Дебиеттер тізімі.

1. Шә лекенов У.Х. Ә лем халық тарының этнографиясы. Алматы – 1994

2. Шә лекенов У.Х., Шә лекенова М.У. Ә лем халық тарының этнографиясы. Алматы – 2002.

3. Артық баев Ж. Этнология и этнография. Астана -2001

4. Байбурин А.К. Ритуал в традиционной культуре. СПб. 1993

5. Боронаев А.О. Основы этнической психологии. СПб. 1991

6. Бромлей Ю.В. Этнос и этнография. М. 1973

7. Бромлей Ю.В. Этносоциальные процессы: теория, история,

современность. М. 1987

8. Брук С.А. Население мира. М. 1981

9. Геллнер Э. Нации и национализм. М.-1991

10. Чебоксаров Н.Н., Чебоксарова Н.А. Народы, расы, культуры. М.-1985

11. Громов Г.Г. Методика этнографических экспедиций. М.-1956

12. Итс Р.Ф. Введение в этнографию. Л.-1991

Лекция 2. Ә лем халық тарының негізгі класификациясы.

Жиі кездесетін сө здер. Расса, морфология, физиология, тілдік мемья, мә дени-шаруашылық.

Жоспар

1.Географиялық класификация.

2.Антропологиялық класификация.

3.Лингвистикалық класификация.

4.Шаруашылық – мә дени класификация.

Мақ саты: Ә лем халық тарының негізгі классификациясымен қ арастыру.

1.Географиялық класификация.

2.Антропологиялық класификация.

Оларды антропологиялық жағ ынан қ арау деп атаймыз. Антропологиялық нышан белгілеріне қ арап, дү ние жү зі халық тарының еуропоидтық, монғ олдық жә не негроидтық деп ү ш ү лкен топқ а бө луге болады. Жер шарындағ ы халық тарды ө зара нә сілге бө лгенде, олардың ерте заманнан бері ата – бабасынан сақ талып келген сыртқ ы кө ріністерінің (физикалық, дене жә не тіс қ ыртыстарының) ерекшеліктеріне қ арайды. Бұ л белгілеріне анығ ырақ тоқ талсақ, шаштың сыртқ ы кө рінісі, беттегі тыныс жолдарының даму дә режесі, шаштардың тү суі (пигмейтация), тері мен кө здерінің тү стері, бойдың ұ зындығ ы, бас сү йектің қ ұ рылыс тұ рпаты, ә сіресе, жақ сү йектің, жақ еттерінің орналасу нышаны бойынша ажыратылады. Адамдардың мұ ндай нә сілдік белгілері палеолит (тас) ғ асырында пайда болғ ан сияқ ты.

Дү ние жү зі халық тарын діни тұ рғ ыдан да топтауғ а болады. Бірақ халық тарды дін жағ ынан топқ а бө лу ө те жасанды, сондық тан да бұ л сала этнографтарғ а айтарлық тай жә рдем ете алмайды. Себебі дін дү ние жү зінде ұ лттар немесе мемлекеттер бойынша таралғ ан емес. Жер шарын мекендеушілер негізінен: христиан, будда жә не ислам атты ү ш ү лкен дінге бө лінеді. Бұ л діндерді мойындаушылардың ішінде кө птеген рулар, ұ лыстар, тайпалар, халық тар жә не мемлекеттер бар.

3.Лингвистикалық класификация.

Халық тарды топтастырудағ ы есепке алатын негізгі ерекшеліктердің бірі – тіл. Ол басты этникалық белгілердің бірі. Осы белгілерге қ арай отырып, халық тардың арасындағ ы тарихи ө зара байланысын, туысқ андығ ын, ә рі шығ у тегінің жақ ын – алыстығ ын, шаруашылық, мә дени ұ қ састығ ын байқ ауғ а болады. Осы сияқ ты жан – жақ ты жақ ындық байланыстарды тосыннан пайда болғ ан қ ұ былыс деуге болмайды. Олар халық тардың ғ асырлар бойғ ы қ арым – қ атынастарының негізінен келіп шық қ ан.

Жер шарындағ ы халық тар екі мың нан астам тілде сө йлейді. Тілші ғ алымдар барлық халық тардың тілдерін морфологиялық жә не генеологиялық принциптеріне негіздеп тіл семьяларына бө леді.

