Австралия мен Мұхит халықтары.

Австралия мен Мұ хит тө рт аймақ тан тұ рады: Австралия мен Тасмания; Мелонезия мен Жаң а Гвинея; Полинезия мен Жаң а Зеландия жә не Микронезия.

Австралия мен Тасмания

Антарктиданы қ оспағ анда Австралия Жер шарының басқ а қ ұ рлық тарынан бө лек орналасқ анн. Оны мұ хиттар мен тең іздер қ оршап жатыр. Бұ л жерге ең жақ ын тұ рғ аны солтү стіктегі Малай арзипелагтары. Осы архипелагтармен кө птеген аралдар арқ ылы Австралия Оң тү стік Шығ ыс Азиямен байланысып жатады. Австралияның жер кө лемі 7, 7 млн. шаршы шақ ырым шамасында. Жер бедері біркелкі, аса биік таулары жоқ тың қ асы.

Тасмания аралы да Австралияның оң тү стік шығ ысына жақ ын орналасқ ан. Жер кө лемі 68 мың шаршы шақ ырымғ а жуық. Геологиялық қ ұ рылысы бойынша ерте заманда Австралия қ ұ рлығ ы мен Тасмания бір болғ ан. Тасманияның тө ң ірегінде алғ аш рет 1798 жылы Флиндереом жә не Бассом жү зіп келіп, осы аралдың бар екенін анық тағ ан. Оң жағ асы кө птеген шығ анақ тармен қ оршалғ ан. Тасмания аралын солтү стіктен оң тү стікке қ арай екі тау жотасы басып ө теді. Бұ л тау жоталары ө сімдікке бай, оның бө ктерлерінде ормандар кө п. Климаты қ оң ыржай, дымқ ыл. Қ ыста жиі –жиі қ ар жауып тұ рады.

Австралияның климаты тропикалық, субтропикалық, қ оң ыржай болып келеді. Тек оның шығ ыс жә не орталығ ында шө лді дала кездеседі. Олардың кө лемі онша кө п емес. Австралияда ө зен мен кө лдер кө п емес.Ондағ ы ең ү лкен ө зен-Муррей-Дарлинг. Одан басқ а да Виктория Орд, Балонн, Барку т.б. ө зендер бар. Ө зендері онша ұ зын емес. Олардың кө пшілігі жаң быр аз жауғ ан кездері қ ұ рғ ап ө қ алады. Бұ л жердегі ұ лкен-кішілі кө лдердің жалпы саны 763-ке жетеді.

Австралия мен Тасмания аудандарының табиғ и-географиялық жағ дайларына бейімделген ә ртү рлі ө сімдіктер ө седі. Бұ л жерлердерді климаттық жағ ынан бірнеше аймақ тарғ а бө луге болады. Солтү стік, солтү стік-шығ ыс аймақ тарында қ алың жасыл тропиктік орман болады. Бұ л жерлерде: пальма, фикус арауктар, эфкалипт, акация, казуарин(темір ағ ашы) т.б. ө седі. Австралияда эфкалипттің 150-ден, астам тү рлері кездеседі. Австралияның шығ ысынан батысына қ арай жү рген сайын ормандар, ағ аштар сирең кіреп барып, оның орта жеріндегі сахаралық шө л, шө лейт жерлерде мү лде ағ аштар ө спейді. Олардың ішіндегі ірі шө лдерде: Симпсон, Ү лкен Виктория шө лі, Гиссон, Ү лкен Қ ұ мды шө л.

Австралияда жануарлар ә лемі де онша кө п емес. Жергілікті жануарларда: кенгуру, вомбат(кеміруші), коал(қ алталы аю); қ ұ стардан: тауық, эмо тү йеқ ұ сы, лира-қ ұ сы жә не т.б.Ә ртү рлі қ ұ рт-қ ұ мырсқ алар, жабайы ара, бал қ ұ мырсқ асы, қ оң ыз, балық тар, омыртқ асыздар жергілікті австралиялық тар Жер бетіндегі қ ыбырлап жү рген осы жан-жануарлардың бә рін тамақ етеді.

