Лекция №9 Этнология ғылымының теоретикалық пайда болуы себептері

Жиі кездесетін сө здер. Теоретика, корпаративті ә діс, публицистикалық материалдар

Жоспар:

1.Этнология ғ ылымның теоретикалық пайда болу себептері.

2. Гумилевтің этнология ғ ылымна қ осқ ан мұ расы.

Мақ саты: Этнология ғ ылымның теоретикалық пайда болу жайында мағ лұ мат алу.

1. Кез-келген ғ ылыми зерттеу арқ ылы моблизация жинағ ы қ ажетті білімдердің кө лемінің нақ ты объектінің зерттелуін ойлайды. Материалдардың кө мегімен жақ ындатылатын сипаты туралы зерттеушісінің сұ рағ ының алдында кез-келген ғ ылымдағ ы таным объектісінің ерекшелігі оқ ылатын объект туралы ө те толық жә не дә л білімді алуғ а болады.Этнология ғ ылымының лиоты жә не оның проблемалығ ымен ерекше атап ө теді. Сенулердің ағ айындылығ ының жү йесіне тә н деп аталатын қ арапайым қ оғ амдардың мифологиясының зерттеуіне ғ ана емес болып табылады.Ғ ылыми талдау ү шін қ азіргі этнология ғ ылымында ө зі тү рлі материалдарды қ олданады.

Ғ ылыми этнографтардың зерттеу нә тежесі мен сипаттамалары:

- саяхатшылардың хаттары,

- фольклорлық жә не кө ркем мә тіндер,

- этноә леуметтік жә не этнопсихологиялық зерттеулер,

- публицистикалық материалдар, ресми қ ұ жаттар, тарихи жә не қ оғ амдық саясаттық ә дебиеттер.т.б

Тікелей байланысудың мү мкіндіктері оқ ылатын этностардың ө кілдерімен жанында бұ дан басқ а бағ алы пікірлерінің қ оршағ ан ортаның ә р тү рлі қ ұ былыстарының тү сіндіруінің ә дістері жә не мінез-қ ұ лық тың ө зіндік даулар жә не ә ң гімеде қ олданылатын дә лелдерінің ә р тү рлі ахуалдарына олардың реакциясына бақ ылаулар логика болып қ алыптасады. Мұ ндай ә р тү рлі материалдар ә р тү рлі ә дістерді алуды ойлайды. Этнология ғ ылымында бү гінгі кү нгі этнологтардың зерттеу ә дістерінің кешені қ ай орны алды тұ р:

- дала зерттеулері

- жазбаша зерттеу кө здері

- ауызша тартуларды зерттеу

- археологиялық жә не антропологиялық жазбаларды суреттеу

- статистикалық талдау кө здері(ең алдымен халық санағ ының материалдары)

