Дәріс. Грамматикалық ерекшеліктер

1. Қ азақ сө йленістеріндегі грамматикалық ерекшеліктердің жалпы сипаты

2. Сө йленістердегі морфологиялық ерекшеліктер

Дә ріс тезисі: Қ азақ тілі сө йленістерінде грамматикалық ерекшеліктер сан жағ ынан кө п емес. Сө йленістердің морфологиялық қ ү рылысы мен ә деби тілдін морфологиялық қ ұ рылысы негізінде бір. Олар бір-біріне ө те жақ ын. Сө йленістерде ә деби тілден бө лек, ө з алдына дербес кө птік, жіктік, тә уелдік не септік категориялар жоқ.

Қ азақ сө йленістерінің синтаксистік қ ұ рылысы олардың морфологиялық қ ұ рылысына қ арағ анда, ә деби тілге ә лдеқ айда жақ ын. Синтаксис жағ ынан ә деби тілден ерекшеленетін қ ұ былыстарды сө з еткенде кейбір септік жалғ аулардың сө йлемдегі қ ызметімен жә не сө з тіркестерімен байланысты қ ұ былыстарды атауғ а болады.

Морфологиялық ерекшеліктер. С.Аманжоловтан кейін говорлардағ ы морфологиялық ерекшеліктерді сө з етушілер оның ең бектерін ү немі басшылық қ а алып отырғ ан. Мұ ны Ж.Досқ араевтың Арыс говорын сө з ету барысында да кө реміз. Ж.Досқ араевтың ең бегі батыс жә не оң тү стік аудандармен қ оса, Қ азақ станның шығ ыс, орталық кейбір аудандарындағ ы сө з тұ лғ асы мен сө з тү рлендіруші қ осымшалардан туғ ан ерекшеліктердің қ амтылып отырғ андығ ымен ерекшеленеді. Мысалы, Шығ ыс Қ азақ стан облысының Кү ршім, Зайсан, Тарбағ атай аудандарында кө семшенің ә деби тілдегі -ғ алы, -қ алы, -гелі, -келі жұ рнақ тарының орнына -ғ айы, -қ айы, -гейі, -кейі формасының қ олданылуын; шейін шылауының орнына шекті/чекті болып айтылуын айтады.

1957-1960 жылдары Маң ғ ыстау ө ң ірін зерттеген диалектолог С.Омарбеков говор тудырушы жұ рнақ тарды есім жә не етістік тудырушы жұ рнақ тар деп екіге бө леді.

Есім тудырушы жұ рнақ тарғ а -лық, -ма, -ық, -ік, -қ ы, -мақ, -мек, -дай, -ағ ан, -еген, -соқ, -мыш, -міш жұ рнақ тарын жатқ ызады: нулық – ну, шө бі, ө сімдігі қ алың жер; налық – қ асірет, қ айғ ы; шақ ырық – шақ ыру; тентексоқ – тентек; бергі – бересі; алғ ы – аласы; ү рген – ү ргіш; қ алмыш – қ алдық; ұ шпа – шың; айырмақ – айырмашылық; аманғ ы – ежелгі; отырмақ – сауық кеш т.б.

Етістіктен етістік тудыратын жұ рнақ тарғ а -лау, -ын жұ рнақ тарын жатқ ызады: жарлау – хабарлау; жұ мыстау – жұ мыс істеу; қ алын – қ алу; жабын – жабу т.б.