Кейінгі кездердегі жү ргізілген зерттеушілердің нә тижесінде Авсралияның жерасты байлық тарының кө п екені байқ алып отыр. Бұ л қ ұ рлық тың: тас кө мір, қ оң ыр кө мір, мұ най, газ, уран, темір, мыс, қ алайы, хром жә не т.б. кен кө здері бар.

1901жылдың 1қ аң тарынан бастап Австралия ө з алдына ерікті федеративтік мемлекет болып, Британиямен қ арым-қ атынастағ ы ел болып есептеледі. Халқ ының 97, 1 %-ы қ алада орналасқ ан. Олар қ ұ рлық қ а біркелкі таралмағ ан. Жер шарының тарихи-географиялық қ олайлылығ ына қ арап, адамдардың кө пшілігі Австралияның шығ ыс, оң тү стік-шығ ыс жә не оң тү стік –батыс жақ тарында тығ ызырақ орналасқ ан. Австралия мен Тасмания осы кү нгі халық тың басым кө пшілігі еуропалық тардың, оның ішінде ағ ылшындардың ұ рпақ тарынан қ рлығ ан. Аборигендердің Еуропадан келген отаршылдармен соғ ыстарынан нә тижесінде олардың кө бі қ ырылғ ан. Тірі қ алғ андарды шө л, қ ұ нарсыз жерлерге ығ ыстырып шығ арғ ан. ХІХ ғ асырдың 70 жылында ең соң ғ ы тасмандық –Уилльям Лэннин қ айтыс болғ ан.

2.Австралия жә не Тасмания халық тары.

Австралиялық тардың ата-бабалары бұ л қ ұ рлық қ а қ айдан жә не қ ашан келген? Бұ л мә селеге Австралия мен мұ хитты ерттеген ә р елдің ғ алымдары бұ л жө нінде кө птеген пікірлерін қ алдырғ ан. Солардың бірі ол 1819-1821 жылдары антарктикалық экспедициясына қ атысқ ан орыстың ғ алымы И.М. Симонов. Бұ л кісі австралиялық тардың ата-бабалары индиялық тардың тө менгі кастасынан шық қ ан болу керек деген болжау айтады. 1847 жылы ағ ылшын антропологы Дж. Причард австралиялық тарды зерттеп, олар ертедегі мұ хиттық аборигендердің қ алдық тары болу керек деген пікірді білдірген. 1870 жылы ә йгілі орыс ғ алымы, саяхатшы Н.Н. Миклухо-Маклай да бұ л қ ұ рлық халық тарының арасында болып, тұ рғ ындардың тұ рмыс мә дениетімен танысады, ғ ылымғ а керекті деректер жинайды. Н.Н. Миклухо-Маклай Австралияның кө п жерлерін аралап, аборигендердің антропологиялық жә не тұ рмыс жағ ынан біркелкі екенін байқ ағ ан. Австралиялық нә сілдің негізгі белгілері: тү сі қ ара-қ оң ыр, шү аштары бұ йра, беттері мен денелерінде тү к кө п ө спейді, мұ рындары жалпақ, жақ сү йектері қ усырың қ ы, бойлары ортадан жоғ ары. Бұ л айтылғ ан антропологиялық белгілерді австралиялық тардың басым кө пшілігінен байқ ауғ а болады. Тасмандық тардың пайда болуы ө те нашар зерттелінген. Антропологиялық жағ ынан тасмандық тар меланезиялық тарғ а ұ қ сас. Австралиялық тардың шаруашылығ ы- кү н кө ріп, тіршілік етуге бейімделінген. Олар аң аулап, қ ұ рт-қ ұ мырсқ а, ө сімдіктердің дә ндерін жинап жә не тең із жағ алаулары мен кө лдерден балық ұ стағ ан. Аң шылық аборигендердің ө міріндегі басты кә сібі болып табылады. Негізгі қ ұ ралдары: найза, найзаны лақ тыруғ а қ олданылатын темірдер істелінген атқ ы тақ та, бумерангтар. Осы қ ұ ралдардың жә рдемімен австралиялық тар жердегі жү ретін аң дарды ғ ана емес, ұ шқ ан қ ұ старды да ұ стай берген. Кенгурудан кейінгі ү лкен аң дардың бірі- эмо тү йеқ ұ сы. Ол- ө те жү йрік қ ұ с. Бірақ эмоны аборигендер алдап ұ стайды. Австралиялық тар жоғ арыда кө рсетілген ірі аң дармен қ оса інді мекендеуші, бауырымен жорғ алаушыларды да аулағ ан. Олады кө бінесе ә йелдер мен балалар ұ стағ ан.