Жазбаша зерттеу кө здері- этнология ғ ылым қ ұ ндылығ ының ө зі маң ызды жә не сенімді мә ліметтер алудың мү мкіндігі. Жазбаша зерттеу кө эдерін қ олдану мә дениет сияқ ты олардың меншікті тарихтары немесе сипаттаманың ә детте, жазылғ ан кө п халық тардың қ олданылуы ретінде жазбаша зерттеу кө здері, ұ рпақ тарғ а ғ алым-этнографтар мү дде кө здерін осығ ан сақ тайды. Этнографтар ү шін тарихи мә дениеттің сипаттамалары жазбаша кө з мү ддесін ұ сынбайды. Жазбаша материалдар кө п болғ анымен ә лі зерттеуге жеткіліксіз болды. Ө мір жә не ә р тү рлі дә уірлердің халық тарының мә дениеттері туралы кө п пайдалы жә не белгісіз мә ліметтерде бар: саудагерлер, тең іздегі соттар, капитанғ а қ атысты елшілердің есептеу нә тежелері, араң датушылар жә не мотростардың хаттары, географтардың баяндамалары жә не т.б. Жеке халық тар идеясының оқ иғ асы немесе айтқ ан сө зі бағ алауғ а икемі болу керек, қ олында басқ а алдың ғ ы жә не нақ ты оқ иғ алар сияқ ты меншікті тарихтарғ а интегралдады. Мұ ндай қ арызғ а алушылар тіпті этнографтар ү шін бұ л халық тардың арасындағ ы байланыс туралы куә гер болғ андық тан олар қ ұ ндылық тарды алады. Кө рсетілген халық тардың тарихи саналары сонымен бірге бағ алы жә не ауызша тартулары этнология ү шін. Тарихи сананың дамытуын этнологтардың тә жірбиелі зерттеулерін мү лде кө рші ә р тү рлі халық тардан алады.Осылай кейбір ортада африкалық тайпалардағ ы жыршылар XXғ соң ғ ы 400 жылдарғ а аттар, даталар, істер жә не олардың халық тарының ө мірінің ө з ү кіметтері жә не оқ иғ аларының сипаттамасы ө з нә сілдеріне сақ тап алып берді. Этнолог зерттеуші материалдардан дерек кө здерін алуы, ауызша тартулар материалдардан гө рі тез жоғ алады. Бұ л процесс кө птеп ү дейді жә не сол дерек кө здер мү лдем тез ойсырап қ алатынын болжау қ иын емес. Бұ л процесстің негізгі себебі ғ ана емес жә не халық тардың бө ліктерін сауаттылық тарихы ө зге халық тарының болмашы мү ддесінде емес кез-келген жазып алғ ан тарту сияқ ты ашып тасып жадта тұ руын тоқ татады, оның орнына жаң а идеяларда орналасады. Капи бойынша бұ нымен бірге тартуларымен тарихта жырланады. Этнология ғ ылымындағ ы этникалық тарих жә не мә дениттің тарихының ә дісі қ олданылады. Жазбаша дереккө здеріне қ арағ анда ауызша археологиялық материалдар ең сенімді. Олар тарихи оқ иғ алардың, мә дениет жастарының нақ ты уақ ыттарын кө рсетеді. Бұ л ә дістің биік ақ иқ аттығ ын зерттеу жә не археологиялық материалдардың бағ асының қ азіргі формаларына тұ рақ танады. Мысалы, люминисцеттік ә діс кө мегімен керамика бұ йымдарының жас шамасын орнатуғ а болады. Археологиялық материалдардың зерттеулерінде бү гінгі барлық статистикалық ә дістерді кең інен қ олданылады. Дескриптор санағ ының применесі археологиялық мә ліметтердің ақ параттық потенциалын толық ашуғ а барынша мү мкіндік береді, археологиялық мә ліметтің типологиясын қ олдану аналитикалық санақ жә не ғ ылыми болжамдарды тексеруге, істеп шығ аруғ а мү мкіндік береді. Статистикалық ә дістерді қ олдану археологиялық материалдардың мұ қ ият ә зірлеуін талап етеді, биік ақ параттың дұ рыстығ ы арқ асында жетеді. Талдау бұ л мә ліметтің бағ а жә не интерпретациясы ө з кезегінде этнологиялық теориялар, тұ жырымдамалар, мә дениет ү лгілерінің жасалуы ү шін негізгі қ ызмет атқ арады. Этнологиялық зерттеулердің маң ызды ә дісі салыстырмалаы тіл білу немесе жақ ын тілдердің байланысының дә л шекаралары жә не олардың ағ айындығ ының дә режесін кө рсете алатын ә ртү рлі тілдерден нақ тылы сө здердің салыстыруындағ ы мә н корпаративті ә діс болып табылады.Қ ысқ а уақ ытқ а ішкі тектік процесстерінің негізінде кейбіреулердің тілдерінің салдарынан ә ртү рлі қ арқ ын дамытуы кө п жаң а сө здерді қ ұ рады немесе бө где тілдерден сө здің арқ асында сыртқ ы ық палы, сонда басқ а тілдерді ү лгі етсе, керісінше статистикалық кө п жү з жылдық тардың бойларында ө згереді.