Лекция 6. Америка халықтары.

Жиі кездесетін сө здер. Индейс тілдері, арктикалық аң шылар, ацтек, майя, инк, жер ө ң душілер, Кортес, мулат.

1.Солтү стік Америка.

2.Мезоамерика.

3.Оң тү стік Америка.

4.Европалық тардың Американы басып алуы мен отарлауы.

Мақ саты: Американың байырғ ы халық тары, қ оныстану прцесі, этномә дени ерекшеліктері, шаруашылығ ы, мә дениеті жә не еуропалық тардың жаулап алуын ашу.

1.Солтү стік Америка.

Американың тү пкілікті халық тары кө птеген тілдерде сө йлеген. Бірақ олардың тілдерін зерттеу кейінгі кездерден басталады. Тілдерді зерттеушілердің кейбіруелері ү ндістер екі мың дай тіл семьяларында сө йлеген деген пікірлерді айтады. Солай болса да, мамандар ү ндістердің тілдерін зерттеп, оларды он бес тіл семьясына топтайды, олар: эскимос – алеут, атапас, алгонкин – вакаш, хока- сид, оң тү стік - ацтек, майя – соке, чипча, аршбак, кариб, туни – гуарани, кечу, аймара, араукаи, пуэльче.

Осы аттары аталғ ан тіл семьясы тү пкілікті халық тардың аттарымен аталғ ан. Ә рбір семья генеологиялық жә не морфологиялық жақ тан ұ қ састық тарына қ арай отырып, тіл топтарына бө лінгендіктен, бір тіл семьясына бірнеше туысқ ан тайпалардың кіруі мү мкін. Осынша тілдердеп сө йлеген сан жағ ынан ү лкенді – кішілі халық тар, хасырлар бойы ө здерінің заттай жә не рухани мә дениетін қ алыптастырғ ан.

Америка жеріне қ оныстанғ ан кө птеген тайпалардың шаруашылық тарын 10 ү лкен топқ а бө луге болады: Арктиканың аң шылары мен балық шылары, орман аң шылары, Колифорнияның терімшілері мен аң шылары, Американың далалық аймақ тарындағ ы аң шылары, солтү стік батыс жағ алаудың ү ндістері, отты аралдардың тұ рғ ындары, Солтү стік Американың шығ ыс жә не оң тү стік-шығ ыс егіншілері, Орталық жә не Оң тү стік Америкада қ ұ рылғ ан мемлекеттер. Оң тү стік Американың басқ а егінші халық тары.

Америка халық тарының тарихын екі дә уірге бө луге болады. Біріншісі, Американы алғ ашқ ы рет адамдарының қ оныстануынан басталса, екінші, Американы ХV ғ асырда еуропалық Христофор Колумб жә не оның серіктерінің ашу кезең інен бастауғ а болады. Ұ лы географиялық ашуларғ а дейін де Америка қ ұ рлығ ында халық тар ө мір сү рген. Колумб жә не оның серіктері Американы тауып, ХV-ХVІ ғ асырларда Америка тайпаларының бү тін ә лем халық тарымен байланыс жасауына жол ашты.

Еуропалық тар келгенге дейін Америка аборигендерінің еуразиямен байланысы болды ма? Бұ л мә селе аз зерттелген. Ал бізге белгілі ІХ-Х ғ асырларда нормандар Гренландияны жаулап алып, мың жылдай Солтү стік Америкада бодандық тың негізін салды. Бірақ кейінгі ғ асырларда нормандық тар жө нінде деректер жоқ. Оларды эскимостар қ иратқ ан болуы мү мкін. Нормандармен байланысы болғ аны жө нінде Америка мен Скандинавия халық тарының тарихында да деректер қ алмағ ан. Француз этнографы П.Риведен кейін маорилік ғ алым Те Ранги Хироа ХІІ ғ асырда полинезиялық су жолы арқ ылы Оң тү стік Америкағ а, қ азіргі Перу жеріне жеткен деген пікір айтады. Солтү стік Американы қ оныстану 1497 жылдан ХVII ғ асырдың басына дейін жалғ асқ ан.

ХVI ғ асыр мен ХVII ғ асырдың алғ ашқ ы жылдары Солтү стік жә не Оң тү стік Американы отарлаудың шұ ғ ыл жү рген кезі болып табылады. Солтү стік Американың ХV ғ асырда жаң адан ашылғ ан кезең і болса, ағ ылшын қ ызметіндегі итальяндық тар Джовании Габото мен оның баласы Севастьян тең ізде жү зіп жү ріп, осы жерге келгеннен кейін, олардың ізімен испандық тар Оң тү стік Американың жағ лауларына келіп жетті. Испан отаршылдары ү нділерге кү ш кө рсетіп, оларды тұ тқ ындап, ү йлерін ө ртеді. Бұ ларғ а қ арсы ү ндістер қ атты қ арсмылық кө рсетті. Олардың кө пшілігі отаршылар қ олынан қ аза тапты.

