Жоспар. 1. Тарихи этнология мектебі

1. Тарихи этнология мектебі

2.Ф. Боас жә не оның этнологиялық зерттеулер.

Мақ саты. Тарихи этнология мектептерінің пайда болуы жайында мағ лұ мат алу

Тарихи этнология мектебі. Мә дениет конфигурациялары Вундтың идеяларын Америка еліне жеткізген. АҚ Ш этнопсихологияның бастауын қ алаушы Ф.Боас болды. Колумбия университетінде кө птеген америка этнологтары Боастан білім алыд, бірақ оның шә кіртерінің ең бектерінде Вундт идеяларынан қ аланғ аны тек адамның ішкі жан дү ниесімен мә дениетін байланыстарып тұ ратын талаптар айқ ындалады. Олар психологиялық концепциядан бас тартпастан ө з зерттеулерін жү ргізе отырып Фрейдтің класиикалық психоанализміне жә не К.Юнг, Э. Фрамма, К.Хорни, А.маслау идеяларында аса кө ң іл бө леді. Нә тижесінде «Мә дениет жә не жеке тұ лғ а» теориясы мен психологияның арасында орын алды. Совет этнографы С.А.Токаревпен келісе отырып, оның «Мә денит жә не жеке тұ лғ а» теориясының кейбір негізгі ерекшеліктерін кө рсетті.

А) жеке бас психологиясына оралу;

Б) жеке тұ лғ а тү сінігі туралы тү сінікті толық тыра тү су;

В) жеке тұ лғ аның дамуы барысында болатын процестерге аса қ ызығ ушылық пен қ арау;

Г) сексуалды сферағ а ерекше назар аудару.

«Мә дениет жә не жеке тұ лғ а» теориясы 20-шы жылдардың аяғ ы мен 30-шы жылдардың басында дами бастады. 1932 ж боастың шә кірті Р.Бенедикттің атақ ты «Мә дениет конфигурациясы» мақ аласы жарық кө реді, мұ нда да ол ө зінің жаң ашылдық идеясын ұ сына отырып, мә дениеттер арасында негізгі айырмашылық тар бар жә не де ә р мә дениет ө зінің даминанттылығ ымен ерекшеленеді. Мә дениеттердің типологиясын қ ұ растырғ анда Бенедикт Ф.Ницшенің аполлоникалық жә не дионисикалық тү рлі мә дениет идеяларын қ олданады.Ү ндістердің пуэмбло тексерулерінің нә тижесінде олардың мә дениетіне, апалионикалық тү ріне қ исынды, бір жақ ты, парасатты, сырттай қ арауғ а мү мкіндік берді. Ол мә дениеттің мінездемелік ө кілінің негізгі тірегі шеттен шығ у деп санады. Пуэбило ұ стамдылық пен баланс жасауды бә рінен жасауды бә рінен де артық бағ алайды, жә не олардың армандары, ортақ жолдары – ұ стамдылық, ыза мен қ ызғ аншақ тық қ а қ арсылық білдіру. Олар ө зара даралық қ арым-қ атынасты бү лдіруден, кү штеу мен озбырлық кө рсетуден қ ұ тылуғ а тырысады. Сондық тан балалар ең алдымен қ оғ ам алдындағ ы жауаптылық пен копперацияғ а ө зің -ө зің танытуғ а, талаптануғ а жә не тә уелсіз болмауғ а тә рбиеленеді. Пуэбило кө рші мә дениетін – ү ндіс квакиютлдарды – Бенедикт қ ұ тырғ андық жә не есерлене желігу маң ыздылығ ына кө ң іл аударумен жү йелеп тү сіндіреді. Олар ө здерінің қ ұ руларында жеке адамдардың тығ ырық қ а тірелу жолындағ ы ойлар шекарасынан қ ұ тқ арады. Инкультурация- адамның қ оғ амдық, мә дени ө мә рге бейімделуі.Мә дениетті тану, білу, сезіну арқ ылы, адамның тә рбиелену процесі. Инкультурацияда- адам ә рқ ашан ө зіне жаң а іс-ә рекеттер, жү ру-тұ ру нормаларын иемденіп отырады.

