Азақстан Республикасының зейнетақы жүйесінің негізгі мәселелері және оны шешу жолдары

Жинақ таушы зейнетақ ы жү йесіндегі парадокс елдің экономикасының жаппай дамуы, ұ лттық валютаның тұ рақ тануы, мемлекеттік бюджеттің толық қ амтуының ұ лғ аюы кезіндегі зейнетақ ылық қ орлардың нақ ты табыстарының тө мен дең гейде екендігінен кө рінеді. Зейнетақ ылық қ орлардың инвестициялық қ ызметі нақ ты табыстың коефициетінің 2005 жылдың 1 қ аң тарына 3, 13-ке дейін тө мендеуімен байқ алады. Бұ л ең алдымен инфляция дең гейінің жоғ ары болуымен 2005 жылдың 1 қ аң тарының ө зінде 6, 7%-ғ а жетті, екіншіден, Қ ор нарығ ындағ ы барлық категория бойынша бағ алы қ ағ аздардың табыстарының жаппай тө мендеуінен болады.

Осығ ан байланысты, зейнетақ ылық қ орлардың табыстылығ ының жағ ымсыздығ ына жү йелік себептер (инфляция, девальвация, тең генің ревальвациясы, қ ұ ралдар жетіспеушілігі, барлық қ аржылық қ ұ ралдар бойынша табыстың тө мендеуі) ә сер етті /19, 24 б./.

Зейнетақ ылық активтерді инвестициялаудағ а басты мә селе болып қ аржылық қ ұ ралдарды ұ сынудың дең гейінің зейнетақ ылық жинақ тар дең гейінен артта қ алуы болып отыр. Зейнетақ ылық қ орлар шетел бағ алы қ ағ аздарына салымдардың лимиттік дең гейін жоғ ары дә режеге жеткізіп алып, бағ алы қ ағ аздарды инвестициялауды жақ ын шетелдерде жү ргізуге болады деп ойлайды. Қ азіргі кезде ЖЗҚ -ның жиынтық инвестициялық портфелі қ ұ рылымында зейнетақ ылық активтерді иеленудің 50%-ғ а жуығ ы мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарғ а тиесілі. Зейнетақ ылық қ орлардағ ы инвестициялық саясатта зейнетақ ылық активтерге салымдарғ а бағ дар экономиканың нақ ты секторында жоқ тың қ асы. ЖЗҚ нақ ты инвестициялаудан алшақ, яғ ни ғ ылыми зерттеуден дайын ө німді жә не қ ызметті жасауғ а дейін немесе нақ ты кә сіпорындардағ ы қ айта қ ұ руғ а байланысты жаң а кә сіпорын жасау.

Инвесторлар арасындағ ы бә секелестің жоғ арғ ы дең гейі, сонымен қ атар ішкі нарық тағ ы ақ ша ұ сынысының жоғ арғ ы дең гейі инвестициялаудан тү сетін ағ ымдық табыстың дең гейі инфляция дең гейінен тө мен болып отыр. Ә рине, қ аржылық қ ұ ралдарғ а ақ ша салғ ан уақ ытта оның пайдасыз болатынын ешкім ойламайды. Алайда, кез-келген қ аржы қ ұ ралдарына бағ а дең гейі бастапқ ы сатып алғ ан қ алыпта сақ талмайды. Нарық тағ ы бағ а нарық жағ дайына тә уелді жә не жиі немесе мардымды ө згерістерге ұ шырауы мү мкін /20, 16 б./.

Зейнетақ ылық активтерді салуғ а қ аржылық қ ұ ралдарды таң дауда жауапты бола тұ рып, ЖЗҚ жә не активтерді басқ аруды жү зеге асыратын ұ йымдар ә рқ ашан жалпы экономикалық ө згерістерді, соның ішінде қ ызметтеріне байланысты инфляция қ арқ ынын байқ ай алмайды. Бұ л жағ дайды болдырмау ү шін мемлекет зейнетақ ылық қ ор болып табылатын маң ызды стратегиялық қ аржылық институтты міндетті тү рде қ олдап жә не жү йелік тә уекелділікті тө мендету жолымен олардың сә тті қ ызмет істеуіне жағ дай жасаулары керек. Эмитенттер нарығ ы тез дамушы ішкі инвесторлар нарығ ына қ арағ анда даму жағ ынан артта қ алып келе жатыр, сол ү шін шетел бағ алы қ ағ аздарына салымдар мө лшерін кө бейту керек /20, 18 б./.