С.Аманжолов бастағ ан топтың теориясына сү йенген оқ улық авторлары (Ғ.Қ алиев, Ш.Сарыбаев) говорлардағ ы тұ рақ ты сө з тіркестерін синтаксистік тү йдектер жә не жанасу арқ ылы есімдерден болғ ан сө з тіркестері деп екіге бө леді. Бұ дан ә рі синтаксистік тү йдектердің ө зі қ ұ рамындағ ы сө здердің ө зара байланысу, жасалу сипатына қ арай фразалық тү йдектер, есім сө здер мен кө мекші етістіктерден жә не кү рделі етістіктерден болғ ан тү йдектер болып бө лінген. Бұ лардың ә рқ айсысы қ ұ рамындағ ы сө здердің жеке алғ анда ә деби тілде кездесу-кездеспеуіне қ арап, ө з ішінен тағ ы да екі топқ а жіктеліп отырғ ан. Мысалы: аяғ ынан тозу – тарап, бытырап кету; арық қ ұ лату – арық қ а су салу; мұ з қ ара кө к – аман-есен, ел қ атарлы; баз кешу – кү дер ү зу; атымды жер – шығ ымды жер; шақ аты келмеу – шамасы келмеу т.б.

Септік жалғ ау, шылау тү рлеріне байланысты ерекшеліктер мен ә деби тілдегі жұ рнақ тардың диалектілік сө з тудыруғ а катысуынан басқ а қ азақ сө йленістеріндегі морфологиялык ерекшеліктердің басым кө пшілігі етістік тұ лғ аларымен байланысты. Негізгі тұ лғ алық ерекшеліктер мынадай: -мынан, -бынан, -пынан, -бан, -пан, -ман. Кө мектес септік жалғ аудың бұ л вариантгары оң тү стік аймақ тарының кейбір аудандарында кездеседі. Мысалы: Арбамынан келдім - арбамен келдім. Ол бұ рын балдақ пан жү ретін (Шымк., Сарыағ.). Ілгеріде, қ олтіс жасап, қ ос атпан, тү йеман жер жыртатынбыз (Жамб., Шу).

Шығ ыс Қ азақ стан облысының кейбір аудандарында -ғ алы -гелі, -қ алы, -келі, жұ рнақ тары орнына -ғ айы, -гейі, -кейі тұ лғ алары қ олданылады. Мысалы: Барғ айы отырмын отырмын), айтқ айы отырмын (айтқ алы отырмын), т.б. Бұ л Таулы-Алтай автономиялы облысындағ ы Қ ошағ аш ауданын деген қ азактардың тілінде бар.

Негізгі ә дебиет: 1. [1.7: 1], 2. [1.7: 15], 3. [1.7: 17].

Қ осымша ә дебиет: 1. [1.7: 1], 2. [1.7: 16].

№10 дә ріс.Диалектілік сө зжасам. Қ азақ сө йленістеріндегі сө зжасам саласындағ ы ерекшеліктер

1. Диалектілік сө зжасам

2. Диалектілік қ ос сө здер

3. Диалектілік біріккен сө здер

Дә ріс тезисі: Қ азақ сө йленістеріндегі ерекшеліктердің бірқ атары диалектілік туынды сө здермен байланысты. Сө зжасам саласындағ ы зерттеу ең бектерде айтылып жү рген ғ ылыми-теориялық тұ жырымдар, талдаулар негізінен алғ анда тү ркі халық тарының ә деби тілдері мен жалпыхалық тық сипаты бар тіл фактілеріне негізделген. Мә селен, қ азақ тіліндегі сө зжасам туралы ғ ылыми зерттеулерде жергілікті халық сө йленістерінің кейбір жеке мысалдары ғ ана сө з болады.

Қ азақ тілі сө йленістеріндегі диалектизм сипатындағ ы кірме сө здерден басқ а диалектілік сө здер мен сө з тіркестерінің қ ай-қ айсысы болсын сө зжасамның синтетикалық, аналитикалық, лексика-семантикалык тә сілдері арқ ылы пайда болғ ан.

Қ азақ сө йленістеріндегі сө зжасам жү рнақ тарының қ ызметі ә ртү рлі. Олардың қ ызметі ә деби тілде қ алыптасқ ан ү лгінің аясында бола бермейді. Ә деби тіл жү йесінде сө зжасам қ ызметі нормаланғ ан кө птеген жү рнақ тардың бірқ атары сө йленістерде басқ аша қ ырынан кө рінеді. Жұ рнақ тардың кө мегімен жасалғ ан диалектілік туындылар мынадай ү лгілерден тү рады.

