқ ынды дамуына кө п жылдарғ а созылғ ан жоң ғ арбасқ ыншылғ ы мен Ресей отаршылығ ы ү лкен тзиян келтірген. Ертеден егіншілік ең жайғ ан аймақ тар тұ рғ ындарына соғ ыстар барысында жартылай кө шпенді жә не кө шпенді жағ дайда ө мір сү руіне тура келген. Нә тижеде, олардың генішіоік шаруашылығ ы қ ұ лдырап кеткен. Егіншіліктен басқ а Орталық Азия тұ рғ ындары мал шаруашылығ ымен айналысқ ан. Тө рт тү лік малды ү лкенді – кішілі халық тардың барлығ ы ө сірген. Тек айырмасы сол, отырық шыларда мал қ осалқ ы қ ызмет атқ арса, жартылай жә не кө шпенділерде мал ө сіру тіршілік кө зі болғ ан. Олар ө здерін қ оршағ ан табиғ атты, аймақ тарды ысырапсыз ү немдеп пайдаланғ ан. Малдың жағ дайы мен ың ғ айына қ арай жайылым жерледі ү немдеуге байланысты кө шудің же неше тү рі болғ ан. Меридиандық кө шу, тіке кө шу жә не айналып қ ұ дық тар тө ң ірегіне кө шу.

Орталық Азия тұ рғ ындары тө рт тү лік малды тү гелдей ө сірген. Ол ө сіресе, кө шпенді айматарда негізгі кә сіпке айналғ ан. Кө шпенділер ө здері жайласқ ан жерге икемделіп, мү мкін болғ анша малдарының саны мен сапасын арттырумен ү здіксіз айналысқ ан. Алайда географиялық жағ дайларғ а байланысты Орталық Азияда тө рт тү лік малдың таралуы ә ркелкә болғ ан. Шө лдік – шө лейттік жерлерде тү йе мен қ ой кө птеп ө сірілсе, осы қ ұ рылық тың Орталық Арқ а жә не батыс аймақ тарында сиыр мен жылқ ы малы ө сірілген. Сарыарқ ада, Ұ лытау атыраптарында, Торғ ай тегісінде жылқ ы малы кең таралғ ан. Ө йткені, бұ л аймақ тардың жерлері тегіс, ауасы таза, жазы онша ыстық емес, кө корай шалғ ыны мол, қ оң ыржай болғ ан. Бұ ның бә рі жылқ ы малының ө сірілуіне ө те қ олайлы жағ дайлар. Ө зендер мен кө лдердің молығ ы сиыр малына қ олайлы. Орталық Азия халық тарының отырғ ан жерлерінде жайылым жер аз болғ андық тан олардың кейбіреу тек қ ажетті болатын мал тү рін ұ стауғ а тырысқ ан. Малдың етін, сү тін кө птеп пайдаланғ ан. Олардың сапасы жайылым жердің қ ұ нарлылығ ымен байланысты болғ ан.

Орталық Азия тұ рғ ындары тек егін жә не мал шаруашылығ ымен айналысып қ ана қ оймай, қ олө нер кә сібінде майда ө ндірісті де кең таратқ ан. Кө шпенді мал шаруашылғ ымен айналысатындар қ ажетті қ ұ рал – саймандарды, заттарды ө здерінің ұ қ ыпты шеберлерінен алғ ан болса, ө здерінде жоқ бұ йымдарды отырық шы қ андастарының базарларынан сатып алып немесе айыпбастап алғ ан. Орталық Азияда ү лкенді – кішілі қ алалар мен тұ рақ ты мекендер кө п болғ ан. Отырық шылар мен кө шпенділер ү здіксіз қ атынаста болып, бірінің ө ндіргенін екіншісі пайдаланғ ан. Бұ л қ ұ рылық тағ ы отырық шы мекендер мен қ алалар антика заманынан басталғ андық тан, олардың тарихы екі мың жылдай уақ ыттан асады. Олардың ежелгі тү рк ө ркениетін қ ұ райтынына кү мә н келтірмеген жө н. Бұ л қ алаларда қ олдарынан ө нер тамғ ан небір хас ұ сталар, зергерлер, шеберлер тұ рғ ан.

