Азақстанда жинақтаушы зейнетақы жүйеісінің қалыптасу кезеңдері

Американдық менеджмент маманы Питер Дракер АҚ Ш-та ірі корпорациялардың сапалы ең бекті қ алыптастыра отырып қ ұ рылу кезінде акциясы жоқ жұ мыскерлердің ертең гі кү ніне алаң даушылығ ын байқ ады. Ол болашақ ты тек оракулдер кө ре алады, бірақ, болашақ тың жағ дайын қ амтамасыз ету бә рінің қ олынан келеді деді. Дракер жалақ ының белгілі бір пайызын жеке зейнетақ ы шотын қ алыптастыру ү шін аударып жә не инвестициялық қ олдану жолымен зейнетақ ы салымын институционалдық ұ йымдардың сапалы ә рекетімен кө бейту шараларын жасауды ұ сынды.

Қ азақ танда алғ аш тек мемлекеттік зейнетақ ымен қ амсыздандыру болды, нарық тық жағ дайғ а ө ткеннен кейін жаң а жинақ таушы қ орларын қ ұ ру қ ажеттілігі туындады. Бұ л жү йеде ә лі де ең бек етіп жатқ ан қ ызметкерлер, ең бек демалысындағ ы қ ызметкерлердің жалпы саны жә не зейнетақ ы алушылардың ай сайынғ ы зейнетақ ысын ә р тү рлі жас категориясына қ арап ү лестіру шараларын қ арау кө зделген /8, 199 б./.

Зейнетақ ы қ орларының ерекшелігі зейнетақ ы активтерін жинау арқ ылы республиканың барлық экономикалық активті тұ рғ ындары болып табылатын салымшыларының алдында белгілі кө п жылдық міндеттемені ө з мойындарына алады. Қ азіргі уақ ытта қ ызмет жасай отырып, олар болашақ ты екі бағ ытта қ амтамасыз етеді:

· зейнетақ ы кө лемін коммерциялық сыйақ ылар есебінен ұ лғ айту;

· ұ лттық экономикада жекелеген жобаларды инвестициялау шараларын жасау болып отыр.

Зейнетақ ымен қ амтамасыз ету жү йесі барлық жү йелер сияқ ты ө згерістерге ұ шырады, ө з салымшыларының қ алағ аны бойынша қ ұ рылымдық ө згерістерді қ алыптастырды. 1991 жылдан бастап Қ азақ станда жаң а экономикалық қ атынастарғ а байланысты зейнетақ ы жү йесі қ ұ рылымын жә не қ ызмет қ ағ идаларын қ алыптастыра бастады. Қ азақ станда зейнетақ ы бағ дарламасын қ айта қ ұ рудың нақ ты белгісі ретінде «1994 жылғ а республика бюджетін нақ тылау» жө ніндегі заң ының қ абылдануы болды. Бұ л заң да алғ аш рет қ арттық жастағ ыларғ а зейнетақ ы беру, мү гедектігіне байланысты, асыраушысынан айырылуына байланысты жә рдемақ ылар жә не ә леуметтік зейнетақ ылар тобын бө лімдерге бө ліп кө рсетті. Осығ ан байланысты Зейнетақ ы қ оры «Ең бек жә не тұ рғ ындарды ә леуметтік қ оғ ау» министрлігі қ ұ зырына қ арасты болып қ алды. Ө ткен зейнетақ ы жү йесіндегі нақ тылау қ арттық жаста зейнетақ ымен қ амтамасыз ету ү шін керекті қ аржыны аудару мә селелері бюджет қ ұ зырынан алынып, оны жү зеге асыру ауыртпалығ ы жұ мыс берушілер мен жеке кә сіпорындарда жұ мыс жасайтын қ ызметкерлердің ө з мойнына жү ктелді /9, 36 б./.

Алайда, дефиницияны қ абылдау нақ ты жағ дайғ а сай келмейді. Кейбір саладағ ы жұ мыс (зиян жә не психикалық зиян кә сіпорындарда) зейнеткерлікке шығ у мерзімі жасына қ арамай ерте кезең ді болжайды. Адамғ а 40-45 жаста зейнетақ ыны тағ айындау «қ арттық жас» терминіне сай келмейтінін кө рсетеді. Зейнетақ ымен қ амсыздандыру мә селесінен келіп ондай жағ дайда орта жалақ ы мө лшерін, яғ ни бұ л «ең бек зейнетақ ысы» деген атпен берілетін болды.

