Дәріс. Қазақ тіліндегі диалект, сөйленістерді топтастыру мәселесі

1. Кейбір диалектілердің шығ у тө ркіні. 2. Қ азақ тіліндегі диалектілерді, сө йленістерді топтастыру мә селесі. 3. Шығ ыс сө йленістер тобы. 4. Батыс сө йленістер тобы. 5. Оң тү стік сө йленістер тобы. 6. Орталық -солтү стік сө йленістер тобы.

Дә ріс тезисі. 1960 ж. дейін қ азақ тілінің диалектілік қ ұ рылымын анық тауда екі пікір болғ аны белгілі. Бірі – С. Аманжоловтың қ азақ тілінде оң т, батыс, солтү стік-шығ ыс деп аталатын 3 диалект бар деген пікірі. Екінші – профессор Н.Т.Сауранбаев пен Ж.Досқ араевтың қ азақ диалектілері оң тү стік-шығ ыс, солтү стік-батыс болып 2 топқ а бө лінеді деген пікірі.

Алайда 50 жылдардан кейінгі Тіл білімі институты тарапынан ұ йымдасқ ан диалектологиялық экспедицияғ а қ арағ анда С.Аманжолов классификациясындағ ы республикасының орталық облыстарынан шығ ыс жағ ындағ ы тұ рғ ындар тілінің айырмашылығ ы анық талып жеке сө йленіс болып қ арастырыла бастады. Сонымен қ азақ тіліндегі ерекшеліктер 4 сө йленіске топтастырылып қ аралып жү р: 1. Шығ ыс сө йленістер тобы; 2. Батыс сө йленістер тобы; 3. Оң т сө йленістер тобы; 4. Орталық -сол сө йленістер тобы

Шығ ыс сө йленістер тобы. Ә деби тілден жә не басқ а сө йленістер тобынан ерекшеленетін аймақ тың бірі қ азақ тілінің шығ ыс сө йленістер тобы. Бұ л ө ң ір қ азақ тары тілін кө п жылдар бойы Ж.Болатов тексеріп, 1970 жылы докторлық диссертация қ орғ ады. Автордың топшылауынша шығ ыс сө йленістер тобы Баян-Ө лгей, Шың жаң, Қ ошағ аш, Ө скемен, Аягө з тә різді бес сө йленіске бө лінеді: 1. Аягө з сө йленісі; 2. Баян-Ө лгей сө йленісі; 3. Қ ошағ аш сө йленісі; 4. Шың жан сө йленісі; 5. Ө скемен сө йленісі.

Батыс сө йленістер тобы. Ә.Нұ рмағ амбетов ө зінің «Қ азақ тілі говорларының батыс тобы» ең бегінде қ азақ тілі сө йленістерінің батыс тобын Орталық, Маң ғ ыстау, Арал, Сыр бойы, Қ арақ алпақ стандағ ы, Тү ркіменстандағ ы қ азақ тілі сө йленістері деп іштей бес сө йленіске бө ліп қ арастырады.

Ә.Нұ рмағ амбетов батыс диалектісін тө мендегі топқ а бө леді: 1. Орталық сө йленіс; 2. Маң ғ ыстау сө йленісі; 3. Арал сө йленісі; 4. Қ арақ алпақ стандағ ы қ азақ сө йленісі; 5. Тү ркіменстандағ ы қ азақ сө йленісі.

Оң тү стік сө йленістер тобы. О.Нақ ысбеков қ азақ тілінің оң тү стік сө йленістер тобын 6 сө йленіске бө леді: 1. Ташкент сө йленісі; 2. Қ ызылорда сө йленісі; 3. Шымкент сө йленісі; 4. Шу сө йленісі; 5. Жетісу сө йленісі; 6. Тә жік сө йленісі.

Орталық -солтү стік сө йленістер тобы. Қ азақ тілінің жергілікті ерекшеліктерін жинап зерттеу жұ мысының басталғ анына жарта ғ асырдан артық уақ ыт ө тсе де, орталық -солтү стік сө йленістер тобын жасайтын Арқ а (Солтү стік Қ азақ стан, Кө кшетау, Павлодар, Қ арағ анды облыстары жә не Қ останай мен Семей облыстарының кейбір аудандары орналасқ ан ө ң ір) қ азақ тарының тілі осы кү нге дейін толық зерттелмей келеді. Оғ ан, біріншіден, алғ ашқ ы кезде зерттеуші кадрлардың жеткіліксіздігі, екіншіден, солтү стік-шығ ыс диалектісі ә деби тілдің негізі деп есепету себеп болды.

С.Аманжолов қ азақ тілі диалектілерін топтастырғ анда, орталық -солт. облыстарды Шығ ыс Қ азақ стан Семеймен қ осып, солтү стік-шығ ыс диалектісі деп атағ ан болатын. Бірақ кейінгі зерттеу материалдарына қ арағ анда орталық облыстардан республиканың шығ ыс жағ ындағ ы тұ рғ ындар тілінің едә уір айырмашылығ ы бар екені анық талды.

Негізгі ә дебиет: 1. [1.7: 1], 2. [1.7: 15], 3. [1.7: 17].

Қ осымша ә дебиет: 1. [1.7: 1], 2. [1.7: 16].

№14 дә ріс. Диалектологиялық лингвогеография

Дә ріс тезисі:

Диалектология ғ ылымының бір саласы – лингвистикалық география. Лингвистикалық география диалекті мен сө йленістердегі ерекшеліктерді картағ а тү сіру арқ ылы зерттейді. Ол ерекшеліктер, негізінен, бір тіл аясындағ ы диалекті мен сө йленістерді ажыратып танытатын айырмашылық тар болып табылады. Осындай элементтердің кез келгені ерекше шартты белгілер арқ ылы картағ а тү сіріліп, оның таралғ ан шегі (изоглоссасы) кө рсетіледі.

Лингвистикалық карталардың мақ саты – диалектілік ерекшеліктің таралғ ан шегін, қ олданылу аймағ ын анық тап беру. Осындай карталар жиылып барып, ұ лт тілінің диалектологиялық атласын тү зеді. Лингвистикалық географиямен айналысудың барысында бұ рын белгісіз, бірақ маң ызды талай диалектілік қ ұ былыстар анық талады. Лингвистикалық география тіл тарихы мен халық тарихының бір-бірімен байланыстылығ ын кө рсетеді.

Ол тілдердің бір-біріне тигізген игілікті ә серін анық тауғ а да кө мектеседі. Қ азіргі кезде тү ркі тілдерінің диалектологиялық атласы жасала бастады. Қ азақ, қ ырғ ыз, ө збек, татар, ә зербайжан т.б. тілдердің лингвистикалық географиясы жө нінде бірқ атар жұ мыстар істелді. Қ азақ тілі диалектологиясының атласының бірінші томы жасалды. Лингвистикалық география тарих, археология, этнография, тіл, ә дебиет, экономика ғ ылымдарының барлығ ына тегіс пайдалы.

Негізгі ә дебиет: 1. [1.7: 1], 2. [1.7: 15], 3. [1.7: 17].

Қ осымша ә дебиет: 1. [1.7: 1], 2. [1.7: 16].