Лекция 15. Этностар арасындағы қарым-қатынастар.

Жиі кездесетін сө здер. Тарихи фактор, ә леуметтік фактор, саяси фактор, ассимияция, консолидация, адаптация, интеграция, абориген, геноцид, апартейд, сегрегация, дискриминация, акультурация.

1.Этностар арасындағ ы байланыс жә не оның нә тижелері.

2.Жергілікті халық тар жә не этникалық азшылдық.

3.Этностар арасындағ ы қ атынастың тү рлері.

4.Этностар арасындағ ы қ арым-қ атынастың теориялары.

Мақ саты: Этностар арасындағ ы байланыс, қ атынас, азшылдық теорияларын қ арастыру.

1.Этностар арасындағ ы байланыс жә не оның нә тижелері.

Адамның кү ні адаммен дегендей, адамдар бір-бірімен араласпай ө мір сү ре алмайтыны сияқ ты, этностар да бір-бірімен қ арым-қ атынаста болады. Бұ л қ атынастардың жақ сы жә не жаман жақ тары да бар. Этностар арасындағ ы қ атынастар ө мірдің барлық саласын қ амтиды. Мә дени, психологиялық, экономикалық, отбасылық тұ рмыстық деп кете береді. Бұ ғ ан бірнеше факторлар ә сер етеді:

Тарихи фактор. Этностар тарихында ә ртү рлі жағ дайларда, белгілі бір кезең дерде байланыста болады. Ерікті, кү штеу, арқ ылы байланысып жатады. Халық жадында тарихи оқ иғ а жаулап алу, соғ ыс естерінде ұ зақ сақ талады. Бұ л оқ иғ аларды ә рқ илы қ абылдауы мү ң кін.

Ә леуметтік фактор. Байланысушы этностың ә леуеттік статусы саяси, мә дени, шаруашылығ ы тең болғ анда қ атынастар қ алыптасады. Бірақ іс-жү зінде бұ ндай байланыс тү рлері кездесуі қ иын. Кө зқ арастары ә ртү рлі, тең емес байланыс жиі кездеседі. Дискреминация жиі кездеседі. Бұ ның соң ы этникалық жанжалғ а алып келіп жатады.

Саяси фактор. Саяси қ ұ рылымына байланысты саны басым этнос, аз этностарғ а мемлекеттік этникалық саясатты қ алыптастырады.

Ахуалдық фактор. Этностар ө мірінің ә леуметтік, саяси, экономикалық жағ дайлар тоғ ысы нә тижесінің ә серінен ахуалдық фактор шығ ады. Нақ тылы жағ дау этностар арасында жанжал тудыруы мү мкін. Этностар арасындағ ы байланыстың нұ сқ алары:

Қ осылуы: бір мә дени іс-ә рекетті игеріп жетістікке жеткен этностардың бір-бірімен байланысының нә тижесі. Мысалы: Ұ лы географиялық ашылулар нә тижесінде еуропалық тар мә дени ө сімдіктерді, шаруашылық жетістіктерін қ абылдады.

Қ иындауы (усложнение) немесе асқ ынуы. Бұ рын пайда болып, дамығ ан мә дениеттің ә серінен екінші этнос мә дениетінің ө згеруі. Мысалы: Қ ытай мә дениетінің жапон мә дениетіне ә сері.

Азайуы. Басқ а бір этностың дамығ ан мә дениетімен байланыс нә тижесінде, ө з мә дени дағ дыларынан айрылуы. Мысалы: Дә стү рлі қ олө нер маң ызының жойылуы.

Эрозия немесе обеднение. Екінші мә дениет ә серінен басқ а этнос мә дениетінің біртіндеп жойылуы. Мысалы: Аз халық тар ө мір сү ру жағ дайының ө згеруіне байланысты, ө з мә дениеті мә нінің жоғ алуы.

Сонымен этнос мә дениетінің жоғ ары болуына этномә дени ә серлер тә уелді. Этностар арасындағ ы мә дени байланыстар ү ш тү рге бө лінеді. Ассимиляция, адаптация жә не интеграция.

Ассимиляция – бір-бірінен пайда болуы мә дениетті жә не тіпті жө нінен ажыратылатын этностардың этникалық арақ атынастар ү рдісі. Ассимиляцияның нә тижесінде бір этностың ө кілдері екіншісінің тілін жә не мә дениетін мең гереді жә не бұ рынғ ы этникалық белгілерінен толық айырылды.

Бұ л этностардың, субэтностардың немесе шағ ын этникалық топтардың басқ а этностың ортасына араласып, сің іп жеке этностық тан айрылуы болып табылады. Ұ лыбританиядағ ы уэльстіктер франциядағ ы автохтонды бретандық тар жә не италияндық мигранттар осыларғ а жатады. Ассимиляцияның табиғ и (ерікті) жә не зорлық ты тү рлері болады. Бұ л ә сіресе қ алаларда кө бірек байқ алады. Кейбір зерттеушілер ассимиляцияны консолидацияның қ ұ рамды бө лігі деп санайды.

Консолидация (нығ айу) - біршама тә уелсіз халық тардың жә не олардың ірі топтарының ә детте тілі, жә не мә дениеті бойынша туысқ ан бірің ғ ай тұ тас этникалық ортақ тық қ а қ осылу ү рдісі.

Адаптация- бейімделу адамдардың жаң а этникалық ортада ө мірге бейімделуі, немесе осы ортаның экономикалық жә не ә леуметтік салаларында солармен ө зара қ атар ө мір сү ру.

