Азақстанда жинақтаушы зейнетақы қорларының қызметін талдау

Қ азақ станның зейнетақ ылық жү йесі кейбір қ ағ идаларғ а сү йенеді. Бастысы – жинақ тардың қ айтарылымдық қ ағ идасы. Ол жеке азаматтардың, сонымен қ атар қ оғ амды тұ тастай алып, олардың ө мір сү ру дең гейін жақ сарту мақ сатында ә леуметтік-экономикалық жағ дайда себебін жә не тең дікті қ алыптастырушы ретінде басқ алардың қ ызмет етуін қ амтамасыз етеді. Бұ л қ ағ иданың жұ мыс істеуін қ азіргі ұ рпақ тың зейнетақ ы алуынан кө рінетін болады.

Келесі қ ағ идасы – зейнетақ ылық аударымдардың міндеттілігі. Осы жағ дайларды жұ мыс берушілер жә не жеке кә сіпорындардың орындамауы белгіленген шаралар жасауғ а алып келеді.

Жинақ таушы зейнетақ ылық қ орларғ а міндетті зейнетақ ылық аударымдардың тү суін салық органдары қ адағ алайды. Аударымның уақ ыты кешіктірілген жағ дайда Қ Р-ның Ұ лттық банкімен бекітілген кешіктірілген ә р кү н ү шін қ аржыландырудың бір-екі мө лшерінде пения тө ленеді.

Ең бек табысы барлық тұ рғ ындар табысының тө рттен ү ш бө лігін қ ұ райды. Оның ішінде қ аржы шығ ыстарының негізгі бө лшегі – тұ тыну шығ ыстарына жатқ ызылады (яғ ни, тамақ тануғ а кететін шығ ыстар, ө ндірістік емес тауарлар, қ ызметтерге тө лемдер), олар 86%-ды қ ұ райды. Соның ішінде 50% -ғ а жуығ ы тұ тыну тауарларына жұ мсалады.

Мамандандырылуы бойынша зейнетақ ылық қ орлар қ аржылық институттарғ а жатады, соғ ан байланысты ЖЗҚ -ның негізгі қ ызметі – нақ ты уақ ытта перспективағ а байлынысты тұ рғ ындардың ә леуметтік қ орғ ау мә селесін қ арастыру. Бұ ғ ан «Зейнетақ ылық қ амсыздандыру» Заң ының орындалуы да ө з септігін тигізеді. Олар тө мендегідей:

· зейнетақ ылық салымдар сомасын инфляция қ арқ ынын есепке ала отырып міндетті салынатын салымдар дең гейіне жеткізіп сақ тау;

· салымшыларғ а олардың жинақ тары туралы ақ парат жеткізіп отыру;

· зейнетақ ылық жинақ тардың еріктілігі, зейнетақ ылық активтердің сақ тандыру жү йесін қ ұ ру;

Зейнетақ ылық эволюция кезіндегі ө згерістерге қ арап салымшылардың кө бісі мемлекеттік зейнетақ ы қ орларын таң дады. Бірақ мемлекеттік емес зейнетақ ылық қ орлардың зейнетақ ылық қ орларыда ұ лғ айды. Ол туралы тө мендегі 3- кестеден кө руге болады:

3-кесте

Жинақ таушы зейнетақ ы жү йесіндегі МЖЗҚ динамикасының ү лесі

Кестеде кө рсетілген кө рсеткіштерге сү йенсек 1999-2005 жылдар аралығ ындағ ы кө рсеткіштер біршама тө мендеген, зейнетақ ы активі сомасы 31%-ғ а дейін тү скен /12, 22 б./.

Алғ ашында ең жоғ арғ ы табыс мө лшері Мемлекеттік жинақ таушы зейнетақ ы қ орының кө рсеткіштерінен кө рінді. Ө зінің зейнетақ ылық активтер кө леміндегі лидерлік орынын ол 5 жылдан кейін 2004 жылдың басында босатты. Басты жинақ таушы зейнетақ ылық қ ор болып - активтер мө лшерінің кө леміндегі айырмашылығ ы 20 млн. тең ге болатын Ұ лттық банктің қ оры алды. Бұ л міндеттеме бірқ атар дең гейде МЖЗҚ приватизацияғ а жақ ындатты, оғ ан сонымен қ атар мемлекеттік жә не шетелдік компаниялар қ атысады (негізінен банктер) /13, 40 б./.

Зейнетақ ы жү йесінің кү рделілігі негізінен тең дік, жағ дайлығ ы, тұ рақ тылық сияқ ты ұ ғ ымдармен тү сіндіріледі. Тексеріс кезінде кө рінгендей зейнетақ ылық жү йенің басқ адай қ асиеттері де бар, оларғ а: біртұ тастық (зейнетақ ылық қ ызмет нарығ ы – қ ұ ралатын элементтер сомасы ғ ана емес, бітұ тас жү йе), іс-қ имылдың ү зіліссіздігі (қ ұ ралымдардың саны мен сандардың ө згерісін жә не олардың бір-біріне байланыстылығ ын қ амтитын кү рделі жү йе), дең гейлік, комуникативтілік (ішкі ортада кө птеген коммуникациямен байланысқ ан жү йе басқ а қ ұ рылымдардан шет жерде болмауы керек), геобиоценоз (жү йенің дамуы), басқ арушылық арқ ылы ұ йымдастырушылық қ а қ абілеттілігі (заң ды актілер, ү кіметтік бағ дарламалар, мемлекеттік реттеумен қ амсыздандыру арқ ылы) /14, 17 б./.