Морфологиялық жолмен жіктегенде дү ние жү зіндегі барша халық тілі грамматикалық қ ұ рылысының ұ қ састығ ы бойынша бірнеше топқ а бө лінеді. Бірақ морфологиялық жағ ынан тілді топтау ә лі кү нге дейін жеткілікті дә режеде зерттеліп бітпеген іс. Себебі тілдердің грамматикалық қ ұ рылыстың ұ қ састығ ын, олардың ө зара туыстық қ арым – қ атынастың қ айдан, қ алай шық қ андығ ын толық белгілеу мү мкін болмай келеді. Кө птеген халық тар туысқ андық жағ ынан бір – бірінен қ ашық болса да, олардың тілдерінің грамматикалық қ ұ рылысы ұ қ сас келуі ә бден мү мкін. Мысалы, Вьетнам тілінің грамматикалық қ ұ рылысы, Судан халық тарының тілдерінің грамматикалық қ ұ рылысы ө те жақ ын. Сондай жақ ындық ты ағ ылшын жә не полинезиялық тар жө нінде де айтуғ а болады. Морфология бойынша дү ние жү зі халық тарының топ – топқ а бө лудің осындай қ иыншылық тарына қ арамастан, кейбір туыстық жағ ынан жақ ын халық тарды тү бегейлі зерттеп тану ү шін, оның керекті жақ тары да баршылық.

Генеологиялық (қ андас, туысқ андық) жағ ынан тілді топтау бір тіл мен екінші тілдің туысқ андық байланыстарын ғ ана кө рсетіп қ оймай, бір халық пен екінші халық тың арасындағ ы тарихи туысқ андық жақ ындығ ын айқ ын ашып кө рсететін белгілердің бірі. Тілдің генеологиялық жағ ынан жақ ындағ ы халық тардың шығ у тегін зерттеуде этнографтарғ а ү немі кө мекші қ ұ рал бола алады. Мысалы, орыс пен украин тілдері бір –біріне жақ ын болса, қ азақ пен ноғ айлар, қ арақ алпақ тардың тілдері бір – біріне тіпті ұ қ сас жә не бұ л халық тар бір – бірін еш қ иындық сыз тү сінісе алады. Ал орыс пен неміс тілдері бір –бірінен ө те алшақ жатыр. Олар бір – бірінің сө здерін тү сінбейді. Сондық тан да бұ л халық тардың арасында генеологиялық байланыстар бар деу қ иын.

Тілдердің ұ қ састығ ына қ арай, тамырының бір тектілігіне қ арай дү ние жү зіндегі 2000-нан астам тілдерді бірнеше тіл семьясына бө леді. Ал бір – біріне тамырластығ ы жақ ындау тілдерді «тамырлас, туыстас» тілдер деп аталса, бір –біріне тіпті жақ ын тілдерді кішкене бө ліктерге, тармақ тарғ а, тармақ шаларғ а қ осып жіктейді. Сө йтіп, дү ние жү зіндегі халық тардың тілдері 10 ү лкен тіл семьясына бө лінеді:

1.Ү нді - еуропалық тіл семьясына Оң тү стік Азиядан Еуропағ а дейінгі жерлерді мекендеуші халық тардың тілдері жатады. Кейінгі кездерде, ә сіресе, халық аралық қ арым – қ атынас кү шеюімен ү нді – Еуропа тілінде сө йлейтін халық тар Америка, Оң тү стік Африка, Австралия мен Океания қ ұ рылық тарына кө птеп таралғ ан.

2.Семито-хамит тіл семьясында Солтү стік Африканы, Оң тү стік-батыс Азияны мекендеуші халық тар тілдері жатады.

3.Орал-Алтай тіл семьясында сө йлеушілерді угро-фин жә не алтай - деп екіге бө леді.Угрофин тілінде сө йлеушілер – Еділ ө зенінің жоғ арғ ы ағ ысын мекендеушілер жә не Венгрия мен Финляндия, Обь ө зенінің тө менгі жағ ына дейінгі жерлерді жайлағ ан халық тар.

Алтай тіл семьясындағ ы тілде Кіші Азияда Балқ ан жарты аралында, Якутинғ а дейінгі жерлерде тұ ратын халық тар сө йлейді. Анығ ырақ айтқ анда, Орталық Азия, Еділ бойының, Оң тү стік Сібірдің кейбір халық тары осы тілде сө йлейді. Бұ л тіл ү ш топқ а бө лінеді: тү рік, монғ ол жә не тунгус (тунгусманьжур). Тунгус тілінде сө йлеуші кіші – гірім Азия халық тарына маньжурлар, эвенктер, тунгустар, нанай – гольдтер жә не басқ а ұ лт – ұ лыстар жатады.

4.Қ ытай – тибет (сино-тибет) тілінде Шығ ыс, Оң тү стік – шығ ыс Азияның тұ рғ ындары сө йлейді. Бұ л семьяғ а қ ытай тілінен басқ а да бірнеше кіші – гірім тан, мяо – яо т.б ұ лыстар тілі жатады.

