Геодезияда қолданылатын координаталар жүйелері.

Белгілі бір нү ктенің жер бетіндегі орнын оның координаталары арқ ылы анық тауғ а болады. Геодезияда координаталар жү йесінің мынадай тү рлері қ олданылады: географиялық, геодезиялық, тікбұ рышты жазық, полярлық.

Географиялық координаталар жү йесі. Нү ктенің жер бетіндегі орны жалпы дү ние жү зілік масштабта анық тау ү шін географиялық координаталар қ олданылады. Оларды ендік (B, φ) жә не бойлық (L, λ) дейді. Ендік – берілген нү кте арқ ылы ө тетін тіктеуіш сызық пен экватор жазық тығ ы арасындағ ы бұ рыш, бастапқ ы меридианнан солтү стікке немесе оң тү стікке қ арай 0-тан 90 градусқ а дейін саналады. Бойлық берілген нү кте арқ ылы ө тетін меридиан мен бастапқ ы меридиан жазық тық тары арасындағ ы бұ рыш, бастапқ ы меридианнан шығ ысқ а немесе батысқ а 0-тан 180 гарадусқ а дейін саналады. Жердің айналу осін тік бұ рыш жасап, оның дә л ортасын кесіп ө тетін жазық тық ты экватор жазық тығ ы деп атайды. Экватор жазық тығ ы мен жер бетінің қ иылысу сызығ ы - экватор деп аталынады. Жердің айналу осі арқ ылы ө тетін жазық тық - меридиан жазық тығ ы делінеді, ал сол жазық тық тың жер бетімен қ иылысу сызығ ы - географиялық меридиан деп аталады. Бү кіл халық аралық келісім бойынша Лондон қ аласы жанындағ ы Гринвич обсерваториясы арқ ылы ө тетін меридиан бастапқ ы н/се «нольдік» деп аталынады. Экваторлық жазық тық қ а параллель жазық тық тың жер бетімен қ иылысу сызық тарын параллельдер деп атайды. Ауырлық кү шінің ә серінен жердің центріне бағ ытталғ ан сызық - тіктеуіш сызық деп аталынады. Жер шарын кө рнекті тү рде кө рсету ү шін географиялық координаталарды қ олдану қ олайлы.

Геодезиялық координаталар жү йесі қ ашық тық тармен байланысты кө птеген геодезиялық есептерді шешу ү шін пайдаланылады. Дегенмен геодезиялық координаталар жү йесі нү ктелердің ө зара орнын ұ зындық ө лшемде емес, бұ рыштық ө лшемде анық тыйтын болғ андық тан практикалық мақ саттарда қ олдану тиімсіз. нү ктесінің координатасы геодезиялық ендік (В), геодезиялық бойлық (L) жә не геодезиялық биіктік (Н) арқ ылы анық талады.

Тікбұ рышты жазық координаталар жү йесін - топографиялық тү сірістерде, инженерлік геодезия жұ мыстарында қ олдану қ олайлы болып келеді. Бұ л жү йелердегі нү ктелердің координаталары, арақ ашық тық тағ ы жә не бағ ыттары арасындағ ы байланыс аналитикалық геометрияның қ арапайым формулаларымен ө рнектеледі.

Жер бетіндегі нү ктенің пландық жә йін кө бінесе координата басы еркін алынғ ан тікбұ рышты координаталар жү йесінде анық тайды. Бұ л жағ дайда тікбұ рышты координаталар жү йесі ОХ жә не ОУ екі сызық арқ ылы жасалынады. Бұ ларды координата осьтері деп атайды. ОХ-абсцисса, ОУ- ордината осьтері.

Геодезияда абсцисса ө сінің бағ ыты координата басынан ө тетін меридианның бағ ытымен дә л келеді, осьтің оң бағ ыты солтү стікке, теріс бағ ыты оң тү стікке бағ ытталғ ан. Ординатаның оң бағ ыты шығ ысқ а, теріс бағ ыты батысқ а бағ ытталғ ан. Координата осьтері жазық тық ты 4 бө лікке бө леді оларды ширек деп атайды.

Жазық тікбұ рышты координаталар жү йесінде жер бетіндегі нү ктелердің орны х, у тікбұ рышты координаталарымен анық талады. Олар жазық тық қ а Гаусс-Крюгердің тең бұ рышты кө лденең цилиндірлі проекциялау заң ы бойынша проекцияланады. Сонда жер элипсоиды бойлық та ә рбір 6 градус сайын меридиандармен 60 зонағ а бө лінеді. Зоналардың нө мірлері батыстан шығ ысқ а қ арай Гринвич меридианынан жү ргізіледі. Ә рбір зонаның ортадағ ы меридианы осьтік меридиан деп аталады. Осьтік меридианның экватормен қ илысқ ан жері ә рбір зонадағ ы координаталар басы болып саналады. Қ азақ стан территориясы экватордың солтү стік жағ ына орналасқ андық тан абсциссаларының мә ні бар уақ ытта оң болады, ал ординаталардың мә нін 500км тең деп алу келісілген. Тікбұ рышты координаталар зоналық жү йеде географиялық координаталармен тығ ыз байланысты. Жер бетіндегі нү ктелердің географиялық координаталары арқ ылы зоналық тікбұ рышты координаталарды анық тауғ а болады.

Геодезиялық жұ мыстарды атқ арғ ан кезде, біршама нү ктелердің бастапқ ы нү кте ретінде қ абылданғ ан қ андайда бір нү кте арқ ылы анық тау ү шін жазық полярлық координаталар жү йесі қ оладнылады. Осы координаталар жү йесінің мынадай элементтері болады: полярлық ось – кез-келген жақ қ а бағ ыттауғ а болады; координаталар басы еркін қ абылданады; Нү ктелердің жазық тық тағ ы орны қ арастырылып отырғ ан жү йеде екі координатамен; яғ ни β – полярлық осімен анық талатын нү ктеге қ арай бағ ытталғ ан кесіндінің арасындағ ы горизонталь бұ рышпен; d – полюстен анық талатын нү ктеге дейінгі горизонталь арақ ашық тық пен анық талады. Осы координаталар жү йесі теодалит тү сірісінде жә не жобадағ ы барлау скважинасының горизонталь жазық тық тағ ы орнын табу кезінде қ олданылады.