Орталық Азия табиғ и – жағ рафиялық жағ дайларына байланысты оның тұ рғ ындары кө не замандардан бері тү рлі байлық тар мен мұ раларды ө ндірген. Жү ргізілген археологиялық зерттеулер барысында б.з.б.3 мың жылдық шамасында яғ ни қ ола дә уірінде бұ л қ ұ рылық тың оң тү стігінде егіншілкпен айналысатындардың арасында таптық қ атынастардың борлғ аны анық талды. Ортағ асырлардың бас кезінде қ ала тұ рғ ындары арасында феодалдық қ атынастар орнағ ан. Кең ес ү кіметі кезіне жататын тарихнамалардасол кездегі қ оғ амды патриархалды феодалды деп жазып келген. Бұ л мә селе ә лдеде зерттеулерді қ ажет етеді. Себебі, біріншіден антикалық ортағ асырда Орталық Азияның отырық шы аймақ тарында ірі – ірі жер иелер і болғ андық тан олардың тө ң ірегніде қ арапайым диқ андар шоғ ырланғ ан. Қ оғ амдағ ы езушілер мен езушілер табы Ұ лы Қ азан тө ң керісіне дейін сақ талды. Жер иелері мен байлар ө здерінің қ арауындағ ы қ андастарына қ амқ орлық жасағ ан. Егіншіліктен діне мал шаруашылығ анан мол ө нім алу ү шін қ арапайым шаруалардың да жағ дайы болуы тиіс еді. Сонымен бірге ө з кү шімен кү н кө рген орта шаруалардың да саны аз болмағ ан. Отырық шы аймақ тарда ө мір сү рген орта шаруаларда ө здеріне қ ажетті малы болғ ан, соның ө німімен ө мір сү рген.

Азияның осы бө лігін мекендеген тұ рғ ындардың арасында ауылдық жә не рулық қ ауым болғ ан. Отырық шылардың арасында рулық принципті мық та ұ стамағ ан. Олардың арасында руғ а бө лінушілік нашарлап олар ө здері тұ рғ ан жерлердің атауымен аталғ ан. Орталық Азия тү рктері арасында тап қ атынастар ежелден жоғ ары дә режеде дамығ ан. Бұ л қ ұ рлық таптық қ оғ ам ө зінің тарихын антикалық замман алады. Оның оң тү стігінде Амудариы мен Сырдария аймақ тарын қ амтығ ан Бактерия, Парфия, Согдина тә різді қ ұ лшылық дә уірді басынан ө ткерген мемлекеттер болғ ан. Осы қ ұ лдық қ оғ ам Орталық Азияның оң тү стігін мекендегн тү ріктерге ү лкен ә серін тигізген. Жергілікті тү рктер дү ниеге аты ә йгілі Афрасиаб патшасының қ оластында, Алдың ғ ы Азиядан келген жаулармен кү ресіп Афрасиаб атағ ын дү ниеге паш еткен. Оны шығ ыстың ұ лы ғ ұ ламасы Фердауси.