Балық шылық Австралия тұ рғ ындарының ө мірінде ү лкен орын алады. Балық ты шанышқ ы, қ армақ, тор, сү ң гі жә не т.б. қ ұ ралдармен аулағ ан. Балық аулаудың бірнеше жолдары мен тә сілдері болғ ан. Кө п адамдар бірігіп, балық тарды судың таяздау жеріне ү ркітң п ә келіп, қ олдарымен ұ стағ ан. Австралия тұ рғ ындары біздің тү сінігіміздегідей егіншілікті білмесе де, ә ртү рлі ө сімдіктерді жинап, олардан кү нделікті тамақ тар дайындағ ан. Себебі, бір аң шылық пен кү н кө ру қ иын болғ ан. Егер де аң шыларлдың кейбір сапарлары сә тсіз болса, олардың отбасы тарығ ып, аш болып қ алу мү мкін. Сондық тан австралиялық тар басқ а да қ орек тү рлерін жинаушылық пен кең кө лемде айналысқ ан. Жинаушылық тың кө бірек орын алғ ан жері қ ұ рлық тың –шығ ыс, оң тү стік-шығ ыс жә не оң тү стік-батыс жақ тары Олардың қ онысы мен ү йлері жө нінде этнографтардың ортасында дұ рыс пікір болмай, олар жергілікті тұ рғ ындарды ү йсіз-кү йсіз кө шіп жү рген деп жазып жү рді. Жергілікті халық тардың тұ рмысын жақ сыра ү йренудің нә тижесінде австралиялық тардың ө здеріне тә н ү йлердің болғ андығ ы байқ алғ ан. Олардың негізгі ү йлері кү ркелер мен лашық тар болып келеді. Австралиялық тар кө лік дегенді білмеген. Олар жаяу жү ріп-ақ кө шіп қ онғ ан. Тең із, мұ хит жә не ө зен алқ аптарында тұ рғ ындардың қ айығ ы мен салы болғ ан. Қ айық ты ірі ағ аштардың қ абығ ынан да, ағ ашты ойып та істеген. Оның жарылғ ан жә не бір-бірімен қ осылатын жерін тіккен. Австралиялық тардың қ оғ амдық қ ұ рылысын зерттеуге еуропалық тар кө пке дейін кө ң іл бө лмей келеген.Австралияқ тардың арасында мү лік тең сіздігі болмағ ан. Қ олғ а тү скен материалдық байлық барлық тайпаның, оның бө ліктерінің мү лкі болып есептелген.Олар ө зара жыныстық жағ ынан жеке жастарына қ арай бө лінген. Ерлер ер жеткен балаларымен тұ рмысқ а керекті болғ ан қ ару-жарақ тарды істеп аң шылық пен айналысып, ө з тайпаларын сырттан келген дұ шпандардан қ орғ ағ ан. Мұ ндай ә дет-ғ ұ рыптар негізінде жастарды тә рбиелеуді «инециялар» деп атайды. Австралиялық тардың арасында «фратрияғ а» бө лінушілік кең орын алғ ан.Кейбір тайпаларда кімнің қ андай фратрияғ а жататыны аналық жағ ынан есептелсе, кейбіреулерін ата жолымен жү ргізген. Ә р фратрияның муквара, Кильпар, Дилби, Купатон жә не т.б. сияқ ты жеке-жеке аттары болғ ан. Австралиялық тар ө здерінің рухани мә дениетін ерте заманнан бері дамыта білген.Аборигендердің сенімі – тотимизм, олар ө здерінің ата-бабаларының рухына, ө здерін қ оршағ ан табиғ и заттарғ а соның ішінде жан-жануарларғ а, ә р тү рлі ө сімдіктерге сиынғ ан.Кең ес этнографтарының бірі А.М.Золотарев тотимизм дегеніміз – адамдардың ертедегі ру қ арым-қ атынастарын қ иялында сә улелендірі деп кө рсетті. Тотимизммен бірге австралиялық тар ә р тү рлі магиялық кө ң іл-кү йлерге сенген. Мысалы, емшілік, сү йіспеншілік, зиян келтірушілік жә не т.б. қ асиеттердің ә серіне қ атты сенген. Австралиялық тар ауыз ә дебиетін, кө ркем ө нер мә дениетін жақ сы дамыта білген.Олардың арасында ертегілер, ә р тү рлі аң ыздар, халық ө лең дері мен музыкалар кең орын алғ ан. Ә сіресе, ә н салуғ а аборигендер ө те қ ұ мар жә не ү лкеннен кішілеріне дейін жақ сы билейді. 1901 жылдан бері Австралия Одағ ы Ұ лыбритания империясының бір бө лшегі штаттың провасын ие болды.Австралия Одағ ының ұ йымдасуы – Австралия ұ лтының ағ ылшындар, ирландық тар, шотландық тар жә не уелстердің қ оспасынан қ ұ рылып, ө з іштеріне басқ а жақ тан келгендерді де мол қ амтыды. Халық тың кө бірек топталғ ан ірі қ алалары: Сидней, Мельбурн, Брисбен, Аделаид, Перта, Хобарта. Ауылдық жерлерде жалпы халық тың 10%-ы ғ ана мекен еткен.