Жинақ таушы зейнетақ ы қ орының меншік капиталы қ ұ рылтайшылар мен акционерлердің жарғ ылық капиталғ а салымдарының есебінен жә не тек қ ана ақ ша, комиссиялық сыйақ ы тү рінде қ алыптасады; сондай-ақ Қ азақ стан Республикасының заң дарында қ арастырылғ ан басқ а да табыс кө здерінен қ ұ рылады.

Жинақ тық қ ордың табыстары негізінен: комиссиядық сыйақ ылардан; меншік активтерді инвестициялаудан тү скен табыстың есебінен қ алыптастырылады.

Жинақ тық қ орлардың жә не олардың акцияларын ұ стаушылар болып табылатын қ ұ рылтайшыларының қ аржылық ахуалының кө рсеткіштерінің бірі ретінде жарғ ылық капиталдың кө лемі болып табылады, оғ ан дә лел тө мендегі 4-кесте болып табылады:

4-кесте

Жинақ таушы зейнетақ ы қ орларының жарғ ылық капититалы

кө лемінің ө згеру динамикасы

Жоғ арыдағ ы кестеге келетін болсақ, негізінен, барлық жинақ таушы зейнетақ ы қ орларының жарғ ылық капиталының кө лемі барынша аз рұ қ сат етілетін дең гейде қ алыптасқ ан, тө менгі дең гейдегі салым салғ ан қ орлар корпоративтік қ орлар болып табылады. Жарғ ылық капиталдар салымдары бойынша алғ ашында рұ қ сат етілген жарғ ылық капитал салымдары біршама бірдей деуге болады, тек Қ азақ мыс ЖЗҚ -ның салымы ғ ана ең тө менгі кө рсеткішті кө рсетіп тұ р. Ал, бастапқ ы салыммен соң ғ ы жылдар арасындағ ы салымдар арасындағ ы айырмашылық қ а келетін болсақ капиталының кө лемі ең кө п Ұ лар-Ү міт ЖЗҚ 260, 000, ал Қ азақ стан ЖЗҚ -сы 170, 000 мө лшеріне дейін кө бейген /4, 46 б./.

Біз ү шін меншік капиталының ө су динамикасы маң ызды сияқ ты. Жинақ тық қ орлардың капиталғ а айналуына байланысты оларғ а қ ойылатын талаптардың арта тү суінің жағ дайында қ орлардың қ аржылық қ ызметін бақ ылыу органдарының ЖЗҚ меншік жә не жарғ ылық капиталдың ө су динамикасы қ атынастығ ының кө рсеткішін ө з жұ мысында қ олдана бастауы қ ажет. Осығ ан байланысты қ орлардың табыстары мен шығ ыстарының кө рсеткіштерін байқ ау ү шін тө мендегі 5-кестені пайдаланамыз:

5-кесте

Жинақ тық қ орлардың 2006 жылдың 1 қ аң тарында қ арағ андағ ы жай-кү йі бойынша табыстары мен шығ ыстары (мың тең ге)

Жинақ тық қ орлардың жалпы табыстары 4 млрд. тең геден астам, ал жалпы шығ ындары 3 млрд. тең геден астам дең гейде қ ұ ралды. Жоғ арыда келтірілген кестеден зейнетақ ылық қ орлардың кө пшілігінің шығ ындары табыстарынан асып кеткенін кө руге болады.

Сонымен, ЖЗҚ -дағ ы қ азіргі қ аржылық менеджментті сипаттайтын негізгі ерекшеліктерді атап ө туге болады:

· ә кімшіліктік-шаруашылық тық шығ ындардың ө суімен жү ргізілетін менеджмент;

· жинақ таушы зейнетақ ы қ орының инвестициялық қ ызметінен келіп тү сетін менеджмент;

· салымшыларғ а қ атысты пассивтік қ ызмет ететін жә не тө мен шығ ындарды қ ажет ететін менеджмент;

Сонымен, жинақ таушы зейнетақ ы жү йесінің негізгі қ ыметтері: зейнетақ ылық салымдар сомасын, зейнетақ ылық қ орлардың инфляция қ арқ ынын есепке ала отырып міндетті салынатын салымдар дең гейіне жеткізіп сақ тауын қ адағ алау, салымшыларғ а олардың жинақ тары туралы ақ парат жеткізіп отыру, зейнетақ ылық жинақ тардың еріктілі қ ағ идасын сақ тап, зейнетақ ылық активтердің сақ тандыру жү йесін қ ұ ру, зейнетақ ылық активтерді сақ тандыру болып табылады.