Ертедегі орта ғ асырда орталық Азия кө птеген феодалдық мемлекеттер, империялар болғ ан. Гундердің тарихы кейінгі кезең дерде шығ ыстанушы лардың ең бектерінде жарық кө рген. Б.з.5 - 7 ғ Гундердің империясына кірген тү рктер ыдырап, ө зіндік енші алып, ү лкенді - кішілі империялар қ ұ рғ ан. Ортағ асырда бұ л халық тар ө з алдына халыө болып қ алыптасып, ө з мемлекеттерін қ ұ рғ ан. Орталық Азияны мекендеген халық тардың заттай мә дениеті олардың жайлағ ан мекендерін, руашылыұ тү рлерін, этникалық қ ұ рамын сә улелендіреді. Осындай ерекшеліктер жер бетіне таралып қ оныстануынан жә не баспаналар салуынан айқ ын байқ алады. Жергілікті тұ рғ ындар палеолит дә уірінде дайын жердерді паналаса, қ ола дә уірінде тұ рақ та баспаналар салып. бө лек-бө лек жайласқ анын дә лелдейтін археологиялық деректер сол топталғ ан. Антикалық дә уірде Амудария жә не Сырдария алқ аптарындағ ы қ ұ лдардың кү шімен салынғ ан бекіністенр, сарайлар жә не қ алалар ө скен. Осылайша осы қ ұ рылық та қ алалық ө ркениет кең дамығ ын. Қ азіргі біздің заманымызда археологиялық ескерткіш ретінде ү лкен ұ ала ретінде жеткен кө птеген қ алалардың тарихя екі мың жылдан асып жығ ылады. Бұ лардың кө пшілігі Ұ лы Жібек жолының бойында орналасқ ан. Ерте заманнан бері мұ ндай қ алалар саяси, экономикалық жә не мә дени орталық тар болып саналғ ан. Барлық қ алаларда базарлар, қ олө нер орталық тары болғ ан. Қ олө енр кә сібінің кең жайғ аны соншалық ү лкенді - кішілі қ ышлақ тарында, ауылдары шағ ын болсада қ олө нер орталық тары болғ ан. Сондық тан болар, қ ала мен ауыл арасындағ ы байланыс ү зіліссіз болғ ан. Қ алалардың, қ ышлақ тардың кө лемі біркелкі болмағ ан. Ертедегі қ ышлақ тар ө здерінің ішкі орналасуына қ арай " махалляларғ а" бө лінген. Кө шпенді мал шаруашылығ ымен айналысқ ан аймақ тарда киіз ү й кең тарап, ру - ру болып ауылдар қ ұ рағ ан. Малдың ың ғ айына ұ арай оларғ а жиі - жиі қ оны аударып тұ руғ а тура келген. Орталық Азияна мекендеген тү ркі текетс халық тардың киімдері де біркелкі болмағ ан. Киімдердің пішілуі - туника тә різді жә не ө здерінің тұ рмысы мен шаруашылығ ына ың ғ айластырып тіккен. Егіншілік мал бағ уғ а, қ олө нер кә сібімен шұ ғ ылдануғ а ың ғ айлы болғ ан. Барлық киімдер ішкі жә не сыртқ ы болып бө лінген. Ішкі киім дамбал мен кө йлектен тұ рса, сыртқ ы киімнің тү рлері сан алуан болғ ан: бешпент, шапан, ішік, тон кү пі жә не т.б. Бай - қ уатты адамдардың киімдерін қ олынан қ нер тамғ ан адамдар асыл маталардан тігіп, тү рлі ө рнектермен безендірсе, жарлы - жақ ыбайларыдң киімдері жай ө рнектеліп тігілген. Ерте заманнан бері гундердің кейіннен тү рктердің ханзадалары ү лде мен бү деге оранып отырғ ан. Қ ытай Жібек жолымен жү ріп ө тетін керуендерден Қ ытайда жаулағ анда тү рктер мол кө лемде жібек матарларын игілігін кө рген. Ә йел балаларының киімдерін асыл заттардан, безендіруді мақ ұ л кө рген. Ұ лттық киімдер сол халық тың ерекшелігін, тұ рмысын, болмысын сә улелендіреді. Орталық Азияның тағ амдарыда кө п тү рлі. Сү ттен, діннен, еттен дайындаоып жасалатын тағ амдар басым. болғ анымен, тағ амдар жасауда пайдаланылатын заттар бір болғ анымен жалпы алғ анда ө зіндік ерешеліктері бар. Отырық шы аудандарда дә нді дақ ылдардан тағ ам тү рлері мол болса, кө шпенді аймақ тарда мал ө німдерін кө бірек пайдаланады. Ә р аймақ тың ауа - райы, жер жағ дайына байланыста алатын тағ ам қ ұ нарлылық тары ә р тү рлі. Мысалы, ө збектер палауды Сырдария бойында ө сірілген кү ріштен басұ анды ұ натса қ азақ тар Сарыарқ аны жайлағ ан жылқ ының сү ті менен етін ардақ тайды. Орталық Азия халық тарының жақ ын жә не шет елдермен байланысы кү шейген сайын, олардың тағ амдарыда елімізде кең таралып, кеткен. Ендігі жерде ұ лттық болмыс пен салт - сананы ардақ таумен бірге ұ лттық тағ амдарымыздың асыл шипаларын қ ұ рметтегеніміз жө н.

Ә р халық тың ө зіне тін қ айталанбас рухани пә дениеті, дү ниесі болатыны анық. Орта Азияны мекендеген тү ркі халық тарының мә дениеті бір бірімен біте қ айнасқ ан. Ол ө зінің сағ асын ерте заманна алады. Батырлар жыры, ертегілер, қ исса - дастандар жә не т.б. Керек десең із бір батыр жыры бірнеше халық та сол атпен жырланады. Мысалы, " Алпамыс" жыры қ азақ тарды, ө збектерде, қ арақ алпақ тарда бар. Ноғ айлы халқ ының " Қ ырық батыры" жырын қ азақ халқ ы да жыр еткен. ХІХ ғ асырда Мұ рын жыраудың баласы Мұ рат жырау ноғ айлының осы дастанын алты ай бойы жырлапты деген ә ң гіме бар. Халық жырларындағ ы Қ обыланды, Едіге, Ертарғ ан, Алпамыс сияқ ты батырлардың бейнесі арқ ылы патриоттық сезім, тә рбие берілген. Жалпы тү ркі халық тарында бұ л сезім айрық ша кү шті. Ә йтпесе сонша уақ ыт бойы олар Отаны Орталық Азияны сақ тап ұ рапқ қ а қ алдырмас еді. Мақ ал - мә телдердің де қ олдану аясы кеі. Ауыз екі сө йлегенде мақ алды қ оысп айтпағ ан адам кемде - кем болғ ан шығ ар. Ол айтұ ан сө зге ерекше мә н беріп, мағ ыналы еткен. Олардың жазуыда ертеден - ақ пайда болғ ан. Кейбір ғ алымдардың пікірін