5.Малай –Полинезия тіл семьясында Ү нді жә не Тынық мұ хиттарындағ ы кө птеген аралдардың, Мадагаскар мен Пасхи секілді аралдардың тұ рғ ындары сө йлейді. Бұ лардың ішіндегі ең ірі тілдің бірі – Индонезия, одан кейін Мальгаш тілдері. Меланезия, Полинезия жә не Микронезия тілдерінде сө йлейтін адамдар саны жағ ынан онша кө п емес. Олардың тілдері оң тү стік –шығ ыс Азия халық тарының тіліне ұ қ сас келеді.

6.Дравид тіл семьясында Оң тү стік Ү ндістанның, Цейлон аралының бір бө лігінде мекендеушілер сө йлейді. Олар – тел, тамиль, каннар, малаяя жә не т.б.

7.Мунд тілінде (Орталық Индияны) мекендеушілер сө йлейді. Дравид пен Мунд тілдері алғ ашқ ы уақ ытта осы Индия жерінде пайда болғ ан тілдер болуы тиіс.

8.Банту тіл семьясында Оң тү стік Африканың жарымынан кө пшілігінде орналасқ ан халық тардың тілі жатады. Банту тілі Судан жерінде пайда болып, кейін сол жерден Оң тү стік Африкағ а тарағ ан болуы ық тимал.

9.Кавказ тілі Таяу Шығ ыста, Жерорта тең ізінің тө ң ірегіне тарағ ан тілдердің бірі.

10.Мон –кхмер тілінде сө йлеушілер Ү ндіқ ытай, Камбудже жерін мекендейді. Кейбір тілшілер мон – кхмер тілін малая – полинезиялық тіл семьясына жатқ ан деседі.

Жоғ арыда біз тоқ талып ө ткен 10 тіл семьясынан басқ а да алуан тілдер бар. ә сіресе ондай тілдерді Американың, Азияның, Океанияның жә не Африканың аборигендерінің арасынан келістіруге болады.

4.Шаруашылық – мә дени класификация.

Барлық халық тардың мә дени –шаруашылығ ы жағ ынан ұ қ састығ ына қ арап топтауғ а болады. Бір табиғ и – географиялық аймақ та бірнеше тілдерде сө йлейтін ұ лттардың мекендеуі мү мкін. Олардың тілдері бір –біріне ұ қ сас болмағ анымен шаруашылық тары, тұ рмыстары жә не заттай мә дениеттері ұ қ сас немесе мү лдем жақ ын болып келуі мү мкін. Міне, осындай ұ қ састығ ына қ арай отырып, дү ние жү зіндегі халық тарды шаруашылық - мә дени тұ рмысы жағ ынан топ –топқ а таратып бө луге болады. ә рбір шаруашылық – мә дени бө ліктерге ө зінің ә леуметтік – экономикалық жағ дайы бойынша, шамамен біркелкі дамығ ан жә не ұ қ сас табиғ и географиялық жағ дайда орналасқ ан, ертеден ә р халық қ а тә н болғ ан, тамырлас шаруашылығ ына жә не мә дени тұ рмыс ерекшеліктеріне ие болғ ан халық тарды бір топқ а жатқ ызуғ а ә бден болады. ә р халық тың мә дени – шаруашылық тарының ерекшеліктері. Сол халық тардың тарихи дамуынан келіп шық қ ан. Мысалы, адамдар жер бетіне таралғ ан кездерде олар ә ртү рлі табиғ и географиялық орталық қ а шоғ ырланып, сол жердің табиғ и ө згешілігіне икемделеді. ө здерінің ө ндіріс қ ұ ралдарын жасап.шаруашылық тарын дамытады, заттай жә не рухани мә дениеттерін ө ркендеткен.

Шаруашылық – мә дени ерекшеліктерінің барлығ ы бір уақ ытта емес, олар ә р тү рлі жағ дайда, ә р тү рлі кезең дерде пайда болғ ан. Кейбір халық тарда мә дени – шаруашылық тың дамуы алғ ашқ ы заманнан бастап қ алыптасса, қ айсы біреулерінде кейінірек пайда болғ ан. Сө йтіп, дү ние жү зін мекендеуші халық тарды шаруашылық – мә дени тұ рмыс белгілерінің ұ қ састығ ына қ арай отырып, тө мендегішіне топтауғ а болады. Олар: қ арапайым аң шылар мен терімшілер, ірі ө зендердің жағ алауындағ ы отырық шылар мен балық шылар, тундраның бұ ғ ышылары, қ оң ыржай жә не тропиктік аймақ тың егіншілері, кө шпелі малшылар тағ ы басқ а болып жіктеледі.

Халық тарды жоғ арыдағ ы тоқ талып ө ткен этнографиялық тұ рғ ыдан топтаудың осындай жү йелерінен басқ а да бірнеше топқ а жіктеп бө лушілік белгілері бар.