ХVII ғ асырдың басынан бастап, Батыс Еуропа елдерінде капитализмнің дамуына байланысты, Солтү стік Американы отарлау кү шейе тү мті. ХVII ғ асырдың алғ ашқ ы он жылдарында-ақ Солтү стік Американың Атлант жағ алауында Англияның Массачусетс, Вергиния, Францияның (Канадада), Голландияның Манхеттен аралы, Гувдзон ө зенінің сияқ ты отарлары пайда болды. 1641 жылы барлық Голландиялық отарлар Англияның қ арауына ө тті. Жаң а Амстердам қ аласы, кейін Нью-Йорк деп аталды.

ХV ғ асырдан бастап Орталық жә не Оң тү стік Америкағ а қ ұ л–ү ндістердің орнына Африкадан негрлерді ә келді. Себебі отыашылдардың шаруашылығ ында жұ мыс істеуден ү ндістер бас тартқ ан. Сондық тан еуропалық тар Африкадан негрлерді сатып ә келген. Сол дә уірде Англиядан, Голландиядан, Франциядан келген саудагерлер ү ндістердің жерін арзан бағ ағ а сатып алып, ол жерлерді игеруде қ ұ лдардың ең бектерін пайдаланғ ан.

Солтү стік Американы ағ ылшындар отарлап алғ ан соң, олар қ ұ лдардың тегін кү шімен жаң а қ оныста кә сіпкерлікті, майдагерлікті, фермерлік шаруашылық ты дамытты. Англиядан келушілер молайғ ан соң, бұ л қ ұ рлық та капиталистік қ арым – қ атынас дамып, жаң адан американ ұ лты пайда болып, Солтү стік Америка Респуьликасы қ ұ рылды. АҚ Ш ұ лты сырттан келгендер мен жергілікті халық тардан қ ұ ралды. Алайда американ ұ лтының кө пшілігі ағ ылшындар. Бұ ғ ан Англиядағ ы кө птеген аграрлық реформағ а байланысты себеп болды. Солтү стік Америкада 1625 жылы Англиядан саны 1980 келімсектер болса, 1641 жылы олардың саны 50 мың ғ а жетті. Осыдан 50 жылдан кейін тұ рғ ындар саны 200 мың ғ а дейін ө сті. Олардың жергілікті ү ндістерді аямай қ ұ руының салдарынан кө птеген тайпалар жойылып та кетті.

Отаршылардың Америкағ а келуі ү ндістердің кө бінің қ ұ рып кетуіне алып келді. Африкадан ә келген негрлер де аяусыз қ аналды. Ә сіресе, бұ л қ ұ рлық тың оң тү стігінде ө те қ атты болды 4 млн. негр-қ ұ лдар мен ү ндістер Америка ұ лтына айналды. Африкадан ә келінген негрлер ө здерімен бірге алып келген мә дениетінен, ә дет – ғ ұ рпынан, тілінен айырылды. Олар ағ ылшын, испан, француз жә не португал тілдерін ү йренуге мә жбү р болды. Негрлер ө здерінің азаттығ ы ү шін талай рет отаршылдарғ а қ арсы бас кө терді. Америка елдерінің тарихында азаттық ү шін кү рестегі шешуші кү штер де сол негрлер еді.

1663 жылдан 1863 жылдар арасында негрлердің 250-ден астам кө терілісі мен бас кө теруі болды. Қ азіргі Америкада американдық доллар демократиясы жағ дайында негрлер экономикалық, саяси жағ ынан қ аналулушы, американ ең бекшілеріунің ең кедей тобына жатады. АҚ Ш – тың 13 штатында мың дағ ан негрдің сайлауғ а қ ұ қ ық ығ ы жоқ. Осы уақ ытқ а дейін оң тү стік штатта сайлау тә ртібі ақ ша тө леу тә ртібіне негізделген, ол сайлау салығ ы деп аталады. Бұ л жағ ынан да кө птеген негрлер сайлауғ а дауыс беруге қ атыса алмады.

Негрлердің тағ дары қ аланың шет аймақ тарындағ ы кішігірім аудандарғ а орналасқ ан. Олардың 70%-ғ а жуығ ы ө те ауыр жағ дайда ө мір сү реді. Бұ ғ ан себеп ең бек ақ ының аздығ ы мен тұ рмыстарының ө те ауыр болуы. Дә рігерлік жә рдемді ақ тармен салыстырғ анда 14 есе тө мен алды. Ә р жылы АҚ Ш-та тамағ ын табу ү шін ең бек етіп, миллиондағ ан негр балалары мектеп қ абырғ асынан тыс қ алды. Мә селен, Миссисипи штатында мектепке барушылардың саны 45%-ғ а еш уақ ытта жеткен емес. Негрлер ү шін жоғ ары білім алу ө те қ иын, ал жұ мысқ а орналасу одан да ауыр.