Салыстырмалы тіл білу тә жірбиені кө рсетеді, нә тежелер этнология ғ ылымы ү шін ә сіресе қ ызық ты жә не маң ызды бірнеше тілдерден сө здердің жү йелі салыстыруларын береді. Егер «сө з» жә не «іс» кез келген мә дениеттегі бір бірімен байлану, бө лінбейтін ретінде аксиомадан шық са, онда бұ л ә дістің негізінде мә дениеттің дамытуы жә не ә ртү рлі халық тардың мә дени қ атынастарын бақ ылауғ а болады. Басқ а тілдерден синонимдарына бұ л жоғ алуда нақ тылы сө здер немесе оларды алмастыру мә дениеттердің ө зара ә рекетесуінің маң ызды кө рсеткіштерімен қ ызмет кө рсетеді. Ең алдымен салыстырмалы тіл білудің ә дісі тиісті тілдердің жақ сы білімнің ғ алымдарын жә не олардың сө з жасауының заң дарын талап етеді. XX ғ асырдың ортасында этнология ғ ылымындағ ы «мә н» ү немі ү лкенді арасында ө те маң ызды ғ алымдарының арқ асында сұ рақ тардың кө пшілі бойынша ө зіне этникалық мә ліметтер алатын халық санағ ы болып табылғ ан статистикалық кө з. Бұ л мә ліметтің қ ұ ндылығ ы оның ә ртү рлігінде ғ ана емес, оның жү йелі, ретке салынғ ан сипатында да болады. Тиісті бағ ыттар бойынша сұ рақ тардың блоктеріне бө лінетін хат алысу блоктері.Олардың ара арасында басты ә леуметтік демографиялық сұ рақ тардың блогы болып табылады: жыныс тиістілігі, жас шамасы, ә леуметтік жағ дай, білімі туралы, мамандық тар, тұ рғ ын- ү й, осы жерде тұ ру уақ ыты жә не т.б.Ең алдымен индивидтің нақ ты мінездемелерін қ амтып қ ана қ оймай, сонымен бірге не бір этникалық немесе тіл тобы бар оның ө зін тануын оның санасының сызығ ы да ұ лт жә не ана тілі туралы сұ рақ тардың блогі. Бұ л ортақ этникалық суретті орнатып жә не бірнеше сынақ тардың материалдарының салыстыру жолымен этникалық процесстерінің динамикасын анық тауғ а мү мкіндік береді.Этнология ғ ылымының қ алыптасуы бұ л дербес ғ ылым халық ө мірінің арқ асында тікелей зерттеуіне едә уір дә режеде болды немесе дала зерттеулеріне бұ л этнологтар деген атау қ абылданғ ан. Қ ажеттілікпен бұ л ә дістің қ арастыруы колониялық халық тар туралы ө нер-білім жү йелі олардың шаруашылығ ы, ә леуметтік қ ұ рылымдар, салттар, нанымдар, қ ажеттілігі бар литрополийдың шаруашылық қ атынастарындағ ы отарларының ө скен рө лін алуғ а шақ ырғ ан тә уелді елдердің тұ рғ ындарын басқ аруын талап етті. Дала зерттеуінің ә дісі оқ ылатын этникалық ортағ а ұ зақ болу жә не зерттеушінің ү йренуіне тұ рақ ты. Тұ рақ ты жұ мыстың мерзімі жә не де екі ү ш айдағ ы ұ зақ тылық календарлық орын алатын кемінде бір этникалық жыл болуы керек. Екі ү ш ай жаң а шарттарғ а алғ ашқ ы танысу жә не этнологтың бейімделуіне керек болады, не ол кейін жылдық циклдық мерзімдерінде уақ ытша этникалық ортақ тық немесе оның бө лігі ө мірді бақ ылайды.Дала зерттеушісінің ә дісінің жетістігі этнологтың мерзімді ө сетіні. Этнология ғ ылымының тарихы бұ л тұ рғ ыда ө мір сү рген ирокездерді ара-арасында американдық Л.Морганның ең бегінің атақ тылары, ұ зақ уақ ыт жә не орыс этнологтары Н.Микухоны ерекше белгілейді. Жаң а Гвиннің папуастарды ара арасындағ ылар бірнеше жыл ө мір сү рген Маклай.Дала зерттеулернің тұ рақ ты ә дісінің дауланбайтын артық шылығ ы, этнолог халық тың кү нделікті ө мірінің қ атысушысы болып қ алыптасатыны шартталғ ан. Бұ л ә діс этнология ғ ылымдарында дә л қ азір бұ л ә дістің маршрут вариантымен сә йкес келетін дала зерттеулері ү шін жедел немесе маусымды шұ ғ ыл тү рде мақ сатты қ амтып апарылғ ан мерзімдерді тұ рғ ын немесе ү лкен этникалық аумақ та кө бірек болуына мү мкіндігі болады. Дала зерттеулерінің ұ қ сас сипаты жедел материалдарды береді, бірақ ол маң ызды ақ аулармен азап шегеді.Демек «жедел» шығ у мерзім зерттеушісі ү шін ө те ың ғ айлы жоспарланады, ө рісте маусым аралық мерзімге нә сіл ө мірінің бақ ылауын шығ арады. Дала зерттеулерінің ә дісі этнологтарғ а материалды хабар мен қ атар, рухани мә дениет туралыда хабар алуғ а мү мкіндік береді. Сызбалар, схемалар, фотосуреттердегі заттық мә дениеттің объектеріне бекітеді: нә сілдің ө ндірістік жә не тұ рмыстық ө мірі, ең бек қ ұ ралдары, тұ рғ ын ү йдің объекті, аспап жә не киім жә не т.б. Мысалы (кино жә не фотоапаратуралар аудио жә не видеоқ ұ ралдары) қ азіргі техникалық қ ұ ралдар жә не дә стү рлі дала жазулары кө мегімен объектілер жә не (дә стү р, ырымдар, салттар, ауыз ә дебиеті жә не т.б.) халық тың рухани ө мірінің қ ұ былыстарын бекітеді, жә не де мә дени халық ө нері, орын жә не жерлеуді, тү рлі заттардан жасалғ ан рухани мә дениеттің куә лік қ ағ аздары тә різді заттық мә дениеттің объектілерін бекітеді. Заттық жә не рухани мә дениеттің заттары егіс жұ мысының процессінде тұ рмыстардан кө бінесе алып қ ояды жә не мұ ражай этнолог жиналыстарының экспозицияларын қ ұ райды. Ғ ылыми білімнің дамытуы қ азіргі дең гейі ә ртү рлі қ атарлас пә ндерінің ғ ылыми ә дістерінің этнология ғ ылымын қ олдануғ а мү мкіндік туғ ызады. Бұ л жерде этнология ә дісін қ олдану пайдалы ө йткені этнология ғ ылымы семиотика, психология, нақ ты социологиямен байланысты.

