Дәріс. Дауыссыз дыбыстардың алмасуы

Дауыссыздарғ а байланысты ерекшеліктердің қ алыптасу тарихы

Дә ріс тезисі: Дауыссыз дыбыстардың алмасуы да жергілікті сө здерде кездеседі. Б ~ п шұ ғ ыл дауыссыздардан тұ ратын жұ птардың алмасуы сө з басында жә не сө з ішінде кездеседі. Мысалы: бұ т, бұ тақ, балуан, бесін, бенде, бә кі, болат, бал, бақ ыр сияқ ты сө здердің тілімізде пұ т, пұ тақ, палуан, песін, пенде, пә кі, полат, пал, пақ ыр сияқ ты варианттарының бар екені белгілі. Бұ лардың қ айсысы ә деби тілге жатады дегенде, ең ә уелі б дыбысынан басталатындары ауызғ а ілігеді.

Т ~ д дыбыстарының алмасуы. Т ~ д дыбыстары сө з басында да, сө з ішінде де алмаса береді. Сө з басында алмасу арқ ылы мынадай сө з нұ сқ алары пайда болғ ан: домалақ – томалақ, доп – топ, тілла – ділда, тілмар – ділмар, тажал – дажал, тағ дыр – дағ дыр, тозақ – дозақ, диірмен – тиірмен, тү сім – дү сім, тақ алды – дақ алды, мұ ратына жету – мұ радына жету, тү зу – дү зу, ә улие шоқ ы - ә удие шоқ ы, аттам – адым т.б.

Д ~т: қ алдыру ~ қ алтыру, диірмен ~ тиірмен, даяр ~ таяр, душар болу ~ тұ шар болу, дә рет алу ~ тә рет алу т.б.; арқ ылы шылауы артқ ылы, таманырақ ~ тамандырақ, қ абырғ а ~ қ абыртқ а, жетік (адам) сын есіміне қ атаң т қ абаттаса қ осылып, жеттік болып қ олданылады.

Қ азақ тілінде қ ~ ғ, к ~ г дыбыстарының алмасу жайы ө те жиі кездесетін қ ұ былыс. Бұ л екі жұ птың жиі алмасатыны соншалық ты, тіпті қ мен ғ -ның, к мен г -нің фонологиялық қ ызмет жү гіне кү мә н келтіріп, бір фонеманың аллофоны ретінде танушылар да бар. Шынында, Ғ абдікә рім ~ ә бдікә рім, Ғ алымжан – Қ алымжан, Ғ афу – Қ апу, Ғ али – Қ али, Ә діл – Қ аділ, Ғ айша ~ Қ айша, Гү лсім ~ Кү лсім, Гү лжан ~ Кү лжан сияқ ты кісі аттары мен кү мә н ~ гү мә н, кілем ~ гілем, гү л ~ кү л, гә п ~ кеп, гә усар ~ кә усар сияқ ты кірме сө здерде алма-кезек қ олданыла береді.

Б/П ~ М дыбыстарының алмасулары арқ ылы бірсыпыра морфонологиялық варианттар жасалғ ан. Мысалы: бекіре – мекіре, бө лтек – мө лтек, бекем – мекем / Мекемтас деген кісі атында/, бағ ана – мана, бұ ның – мұ ның, бұ нда – мұ нда, бұ ндай – мұ ндай сияқ ты сө з басында алмасқ ан сө здер мен сө з формалары кездеседі. Ал сө з ішінде қ ұ быр – қ ұ мыр, қ арбану – қ арману, опыр – омыр, қ ұ рбан – қ ұ рман, жебір – жемір, алба-жұ лба – алма-жұ лма, кү білжі – кү мілжі, ілби – ілми т.б.

Қ, Ғ ~ У, И дыбыстарының алмасуысирек кездеседі, бірақ тіліміздің дыбыстық қ ұ рылымын айқ ындауда маң ызы да жоқ емес. Мысалы: бақ – бау, қ ыстақ – қ ыстау, санақ – санау, тілек – тілеу, білек – білеу, тірек - тіреу сияқ ты сө здер ә деби тілде жарыса қ олданылса, жамау, бояу сө здерінің жергілікті жерде жамақ, бояқ нұ сқ алары да қ олданылады.