Мұ ның бә рі отаршылардың барлдық кү шін тек оларды саяси, экономикалық, мораль жағ ынан қ ысып, американ азаматтары сияқ ты тең қ ұ қ ық ты етіп ұ стамай отырғ анын кө рсетті.

Американың жергілікті халқ ының этногенезі, оның ішінде Эскимостардың жайын зерттеу ерекше орын алды. Олар Беринг бұ ғ азынан Гренландияғ а дейінгі кең территорияны мекендейді. Эскимостардың тегі туралы кө птеген теорияларды американдық жә не азаттық деп екі бө лікке топтастыруғ а болады: Олардың тегі туралы К.Биркет – Смит толық пікір білдірді. Ол эскимостар мә дениетін Гудзон бұ ғ азының жағ алауынан алыс жатқ ан Карибу бұ ғ ыларына аң шылық жасаушы карибу эскимостарының мә дениетімен салыстырады. Бұ л теория бойынша олар ү ндістер тайпасының ығ ысуымен Арктика жағ алауынан келіп шық қ ан.

Барлық эскимостар ү ш географиялық жә не мә дени топтарғ а бө лінеді. 1) Аляска мен Маккензи бассейнде тұ рушы батыстық эскимостар; 2) Канаданың арктикалық жағ алаулары мен Лабродордың, солтү стік – батыс жағ алауында тұ рушы орталық эскимостар; 3) шығ ыстық немесе Гренландиялық эскимостар. Эскимостар жағ алау бойында бір қ алыпты орнық қ ан емес, ә р жерде топ-топ болып тұ рып, тең із жануарларын аулаумен шұ ғ ылданғ ан. Ө здерінің ү йлерін сол тең із жағ лауларына орналастырғ ан.

ХІХ ғ асырдың басында кейбір Э.Нельсон, В.Тальбишер, В.Богораз сияқ ты ғ алымдар эскимостарда рулық қ ұ рылыстың болғ аны туралы болжам айтты. Бірақ олар ө з пікірлерінің дұ рыстығ ын онан ә рі дә лелдеуді дамыта алмағ ан. Кең ес ғ алымдарының арасында да бұ л пікірді мойындаушылар болды.

Кейінгі он жылда Ч.Хьюз, Г.А.Меновшиков жә не Д.А.Сергеевтер Беринг тең ізі эскимостарында ә келік жолмен таратылатын рудың болғ анын ашты. Табылғ ан дә лелдер осы ә келік ру процесінің отарлануғ а дейін де толық болғ анын анық кө рсете алмайды. Демек, ХІХ ғ асырда болғ ан еуропалық тармен сауда оны тездете тү сіп, ХІХ ғ асырдың ақ ырында эскимостар ә келік руғ а бірың ғ ай кө шкен. Ө йткені аналық – рулық қ ұ рылыстың элементтері ә лі сақ талғ ан.

ХІХ ғ асырдың ақ ырына дейін эскимостарда тотемдік топтарғ а бө ліну сақ талғ ан. Оларда кө бірек тарағ ан тотем – табындар киесі –қ асқ ыр, бү ркіт жә не қ арғ а болғ ан. Тө темдік топтардың барлық мү шелері ө зара туыстар болып саналғ ан. Гудзон бұ ғ азы мен Аляска эскимостарының барлығ ында ХІХ ғ асырдың ортасына дейін ерлер ү йі (кажимдер) болғ ан. Оны негізінде аналық румен байланыстырды. Ә р мекенде ерлердің аң шылық тан кейін бос уақ ытын ө ткізуге арналғ ан арнаулы ү йлері болғ ан. Олар сонда жұ мыс істеп, тамақ танғ ан жә не тү неген. Сонымен қ атар кең ес ө ткізіп, мерекелерін жасағ ан.

ХХ ғ асырдың орталарында эскимостардың кө бінде кө сем бомағ ан, Ә р мекнде ү лкендердің ішінде білгір аң шы ә рі шамандық ты білген біреу болса, олар соны «білгоір», «кең есші», «ойшыл» деп атағ ан. Ол кімдердің тюденьге, кімдердің бұ ғ ығ а шығ уын анық тайтын. Бірақ оның айтқ анын істеу міндет емес еді. Эмкимостардың ө мірінде қ оғ амдық пікір ү лкен рө л атқ аратын. Егер эскимостардың бірі аң шылық тә ртібін бұ зса, бұ дан соң оғ ан қ ауымның жұ мысына араласуғ а тыйым салынып, ешкім онымен сө йлеспейтін. Егер ол ө зінің кө ршілеріне қ арсы келіп жатса, қ ауым оны керек десе, ө лтіретін болғ ан.