СОӨЖ. Сөйленістердегі морфологиялық ерекшеліктер

Тапсырмалар:

1. Мә тіндерде кездесетін фонетикалық ө згешеліктерді бө лек жазып, айтылуымен салыстырың ыз. Дыбыстық ө згерістердің қ ай тү ріне (алмасу, ауысу, тү сіп қ алу т.б.) жататынын анық таң ыз.

2. Оң тү стік аудандарда жиі кездесетін тө мендегі дыбыстық ерекшеліктерге айрық ша тоқ талың ыз.

а) А дыбысының орнына Ә дыбысы қ олданылғ ан сө здерді тауып, тү сінік берің із;

ә) Д дыбысының орнына Л дыбысының алмасқ ан жерлерін тауып, тү сіндірің із;

б) Ж, и дыбыстарының алмасқ ан жерлерін тауып, себебін тү сіндірің із;

в) Б, п дыбыстары алмасқ ан сө здерді кө рсетіп, сипаттаң ыз;

г) Ш, ч дыбыстары алмасқ ан сө здерді тауып, тү сіндірің із;

д) Сө з басында қ, ғ дыбыстары тү сіп қ алғ ан сө здерді тауып, себебін тү сіндірің із.

1-жаттығ у. Я, астық тасу бар ә лі. Қ ұ дай-ау, бұ л неғ ылғ ан кө п жұ мыс... Сің біруге мұ рша келмей ме деймін (Ғ.М.). «Тә уекелге мінгенде алдымда тау тұ рса да тайынбан» деуші едің ғ ой. Сол тә уекелге тағ ы да бір мінсең қ айтеді? (Ғ.М.). Қ ұ лақ салсам, жұ рт бізді «ө ң кей ығ ай мен сығ ай» деп жү р (Ғ.М.). Соның ішінде мен де болуым керек (Ғ.М.). Ал мына хан: «ант жағ ын ауызғ а алма, ә уелі ә рқ айсысына алапа ү лестір», – дейді (Ә.К.).

2-жаттығ у. Ала кө беден ау аулап, қ анжығ аларын толтырғ ан аушылар аттарын бұ лаң датып, аязғ а кү лкімен кө з байлана ауылғ а – Қ араталғ а оралды (С.Ж.). Сө зінің зая кетіп жатқ анын сезген шебер, ә ң гімесін кілт доғ арып, ә ріптесінің жү зіне қ арап еді, ө згенің бә рін ұ мыттыратын бір аң сар сезімнің қ ұ шағ ында тұ рғ анын сезді.

3-жаттығ у. Шалқ ар айдында бірде қ алқ и қ ұ лдырап, бірде желпілдете қ анат қ ағ ып жалғ ыз шағ ала жү р (М.М.). Қ адырғ али ұ сынып, қ арашы бектер қ абылдап, тү зету жасап, Ораз-Мұ хамед мақ ұ лдағ ан соң, Сейтен те бас шұ лғ и берген (М.М.). Аламанды тұ қ ыртып тастап, саудагерге шұ қ шиды (М.М.).

Негізгі ә дебиет: 1. [1.7: 2], 2. [1.7: 12], 3. [1.7: 14].

Қ осымша ә дебиет: 1. [1.7: 10], 2. [1.7: 11].

№8 СОӨ Ж. Дыбыстық ө згерістердің тү рлері (алмасу, ауысу, тү сіп қ алу т.б.)

Тапсырмалар:

1. Тө мендегі дыбыстық ерекшеліктерге тоқ талың ыз.

а) А дыбысының орнына ә дыбысы қ олданылғ ан сө здерді тауып, тү сінік берің із;

ә) Д дыбысының орнына л дыбысының алмасқ ан жерлерін тауып, тү сіндірің із;

б) Ж, и дыбыстарының алмасқ ан жерлерін тауып, себебін тү сіндірің із;

в) Б, п дыбыстары алмасқ ан сө здерді кө рсетіп, сипаттаң ыз;

г) Ш, ч дыбыстары алмасқ ан сө здерді тауып, тү сіндірің із;

д) Сө з басында қ, ғ дыбыстары тү сіп қ алғ ан сө здерді тауып, себебін тү сіндірің із.

2. Мә тіндерде кездесетін фонетикалық ө згерістерге қ орытынды жасай отырып, ә деби тілмен салыстырың ыз.

3. Кә сіби сө здерді бө лек кө рсетіп, тү сінік берің із.

4. Лексикағ а байланысты ө згешеліктерді бө лек кө рсетіп, ә деби тілдегі баламаларымен салыстырың ыз.

1-жаттығ у. Содан соң беті жыбырши қ аймақ тана бастағ ан ыстық, қ ою сү тті бала серігіне ұ сынады (М.М.). Олар асымдық тан ауысқ анын бес-он қ адақ та болса, гирге ө ткізгісі кеп, промстолғ а тартты (Ә.Н.). Аруақ, қ ұ дай алдында кү нә ғ а қ алма. Ө з қ олы ө з аузына жетіп адам болып кетсе ә жеп емес (Ш.М.). Кө не пешпеттен байғ ұ с баланың шынтағ ы кө рініп тұ р екен (Ш.М.). Жомартқ а қ атты айтуғ а аузы бір кү йген.

2-жаттығ у. Жігіттің неге қ ысылып қ алғ анына қ ыз да аң -таң (І.Е.). Енді ол іштегі сезімді сыртқ а шығ арар шығ армасын біле алмай, тағ ы да дағ дарып қ алды (І.Е.). Қ ызынан жан-тә нін аямай тұ рғ ан мұ ндай ә кені тың дамау мү мкін емес (І.Е.). Тек тү р-келбеті ғ ана тақ а сақ адам емес екенін аң ғ артқ андай (І.Е.). Махаббатта да, атақ -бақ та да, ү стіртін пиғ ылымен, ө рескел қ ылығ ымен ө зінің ұ сақ тығ ын білдіреді (І.Е.).

3-жаттығ у. Байқ ара шектінің тілеу мен қ абақ тай тоқ ымы қ аннан, тақ ымы терден кетпейтін зілойыр жуан аталарынан еместі (Ә.К.). Батыр олардың ө з кө мейлерінің қ андай екенін қ аузастарып келіп еді, аң ыс аң дай тұ рғ ылары келетін сың айларын аң ғ арды (Ә.К.). Сауат кө лге таяу екінші жал ағ аш шағ ындау екен (Ғ.М.). Ботакө з пештің ү стінде тұ рғ ан қ аң ылтыр шә йнекті алды да легенге қ олын тосқ ан Асқ арғ а су қ ұ йды (С.М.).

Негізгі ә дебиет: 1. [1.7: 2], 2. [1.7: 12], 3. [1.7: 14].

Қ осымша ә дебиет: 1. [1.7: 10], 2. [1.7: 11].