2. Кез – келген білімнің ү лкен немесе кіші сатылық кө зқ арастағ ы тарихы, адамдардың тә жірибелік қ абілеттілігі себепті пайда болуы. Бұ ғ ан этнологияның ғ ылыми ретінде қ алыптасуы да жатады. Ә р тү рлі елдердегі этнолог ғ алымдарының кө птеген тарихи зерттеулерінде бізді мынағ ан ү гіттейді: Адамзат тарихында барлық адамдардың ө мірінде, салт – дә стү рінде жә не ә дет- ғ ұ рыптарында ғ ана емес, халық тың мә дениеті туралы да, білімге деген қ ажеттіліктері туындап отырады. Осындай білімнің бар болуы қ азіргі таң да, қ оршағ ан ә лемде ө зің ді сенімді сезінуге кө мек береді. Бірнеше мың дағ ан жылдар бойы ә лемнің ә ртү рлі мың дағ ан халық тар жайлы мағ лұ маттар жинау жалғ асып жатыр жә не осымен қ атар ежелде талпыныстар жай сипаттармен ғ ана шектелмеуге шешім қ абылдағ ан. Сонымен қ атар антикалық эпохағ а бірнеше авторлар ә р тү рлі халық тың шаруашылық жә не мә дени белгісі негізінде кө птеген эмпирикалық материалдарды жү йеге келтіру жә не жү ктеуге талпынды. Бірақ бұ л талпыныстар жалпы жат мінез, сондық тан бұ лар алғ а қ ойғ ан мақ саттарына жете алмады. Халық туралы ғ ылымның пайда болуы ХІХ ғ асырдың ортасына жататын жә не кө птеген тә жірибелік қ ажеттіліктерімен байланысты:

· Халық тың мә дени дамудағ ы айырмашылық ты тү сіндірумен

· Ә р тү рлі халық тардың нә сілге бө ліну себептерін тү сіну

· Этникалық ерекшеліктермен қ оғ амдық қ ұ рылымдық айырмашылық тарын бекіту

· Мә дениеттің жә не тарихи рө лдің басқ а да халық тың қ ұ лдырауының себептерін анық тау

Бұ л мә селелермен қ ажеттіліктерге жауап ретінде теориялар, концепциялар, жә не ғ ылыми бағ ыттар пайда бола бастады. Бұ лар біртіндеп келе халық туралы біртұ тас ғ ылым этнологияны қ ұ рады. «этнология» ғ ылымның грек сө зінен шық қ ан «etnos» (халық) жә не «logos» (ғ ылым) деген мағ ынаны білдіреді. Антикалық уақ ытта ежелгі гректер этнос тү сінігі басқ а халық тарғ а қ олданылатын гректерге емес, олар ө здерінің тілдерімен ә дет - ғ ұ рыптарымен, діни сенімдерімен, қ ұ ндылық тарымен ерекшеленеді. ХІХ ғ дейін «этнология» тү сінігі ә ртү рлі этнографиялық процесстерді сипаттау ү шін қ олданады. Бірақ жеке ғ ылым ретінде емес. Халық жә не мә дениет туралы жаң а ғ ылымдарғ а осы тү сінікті қ олдану философиялық Жан Жак Ампер ұ сыныс жасады. Ол 1938 жылы антропология ғ ылымының жалпы жіктемесін жасап шығ арды. Бұ л ұ ғ ым Еуропаның мемлекетінді тез жайыла бастады, жә не ХІХ ғ ортасында орыс тілі де қ олданыла бастады.

Экономиканы дербес ғ ылым ретінде мә ртебелі тү рде бекіту 1899 жылы Париждің экономикалық қ оғ амы негіз болды. Бірақ бұ л оқ иғ а ә ртү рлі бағ ыттағ ы мекеменің ү лкен ғ ылыми теориялық кү ресіне себеп болды. Мұ ндай бағ ыттағ ы дисскурсиялармен қ ақ тығ ыстар қ азіргі таң да да жалғ асып жатыр. Осылардың ішінде ауқ ымды сұ рақ тарды бірі, осы ғ ылымның атауында жатыр. Кө птеген зерттеулерден кейін «этнологияны» тү сіндіруде ә р тү рлі мағ ыналар пайда бола бастады. ХІХ ғ ортасында Батысеуропалық елдерде этнологиялардың тез дамуына қ олайлы уақ ыт болды. Бұ л процесс ауқ ымды территориялық экспансиясына жағ дай жасады. Кенониалдық саясат ө ндірілетін дамығ ан елдерде халық туралы ә ртү рі ғ ылымды талап етті. Мағ лұ маттардың кө п бө лінген тек этнология ғ ылымы ғ ана бере алады. Сондық тан бұ л жаң а ғ ылым ө зінің ү кіметіне қ олдау болды. Бірақ ү кіметтің саяси жә не экономикалық қ ызығ ушылығ ына байланысты этнологияның дамуы Англияда, Германияда, США - да ө зіндік ерекшеліктері болды. Бастапқ ы елдерде этнология ө здерінің мемлекетімен халық тарын қ ұ рмағ андар туралы ғ ылым ретінде дамыды. Осындай ретпен ол ХХғ бастапқ ы оныншы жылына дейін осылай ө мір сү рді. Бірақ, адамдардың ә леуметтік экономикалық дамуына байланысты болмағ ан ө здігінше қ оғ амдық туралы этностар туралы тү сінік бұ л методологиялық ә дістеме қ азіргі таң дада этнологиялық ғ ылымда орын алады.

Халық туралы ғ ылымның терең дә стү рі кө бінесе Германияда дамыды, 1789 жылы «Volkerkunde» деген ғ ылыми бағ ыт қ алыптасты оның мақ саты Еуропалық емес халық тармен мә дениетін оқ ып ү йрену болды. ХІХ ғ 30 жылдарында басқ ада басқ ада халық тарды жалпы сипаттау ү шін неміс саяхатшылары мен ғ алымдары «этнология» терминін қ олданады. ХІХ ғ ортасына таман «Volkerkunde» этнологиялық тү сінігі бір мағ ынада болды. Олар адамзат мә дениеті туралы монографиялық ғ ылымды тү сіндірді. «Этнология» жә не «Volkerkunde» тү сінігі неміс ғ ылымында қ азірде сақ таулы. Бұ дан бө лек халық туралы неміс ғ ылымы «Volkskunde» тү сінігі қ алыптасты. Бұ л неміс тілді халық тар мен мә дениетін оқ ытты. Бұ л бағ ыт қ азірде неміс ғ ылымында сақ таулы.