Келесі қ адам 1995 жылғ ы зейнетақ ылық қ амтамасыз ету қ ағ идасы, ал 1997 жылы 27-маусымда «Қ азақ стан Республикасының зейнетақ ымен қ амсыздандыру туралы» заң ы қ абылданып, зейнетақ ы реформасы басталды. Оның мә ні – 1997 жылғ а дейін ө мір сү рген зейнетақ ымен қ амтамаыз етудің зейнетақ ы қ орларын қ алыптастыру кезіндегі ұ рпақ тардың ынтымақ тастық қ ағ идатынан жеке қ орланымдардың қ ағ идатына кө шуде болды. Ол ү шін зейнетақ ы тө леу жө ніндегі мемлекеттік орталық пен кә сіпкерлік қ ызметпен айналысатын барлық тұ лғ алар мен жеке тұ лғ алардың ә леуметтік салық тө леу жолымен қ алыптасатын Мемлекеттік жинақ таушы зейнетақ ы қ оры қ арастырылды. Келесі ү ш жыл – қ алыптасу кезең і жә не жинақ таушы зейнетақ ы жү йесінің аралас модель, яғ ни мемлекеттік-жеке модельмен қ алыптастыру болып табылады. Алғ ашқ ы зейнетақ ы қ оры жә не зейнетақ ылық активтермен басқ аратын компаниялар қ ұ рылды. Олардың мақ саты: тұ рақ тылық ты қ амтамасыз ету, зейнетакерлердің ө мір сү ру дең гейін жақ сарту жә не елдегі бюджет-қ аржылық тең дікпен қ амтамасыз етуде ү лес қ осу болып табылады. Мемлекеттік емес жинақ таушы зейнетақ ы жү йесі екі тү рлі қ ызметті атқ арады - ә леуметтік тұ рақ тандырғ ыш жә не қ аржылық делдал.

Мемлекеттік зейнетақ ы: ә леуметтік жә не ең бек зейнетақ ысынан тұ рады. Ал мемлекеттік емес зейнетақ ы жү йесі: Ұ ЖЗҚ жә не МЖЗҚ -нан тұ рады.

Модульге сә йкес Қ азақ станда зейнетақ ымен қ амтамасыз ету жү йесі ү ш заң ды тұ лғ аларғ а жү ктелген. Билік басында – Қ Р Мемлекеттік зейнетақ ы қ орының қ ұ қ ық тық иегері болып табылатын зейнетақ ы тө леудің Мемлекеттік орталығ ы саналады. Ол оперативті басқ ару қ ұ қ ығ ына ие болғ ан мемлекеттік мекеме ретінде басқ ару қ ызметін атқ арады. Бұ л жерде жасы жеткен зейнеткерлерге тең дік қ ағ идасымен зейнетақ ы, мемлекеттік ә леуметтік жә рдемақ ы, соғ ыс ардагерлеріне зейнетақ ы жә не бекітілген заң ды тә ртіппен ішкі істер орган қ ызметкерлеріне зейнетақ ы тө лейді жә не оларғ а ә леуметтік жеке код (Ә ЖК) тағ айындалады. Ә ЖК жекелеген зейнетақ ы шоттарын енгізуге жә не салымдарды санау кезінде қ олданылады. Осы жерде салық органдары кө мегімен жұ мыс берушілердің зейнетақ ы салымдарын қ ұ рылғ ан мә ліметтер банкіне уақ ытылы аударып отыруын қ адағ алау кө зделген /9, 38 б./.

Келесі заң ды тұ лғ а – қ ызмет етуші жү йенің орталық звеносы болып табылатын, мемлекекттік емес жинақ таушы зейнетақ ы қ оры. ЖЗҚ салымшылармен қ ызметті ұ йымдастырады, ерікті жә не міндетті зейнетақ ы салымдарын жинауды жү зеге асырады, зейнетақ ылық келісімшарттар қ ұ рады, міндеттермен жә не инвестициялық кірістермен кө рсетілген зейнетақ ы салымдарының жеке есебін жү ргізеді. Қ ордың салымшылар алдындағ ы міндеті олардың зейнеткерлік жасына жеткен немесе басқ а да заң да кө рсетілген жағ дайларда олардың қ ордағ ы жиналғ ан қ аржысынан зейнетақ ылық тө лемдерін алуғ а қ ұ қ ығ ын беретін зейнетақ ылық келісімшарт негізінде кө рінеді. Зейнетақ ылық қ орлардың міндетіне тағ ы жыл сайынғ ы зейнетақ ылық жиналымдардың жағ дайы туралы ақ парат беріп отыру жатады. Нақ ты кезең де бір салымшыны бір жеке зейнетақ ылық шотқ а сә йкес ақ параттандыруғ а 100 тең ге мө лшерінде шығ ыстар кетеді /10, 23 б./.

2015 жылғ а дейін елдің жинақ таушы зейнетақ ы жү йесі толық қ ызмет етуші жә не дамушы болып қ ала береді. Бұ л Мемлекеттік жинақ таушы зейнетақ ы қ оры болып саналатын субъектінің уақ ытша қ ызметіне сә йкестендіріледі. Бұ л «ү нсіздік фонды» ретінде, яғ ни сол уақ ытта ә лі ө з жинақ таушы қ орын таң дау туралы шешім қ абылдамағ андарғ а немесе мемлекеттік емес қ ұ рылымғ а сенім білдірмегендерге ө з кезегінде сақ тық ретінде қ ызмет атқ аратын. Алайда, бұ л институт – МЖЗҚ - ө зіне жаң а салымшыларды тартушы жинақ таушы зейнетақ ы жү йесінің толық қ ұ қ ық тық қ атысушысы болып саналады, осы бұ ның ерекшелігі болып табылады.