а) Ә деби негіз + ә деби косымша-диалектілік туынды. Мысалы, Маң ғ ыстау сө йленісіндегі шақ ырық " шақ ыру", қ оймек " қ ой асығ ы", отырмақ " сауық кеш", сұ ргаю " сұ рлану", айырмақ " айырмашылық ", ү реген " ү ргіш", желгір " желгіш";

ә) Диалектілік негіз + ә деби қ осымша-диалектілік туынды.

Мысалы, -сыз жү рнағ ы арқ ылы туғ ан татасыз " қ айғ ысыз", ниқ аятсыз " ө лшеусіз, есепсіз", -ты жұ рнағ ы арқ ылы туғ ан пісентті " жинақ ы", шақ атты " ә лді, қ уатты".

б) Ә деби негіз + диалектілік қ осымша-диалектілік туынды. Мұ ндай туындылардың қ атарына -жал арқ ылы туғ ан сұ рамжал " сұ раншақ " (Маң ғ., Қ арақ.); -қ ос/ қ ас арқ ылы туғ ан сырқ ос, сырқ ас " сырқ ат" (Тем., Жү р.); мейманқ ос " меймандос" т.б.

в) Диалектілік негіз + диалектілік қ осымша-диалектілік туынды. Мысалы, кейку " айла, қ улық " (Маң.); керку: 1) " бос сез" (Сыр., Маң.), 2) " ақ ыл, кең ес" (Ад., Бө р.); тү бірі кей//кер. Кейқ уат (" Алпамыс" жыры); Сенен келген керді кө ріп аламын"

Қ ос сө здер. Қ азақ сө йленістерінде қ ос сө з тү лғ асында айтылатын сө здердің саны ө те кө п. Олардың қ ұ рамында қ айталама қ ос сө здермен бірге қ ұ рамы ә ртү рлі, сың арлары бір-біріне ұ қ самайтын қ ос сө здер жиі ұ шырайды. Ондай қ ос сө здердің қ ұ рамындағ ы сың арларының мағ ыналы, мағ ынасыздығ ына қ арай бірнеше топқ а бө луге болады.

1) Екі сың ары да тү сініксіз қ ос сө здер. Шығ ан-тоғ айда. Анда-санда. Ол біздің ү йге шығ ан-тоғ айда бір келетін еді (Орал, Орда). Бә кін-шү кін. Майда-шү йде, ұ сақ -тү йек.

2) Екі сың ары тү сінікті кос сө здер. Онша-мұ нша. Аздап, ептеп. Мақ та ө сірудің жайын онша-мұ нша білеміз ғ ой (Шымк., Сарыағ.).

3) Бір сың ары тү сінікті, екінші сың ары тү сініксіз кос сө здер. Сиыр-сыбыр. Сиыр-миыр, Кө зің е жайылып жү рген сиыр-сыбыр кө рінген жоқ ла? (Гур., Маң ғ.).

Біріккен сө здер. Қ азақ сө йленістерінде бір-бірімен бірігіп жасалғ ан сө здер кө п. Кейбір біріккен сө здердің жігі айқ ын ажырап, олардың біріккендігі бірден кө зге тү сіп тү рса (шаң тас, кемпірауыз, атауыз, т.б.), енді бірқ атар сө здердің жігі ажырамай, бір-бірімен жымдасып кеткен. Олардың бастапқ ы тү бірлері бірден табыла коймайды. Мысалы, шалорақ (Гур., Маң ғ.) сө зі шалғ ы жә не орақ сө здерінің бірігуінен жасалса, шымшуыр мағ ынасындағ ы мә стемір (Орал, Чап.) сө зі маса жә не темір сө здерінің бірігуінен жасалғ ан.

Негізгі ә дебиет: 1. [1.7: 1], 2. [1.7: 15], 3. [1.7: 17].

Қ осымша ә дебиет: 1. [1.7: 1], 2. [1.7: 16].