Интеграция бірігу-ә ртү рлі этнстардың негізгі этникалық белгілерді сақ тай отырып, этникалық мә дени байланыс орнату ү рдісі.

2.Жергілікті халық тар жә не этникалық азшылдық.

1989 жылғ ы Халық аралық ең бекті ұ йымдастыру конвенциясы бабына сә кес тә уелсіз елдегі халық, бұ л географиялық облыс немесе елде алғ аш ө мір сү рген адамның дә стү рлі шаруашылық пен айналысқ ан халық ты жергілікті дейді. Міндетті тү рде жері болу керек. Жерсіз жергілікті халық болмайды. Материялдық жә не рухани белгілерінің жермен байланысы болу керек. Жергілікті халық ты абориген деп те атайды. Келімсектерге дейінгі жерде ө мір сү рген халық. Негізінен абориген терминін Африка, Америка, Австралияның жергілікті халқ ын атайды. Жаң а уақ ытта бұ л территориларды еуропалық тар ашып, байырғ ы тұ рғ ындар дейді.

Автохтонды - дә стү рлі ө мір сү ру образын қ олданатын жергілікті аз халық тарды жатқ ызады. Белгілі бір территорияны алғ аш қ оныстанғ андарды айтады. Қ азіогі таң да бұ лтерминді этнологияда емес биологияда кө п пайдаланады.

Тұ рғ ындарды жергілікті жә не жергілікті емес халық деп бө лу, ә рқ ашан жанжал тудырады. Жергілікті тұ рғ ын дегенде елдің жердің иесі ол жергілікті емес келімсек, иммигигрант дейді. Мысалы қ оң сы, кірме...

Жергілікті халық, жергілікті емес халық тарды жә не олардың хронологиясын анық тау критеясын табу қ иындық туғ ызады.

Этникалық азшылдық. Ө здерінің мемлекеттік қ ұ рылымдары жоқ, демографиялық потенциялы нашар, саны аз халық. 50 мың ғ а дейінгі саны бар этнос жатады. Қ азір ә лемде 800 саны аз этнос тіркелген. Ресейде 60. Бұ л саны аз халық тар бір жерде жинақ ы немесе шашырай орналасып кө шпелі, жартылай кө шпелі ө мір сү реді. Біз келесі белгілер арқ ылы саны аз халық тарар қ атарына жатқ ызамыз.

-Мемлекетте саны аз.

-Билікте жоқ.

-Диаспора.

-Тә уелсіз мемлекеті жоқ, ә р елдерде шашырай орналасқ андар. Мысалы цығ ан, кү рд.

-Келімсектерден саны аз, отарлауғ а ұ шырағ ан жергілікті халық. Мысалы эвенки, чукча, саха.

-Жаппай миграцияғ а ұ шыраудың нә тижесінде тұ рақ ты жерге орналасқ андар тобы.

3.Этностар арасындағ ы қ атынастың тү рлері.

Этностар арасындағ ы қ атынастың тү рлері геноцит, апартейд, сегрегация, дискриминация.

Геноцит- ү стем етуші этникалық қ ауымдастық тың белгілі бір мақ сатта діни, рассалық, этникалық топты, толығ ымен немесе жартылай жоюы. Келесі формада геноцит жү зеге асады:

- Этникалық азшылдық топ ө кілдерін физикалық жою, жаппай репрессиялау.

- Қ асақ ана этникалық топқ а қ ырылатын жағ дай жасау.

- Этникалық топқ а бала тууғ а тиым салу.

- Бір этникалық топтан екінші этникалық топқ а кү шпен бала беру.

Апартейд- бір рассалық топтың екінші топқ а жү йелі тү рде жою мақ сатында ү стемдік ету формасы. Оның белгілері:

- Қ аналушы рассалық топтың жеке бостандығ ы ө мір сү ру қ ұ қ ының болмауы.

- Рассалық топты жою ү шін қ асақ ана ө мір сү ру жағ дайын жасау.

- Рассалық топ жә не оның мү шелерінің дамуының негізгі қ ұ қ ы мен бостандығ ының шектелуі.

- Рассалық белгісіне қ арай резервацияда ұ стау заң ды тү рде ә ртү рлі рассалық топтарғ а некеге тұ руғ а тиым салу.

- Рассалық топ мү шелерін қ ара жұ мысқ а салу.

Сегрегация- Рассалық немесе этникалық белгісіне қ арай жеке тұ рғ ындар тобын кү штеу арқ ылы этномә дени изоляциялау. Негізінен бұ ндай саясатты автономиялы елде жү ргізеді. Мысалы Ресей, Англия, Қ ытай.

Дискриминация – мә дени белгі, рассалық тү р сипаты этникалық шық қ ан тегі, діни сеніміне қ арай адамдар тобын шектеу. Ү стемдік етуші этнос ө з жағ дайын жақ сартады.

4.Этностар арасындағ ы қ арым-қ атынастың теориялары.

Аккультурация концепциясын 1930 жылы американдық мә дени антрополог Р.Редфилдом, Р.Линтон, М.Херсковицтер шығ арды.

Аккультурация – мә дениеттердің бір-біріне сің ісу ү рдісі. Шетел этнологиясында кө бінесе аккультурация еуропезизацияның синонимі ретінде қ олданылады, ө йткені Азия, Африка халық тарында еуропалық мә дениеттің элементтері шаруашылық формалары, ә леуметтік таралу ү рдістері байқ алады.