Инкультурациялық процессі:

• Ө мірлік қ амсыздану: кә сіби-іс-ә рекет, ү й ең бегі, тауарды иемдену, пайдалану
• Тұ лғ алық даму: хоббилары, ЖОО-на тү су т.б
• қ оғ амды коммуникация: формальді жә ненеформальді сұ хбат, саяхат,
• Энергетикалық қ ажеттілігін ө теу: ас ішу, гигиена, ұ йқ ы т.б.
• Этностар эволюциясы
• Ә детте адамзат баласы ү ш нә сілге: ақ (европоид), сары (монголоид) жә не қ ара (негроид) нә сілдерге бө лінеді. Алайда кө птеген антрополог-ғ алымдардың пікірінше нә сілдер бұ дан ә лдеқ айда кө п – 20 дан асады. Олардың ішінде кө бірек қ арастырылатын – австролоидтық, американоидтық жә не койсан нә сілдері (готтенготтар мен Африканың оң тү стігіндегі бушмендер). Нә сілдерге бө ліну Жердің антропогендік жабынының мозайкасындағ ы бірінші дең гей болып табылады. Нә сілдік айырмашылық тар адам организмдерінің табиғ и-климаттық жағ дайларғ а бейімделу реакциялары ретінде пайда болғ аны ғ ылымда дә лелденген.
  Адам биологиялық тү р ретінде біреу ғ ана. Бұ ны ә ртү рлі нә сілдерге жататын адамдар арасындағ ы некелерден балалардың туылуы дә лелдейді. Адамдар арасындағ ы нә сілдік, ұ лттық, тілдік, мә дени, мінез-қ ұ лық тық айырмашылық тар табиғ и болып табылады. Осы белгілер бойынша қ оғ амдық бірлестіктерді басты тү сінігі этнос болып саналатын этнология ғ ылымы зерттейді. Этнос дегеніміз – гуманитарлық (мә дени) белгісімен басқ аша мінез-қ ұ лық (табиғ и) белгілері бойынша бө лінетін адамдар бірлестігі.
  Шамамен 20 жылдай бұ рын БҰ Ұ Ұ лттар жө ніндегі комитеті қ ызық ты тә жірибе жү ргізді – планетамыздағ ы негізгі ұ лттар бойынша 1 млн аса адамдардың дарындылығ ын зерттеді. Нә тижесінде бұ л белгі бойынша ұ лттардың бір де бірінің ерекшеленбейтіні анық талды. Сондық тан ұ лттардың ешқ айсысы да бірде-бір артық шылық қ а ие бола алмайды.
  Айта кететін бір жай, барлық халық тар мен ұ лттар генетикалық тұ рғ ыдан алғ анда “таза” болмайтындығ ы. Ұ лттардың бір-бірімен араласу коэффициенті ү немі ұ лғ аю ү стінде. Генетиктердің жорамалдары бойынша, 40 ұ рпақ тан кезең інен кейін барлық ұ лттар араласып кетеді (ә детте, адамдардың бір ұ рпағ ының кезең і 25 жылғ а тең деп есептеледі). Адам тү сі қ ара жә не сары нә сілдерге тә н меланин гендерінің ә серінен бірте-бірте қ арайып, кө здері қ ысың қ ыланады. Бұ л гендер доминантты гендер болғ андық тан жә не ақ нә сілдерге қ арағ анда қ ара, сары нә сілдердің сан жағ ынан артық шылығ ына байланысты олар кө бейіп, европалық фенотиптер ө здеріне тә н ерекшеліктерін жоғ алтады. Ұ лттардың араласуы кезінде (жә не де фенотиптердің кө п тү рлілігіне байланысты), гомозиготалық қ асиет (зигота – екі гаметаның қ осылуынан тү зілген клетка; гамета – ер немесе ә йел жыныс клеткаларының тақ хромосомалары жиынтығ ынан қ ұ ралғ ан жыныс клеткасы, біршама азайып, нә тижесінде тұ қ ым қ уалайтын аурулар азаяды, адамдардың денсаулығ ы жақ сарады. Сонымен, ұ лттардың араласуы – адам баласының тіршілігі ү шін ө те қ ажет. Екінші жағ ынан, ұ лттардың араласуы жә не энтропияның бү кіл планетарлық масштабта ұ лғ аю ү рдісі, яғ ни Жердегі барлық материя тү рлері, оның ішінде адамды да қ амтитын қ оршағ ан орта объектілерінің сипаттамаларының орташалануына ә кеп соқ ты. Бұ л дұ рыс па, бұ рыс па, ол ө з алдына жеке мә селе, барлығ ымызғ а мә лім бір ғ ана нә рсе – табиғ ат тепе-тең дікті қ аламайды, бірақ соғ ан жетуге тырысады.
  Белгілі этнолог, тарих жә не география ғ ылымдарының докторы Л.Н.Гумилевтің пікірі бойынша, этнология – жаратылыс туралы ғ ылым.
  Егер З.Фрейд, индивидтер ә рекеттерін психикалық энергия ә серінен деп тү сіндірсе, Л.Н.Гумилев ә леуметтік дамуды Кү н энергиясының ә серінен деп тү сіндіреді. Алғ аш рет Ғ арыш пен Кү ннің Жерде жү ріп жататын ү рдістерге, ең алдымен, тіршілік ү рдістеріне ә серін орыс ғ алымы А.Л.Чижевский тү сіндіріп берді.