Ң ~ й дыбысының алмасуы. Етістіктің ІІ жақ кө рсеткішіндегі ң дыбысының й дыбысымен алмасуы қ азақ тілінде ең жиі қ ұ былыс: барсаң, барсаң шы – барсай, барсайшы.

Ң ~ у дыбыстарының алмасуын аң шы – аушы, аң сары ауды – аусары ауды, кө ң іл – кеуіл (диалектіде), оң аша – ауаша (диалектіде) сияқ ты сө з нұ сқ аларынан байқ ауғ а болады.

Н ~ д: надан ~ дадан, абақ ты ~ лабақ ты ~ набақ ты. Не есімдігіндегі н кө бінесе тү сіп қ алады: Бұ л дү ниеден е жақ сы адам ө ткен емес пе? Қ алайша ~ қ алайшаң, былайша – былайшаң тұ рғ ысында жұ мсалады, оғ ан сонор ң артық қ осылады.

Р ~ л дыбысының алмасуы. Ү нді р жә не л дыбыстарының алмасу жайы жалпы тү ркі тілдеріне ортақ қ ұ былыс. Қ азақ тілінің ө зінде беймарал ~ беймалал, залал ~ зарар, бұ рқ ан-талқ ан ~ бұ лқ ан-талқ ан, шұ ң қ ыр – шұ ң ғ ыл, добардай ~ добалдай ұ рық сат - ұ лық сат сияқ тыаздағ ан сө здерде кездеседі.

С ~ ш алмасуы тү ркі тілдерінде тіларалық белгі ретінде қ аралып, қ азақ тілі с тобына жататындығ ы белгілі. Сондық тан да мысық – мышық, асхана – ашхана, асқ азан ~ ашқ азан, серік ~ шерік, сірің ке ~ шерің ке, соғ ан ұ қ сайды ~ соғ ан қ ұ шайды, тысқ ары ~ тышқ ары, тексреу – текшеру, кү н кө ріс – кү н кө ріш, тұ рмыс – тұ рмыш, есек ~ ешек, бес – беш сияқ ты сө здердің соң ғ ы сың ары диалектіге жатады.

З ~ ж дыбыстарының сө з басында алмасуына зытыр – жытыр, зытқ ыр – жытқ ыр, зә бір – жә бір, зекі – жекі, зекіру – жекіру, сияқ ты сө з варианттарынан жарыса қ олданыла беретінін айтуғ а болады. Ал сө з ортасында найзағ ай – нажағ ай, қ ауза – қ аужа, тө зім – тә жім (ету) деген сө здерде кездеседі.

Ж ~ й дыбыстарының алмасуы. Ж ~ дж, ~ ч: жылда ~ джылда, жылқ ы ~ джылқ ы, жұ мыс ~ джұ мыс, қ анша ~ қ анча, бү гінше ~ бү гінче, ертең ге шейін ~ ертең ге чейін т.б. Ал диалектілерде д-ж алмасуы сө з басында да кездесіп жатады. Мысалы: жү з – дү з. Ызғ арлы тү тек боран соқ ты қ атты, дү з қ адам жер кө рінбей кеш те батты (С.Сейфуллин). Осы жерге келген соң, туғ ан балалар суғ а дү зе білмейді (Ғ.Мұ стафин).

С ~ ш ~ т дыбысының алмасуы саяз – таяз, сонау – тонау (диалектіде, ал ә деби тілде жің ішке дыбысталады: тү неу), қ исық – қ итар, ыссы – ыстық /дисимиляцияда/, сірес – тірес деген сө здерде байқ алады.

Негізгі ә дебиет: 1. [1.7: 2], 2. [1.7: 4], 3. [1.7: 13], 4. [1.7: 15].

Қ осымша ә дебиет: 1. [1.7: 1], 2. [1.7: 8].