Кү н сайын зейнетақ ылық қ орлармен зейнетақ ылық қ орларда зейнетақ ы активтеріне келесідей операциялар жү ргізіледі:

· зейнетақ ылық қ амтамасыз етілуге қ ұ қ ығ ы бар тұ лғ алармен зейнетақ ылық келісімшарттар жасау;

· салымшыларғ а жеке зейнетақ ылық шот ашу;

· салымшылардың мә ліметтер базасын қ ұ ру;

· тү скен зейнетақ ылық салымдарды есепке алу;

· комиссиялық сыйақ ыларды тө летіп отыру;

· басқ а қ орлардан жинақ тарды аудару;

· қ ате тү скен салымдарды қ айтару;

· инвестициялық кірістерді бө лу;

· салымшының арызы бойынша зейнетақ ылық келісімшартқ а тү зету енгізу: адрестік дерекетемені ө згерту жә не т.б.;

· зейнетақ ылық жинақ тар жағ дайы бойынша ақ парат беру;

· қ ызмет кө рсетуді бір филиалдан екіншісіне аудару;

· зейнетақ ылық жинақ тарды оларды алуғ а қ ұ қ ығ ы бар тұ лғ аларғ а тө леу;

· арыз бойынша жинақ тарды басқ а қ орғ а аудару, зейнетақ ылық келісімшартты бұ зуды жү зеге асыру.

Қ азақ стан Республикасы «Қ азақ стан Республикасындағ ы зейнетақ ымен қ амтамасыз ету жө ніндегі» заң ының ө згеру кезең інде зейнетақ ылық қ амсыздандару ү ш дең гейде басқ арылды: базалық (ә леуметтік), бірдейлік жә не мемлекеттік емес зейнетақ ы жү йесі.

Бірінші - ә леуметтік зейнетақ ы, мемлекеттік немесе жергілікті бюджеттен тө ленеді жә не ең тө менгі кү нкө ріс дең гейін ү кіметпен нақ тыланғ ан кепілдігін береді. Ол мү гедектерге, жетім-жесірлерге, қ арттық жастағ ы тұ рғ ындарғ а осындай немесе ең бек ө тілі болмағ ан жағ дайда тө ленеді.

Екінші – бірдейлік (ү лестірушілік) зейнетақ ысы, ең бек ө тілі жә не жалақ ы мө лшері жалғ асатын жағ дайғ а байланысты тағ айындалады. Ол заң ды жә не жеке тұ лғ алардың міндетті зейнетақ ы салымдары шотынан, сонымен қ атар елдің мемлекеттік бюджетінің тікелей ақ ша бө лу (трансферттік тө лемдер) шарасынан қ аржыландырылады.

Міндетті зейнетақ ылық тө лемдер заң ды тұ лғ алар ү шін ең бек тө леу қ орынан 15% белгілі мө лшерде, ал кә сіптік қ ызметте қ ызмет ететін жеке тұ лғ алардан 5% мө лшерде ай сайынғ ы табыстан алынады. Арнайы сала бойынша ұ йымдар мен қ оғ амдар, ү кімет бекіткен, мысалы, Мү гедектердің ерікті қ оғ амы немесе Қ азақ тың зағ ип жандар қ оғ амы, ең бек тө леу қ орынан 3% мө лшерде қ аржы аударып отырады.

Бірдейлік зейнетақ ылық қ амсыздандыру жү йесі Қ азақ станда жасы жеткен зейнеткерлер жә не 1998 жылдың 1-қ аң тарына дейін 6 айдан кем емес ең бек ө тілі бар ұ рпақ ө мір сү ргенше қ ызмет жасайды.

Ү шінші дең гей – тұ лғ алардың міндетті жә не ерікті зейнетақ ы салымдары шотынан қ ұ рылатын мемлекеттік емес зейнетақ ы. Ол адамның қ ызмет жасайтын ең бек уақ ыты кезінде жиналып ЖЗҚ -на жинақ талады /11, 22 б./.

Қ орытындылайтын болсақ, жинақ таушы зейнетақ ы қ орының даму эволюциясының ә р кезең інде ө зінің бір қ иыншылық тары болды. Алғ ашында олар ұ йымдастырылу тұ рғ ысынан кө рінді. Елдің қ ызмет жасаушыларының кө бісі олардың ең бек ақ ысының бір мө лшері қ айда кетіп жатқ анын тү сінбеді. Олар қ ай қ орғ а сенетінін, қ ай қ орды (ө йткені олардың қ ызмет етіп жатқ ан кө рсеткіштері туралы ә лі ақ параттар болмады) таң дайтынын білмеді. Осы жағ дайғ а байланысты салымшылардың кө бісі Мемлекеттік жинақ тау қ орына салымшы ретінде тіркелді.