Зейнетақылардың түрлері

Нарық экономикасы дамығ ан мемлекеттерде зейнетақ ы қ орлары ең қ уатты, сенімді жә не тұ рақ ты жұ мыс жасайтын ә леуметтік – қ аржы институттары болып табылады.

Ең бек зейнетақ ысы – бұ л азаматтарғ а жалақ ысын немесе ө зге де табысын ө теу мақ саттарында тө ленетін ай сайынғ ы ақ шалай тө лем. Ең бек зейнетақ ысына қ атысты қ ұ қ ық зейнетақ ы заң дарының шарттарымен жә не нормаларымен анық талады.

1-сурет. Жинақ таушы зейнетақ ы жү йесі

Жоғ арыдағ ы 1-суретте кө рсетілгендей Қ азақ стан Республикасында зейнетақ ылардың келесідей тү рлерін бө ліп кө рсетуге болады:

1. ең бек зейнетақ ылары;

2. ә леуметтік зейнетақ ылар.

Ең бек зейнетақ ылары, ө з кезегінде, келесі тү рлерге бө лінеді:

– жасына байланысты зейнетақ ылар;

– мү гедектігіне байланысты зейнетақ ылар;

– ең бек сің іргені ү шін тө ленетін зейнетақ ылар;

– асыраушысынан айырылуына байланысты зейнетақ ылар.

Жасына байланысты ең бек зейнетақ ылары жә не мү гедектігі бойынша ең бек зейнетақ ылары екі бө ліктен тұ рады: негізгі жә не жинақ таушы.

Ең бек зейнетақ ысына қ атысты қ ұ қ ық ты Қ азақ стан Ресспубликасының азаматтары Қ Р-ның «Қ азақ стан Республикасында зейнетақ ымен қ амсыздандыру туралы» заң ның шарттарын сақ тағ ан жағ дайда иеленеді.

Жоғ арыда аталғ ан азаматтардың отбасыларының ең бекке жарамсыз мү шелері заң дарда кө зделген жағ дайларда асыраушысынан айырылуына байланысты ең бек зейнетақ ысына қ ұ қ ық ты иеленеді.

Егер заң дарда жә не халық аралық шарттарда ө згеше кө зделмесе, Қ азақ стан Республикасының аумағ ында тұ рақ ты шетелдік азаматтар жә не азаматтығ ы жоқ тұ лғ алар да зейнетақ ы алуғ а қ ұ қ ық ты болып табылады.

Қ азақ стан Республикасының заң дарына сә йкес ә ртү рлі зейнетақ ылар алуғ а қ ұ қ ығ ы бар азаматтарғ а олардың таң дауы бойынша бір зейнетақ ы тағ айындалады /2, 65 б./.

Қ азақ станда барлығ ы 14 жинақ таушы зейнетақ ы қ оры жұ мыс істейді, олардың ішіндегі 12-сі аймақ тарда 72 филиалдарымен жә не 73 ө кілдіктерімен басқ арады.

Елімізді зейнетақ ы реформасы басталғ аннан бергі кезең де ЖЗҚ бірнеше топтарғ а бө лінді. Бірінші – ірі қ орлар, немесе жү йе қ ұ рушы, Ұ лттық банктің жинақ таушы қ оры жә не «Ұ лар-Ү міт» қ оры, бұ лардың ү лестік иеленулері 60%. Келесі топ орташа қ орлардан тұ рады. Оларғ а «ABN AMRO-КаспийМунайГаз», «Сенім», «Қ ұ рмет», «Валют-транзит» қ орлары жатады. Бұ ларғ а барлық актив кө лемінің 20% тиесілі. Келесі топ кө птеген қ орлардан (17 қ орлардан) тұ рады. Олар «Қ азақ мыс», «НефтеГаз-Дем», «Қ азақ стан», Ұ лттық зейнетақ ылық қ ор, «Қ орғ ау», «Отан», «Капитал», олар 15% актив кө лемін иеленеді. Ең ұ сақ тары – Д.Қ онаев атындағ ы ашық зейнетақ ылық қ оры жә не «Филипп-Моррис Казахстан», бұ лардың ү лесі 1%-дан кем емес.

Жинақ таушы зейнетақ ы қ оры сияқ ты олардың облыстардағ ы бө лімшелері мен ө кілеттіктерінің де Ең бек жә не халық ты ә леуметтік қ орғ ау министрлігі жинақ таушы зейнетақ ы қ орлары жұ мысын реттеу жө ніндегі комитеті берген арнаулы лицензияларының болуы шарт. Сонда ғ ана олардың жұ мыстары, яғ ни халық қ а кө рсететін қ ызметі заң ды болып есептеледі. Сондық тан зейнетақ ы қ орларына ө з ақ шаларын аударушылардың мә селенің осы жағ ына аса мұ қ ият болғ андары абзал.

Жинақ таушы зейнетақ ы қ орлары туралы заң ғ а сү йенсек олар ашық жә не жабық болып екіге бө лінуі тиіс. Ашық қ орлар ө з есептеріне қ аржы аударушылардың қ ай жерде тұ рып, қ айда жұ мыс істейтіндіктерін талап етуді мақ сат тұ тпайды. Ондай қ орларғ а ө з болашағ ын, дә лірек айтқ анда қ арттық шағ ын қ амтамасыз етуді кө здеген кез-келген Қ азақ стан азаматының ө з табысының белгілі бір пайыз бө лігін аударуғ а толық қ ұ қ ы бар. Ал, корпоративтік қ орлардың ерекшелігі – оғ ан тек сол қ ұ рылтайшығ а ең бек ететіндер ғ ана салымшы бола алады.

Бү гінде бізде екі – «Қ азақ стан» жә не «Филипп-Моррис» корпоративтік жинақ таушы зейнетақ ы қ оры бар. Мұ ндағ ы айырмашылық сол – егер жоғ арыда аталғ ан корпорациялардың бірінде жұ мыс істеп жү рген адам жұ мыс орнын ауыстырар болса, ол бұ л қ орлардың салымшысы болудан шығ ып қ алады.

Еліміздің заң дары бойынша жинақ таушы зейнетақ ы қ орларын қ ұ ру ү шін кем дегенде тө рт қ ұ рылтайшы болуы тиіс. Акциялар да олардың арасында тең бө лінуі тиіс. Ал, корпоративтік қ ордың жү з пайыз акциясы бір ғ ана қ ұ рылтайшының қ олында болады /4, 44 б/.

Қ орыта айтатын болсақ, жинақ таушы зейнетақ ы жү йесінің қ ай тү рін алсаң да, олар ө з ерекшеліктерімен сараланып тұ рады. Оғ ан себеп қ ұ рылғ ан ә р зейнетақ ы қ оры ө зіне барынша кө п назар аудартуғ а, клиенттерінің кө п болғ андығ ын, сонымен қ атар, ө з пайдаларын жеткілікті ететіндей жағ дай жасауғ а тырысады. Ө з салымшыларының жинақ тарын барынша жақ сы қ ызметпен қ амтамасыз етуге тырысады. Ө здерін басқ а қ орларғ а қ арағ анда артық екенін дә лелдеуді мақ сат етеді.