3.Меланезия халық тары.

Океания халық тары. Океания ү шке бө лінеді: Мелонезия жә не Жаң а Гвинея, Полинезия жә не жаң а Зеландия, Микронезия аймағ ынан қ ұ рылғ ан.

Океанияның климаты ыстық экваторлық болғ анымен тропиктік климатқ а ұ қ сас келеді. Мұ хиттан жә не тең іздерден соқ қ ан жел ыстық ауа-райын жұ мсартып, тұ рғ ындар, ө сімдіктер мен жануарларғ а қ олайлы жағ дай тудырады.Окенаия аралдары жасыл желекке бай, мә ң гі кө геріп тұ ратын тропиктік ө сімдіктер мен ормандар мол. Ә сіресе, тропиктік ө сімдіктер батыс, оң тү стік аралдарды кө п болса, шығ ыс жә не солтү стік аралдарда сиректеу.Кейбір ө сімдіктердің тұ қ ымдары мұ хит, тең із сулары арқ ылы океания жерлеріне келген болуы тиіс. Океания жан-жануарларынан бұ л аралдарғ а жабайы шошқ а, кускус, кенгуру жә не ә р тү рлі қ ұ стар мол тарағ ан.Тек Бисмарк архипелагінде жануарлардың тү рлері ө те аз.Океанияның ү лкенді-кішілі аралдардың бә рінде адамдар мекендейді. Океанияның этникалық қ ұ рамын жақ сырақ тү сіну ү шін Мелонезия, Полинезия жә не Микронезия аралдарына қ ысқ аша тоқ талып ө тейік.Мелонезия (гректің «мелас» - қ ара, «несос» - арал) – қ ара арал деген сө зінен шық қ ан. Еуропалық тар осы жердегі тұ рғ ындардың сыртқ ы тү сіне қ арап, олардың мекендеген аралдарына да «қ ара» деп ат қ ойғ ан.Мелонезияда папуастар мен милонезиялық тар тіршілік етеді.Олар ө здерінң нә сілдік белгілері бойынша австронегроидтық қ а жатады.

Полинезия - грекше «поли» - «кө п», яғ ни кө п аралдан қ ұ рылғ ан ел деген мағ ына береді.Олардың ең ірілері Жаң а Зеландия, Самоа, Гавай, Тонга жә не т.б. жатады.Отаршылар келгенге дейін бұ л жерлерде 1, 1 млн. адам тұ рғ ан болса, қ азір не барі 450 мың тұ рғ ын қ алғ ан.

Микронезия – грекше «микро» «кішкентай, кішігірім» кө птеген аралдар жиынтығ ы.океанияның солтү стігінде орналасқ ан.Бұ л аралдардың тұ рғ ындары – полинезиялық тардың, милонезиялық тардың қ осылуынан шық қ ан будандар. Сө йтіп, Океания халық тарының этникалық қ ұ рамы жергілікті тұ рғ ындармен бірге Еуропа, Азия, Америка жә не т.б. жерлерден келген адамдардан қ ұ ралғ ан.