Қ азақ стандық зейнетақ ылық жү йенің тү йінді мә селесі жә не мағ ыздылығ ы болып зейнетақ ылық қ орларды таң дау жұ мыскерлердің емес жұ мыс берушілер тарапынан кө біне іске асырылуы болып табылады. Бұ л тү рлі тә сілдермен жасалынады, мысалы, жұ мыс беруші жұ мысшы атынан ө з қ олында қ андай қ ордың бланкі бар сонымен келісімшарт жасайды немесе оның жұ мыскерлері қ ордың салымшылары болып бірқ атар қ ызметтер кө рсету негізінде болады деп келісуі мү мкін, оғ ан қ ордың қ ұ рылтайшысы болып сайлану да жатады.

Келесі мә селе, жұ мыс берушінің қ ызметіне байланысты, ол міндетті зейнетақ ылық салымдарыды уақ ытында аудармау. Соғ ан орай салымшының инвестициялық табысынан айырылуы.

Бө лек мә селе ретінде, оғ ан біз тоқ талғ анбыз, ол тұ рғ ындардың жә не ә йелдердің зейнетақ ы мө лшерінің тө мендігі. Нұ рсұ лтан Назарбаев ө зінің халқ ына жолдауында зейнетақ ы базасынаң кө бейетінін айтты, бұ л барлық зейнеткерлерге қ атысты. Ал, ә йелдерге жеке қ атынас, зейнетақ ылық бө лінулердегі кө зделмеген бө лек жағ дай жасау керек.

Зейнетақ ылық активтермен немесе инвестициялық активтермен басқ ару жә не мә селе ретінде қ аржылық нарық тың тез ө су кризисімен тү сіндіріледі: артық ақ ша массасы ық палымен; мемлекеттік бағ алы қ ағ аздар табысын инфляция дең гейінен тө мен дә режеге тү сіретін мемлекеттік облигациялар нарығ ындағ ы қ аржылық институтар жағ ынан бә секелестік; альтернативті қ аржылық қ ұ ралдардың жетіспеушілігінің жоғ ары дең гейі; қ аржылық қ ұ ралдардың дамуынының бә сең дігі. Зейнетақ ылық қ орлардың активтерінің кө лемі мемлекет жә не жеке сектор тарапынан берілген ұ сыныс кө леміне қ арағ анда тезірек дамуда, бұ л бағ ытта ЖЗҚ мен мемлекеттің біріккен кү ші қ ажет етіледі.

Ал жү йенің жетілдірілуіне келетін болсақ, ЖЗҚ отандық қ аржылық институт ретінде мемлекеттің нақ ты экономикалық секторын инвестциялау бағ ытында қ ызмет жасау керек. Ол ү шін анық талғ ан кепілдемелер керек. Қ азақ стандық корпоративті бағ алы қ ағ аздардың сенімділігі жоғ арылауы тиіс, корпорациялардың қ ызметі табысты, айқ ын, тексеріске ың ғ айлы болуы керек.

Индустрия жә не сауда министрлігінің мақ саты – қ ұ рылыс материалдарының ө ндірісін ұ лғ айту, ішкі нарық ты толық тыру жә не экспорттық бағ дарды дамыту бағ дарламасы болып табылады. Осы жобаларды инвестициялауда зейнетақ ылық қ орлар қ атысса болар еді. Ө йткені 114 инвестициялық жобалар 178 млрд. тең геге мұ қ таж болып отыр /20, 22 б./.

Жинақ таушы зейнетақ ы қ орлары Мемлекеттік тұ рғ ын ү й қ ұ рылысы бағ дарламасын қ аржыландырумен тұ рғ ын-ү йлік мә селені шешуге зейнетақ ылық активтерді қ олдануды ұ сынып отыр. Зейнетақ ылық активтердің инвестициялануы қ ұ рылыс ауқ ымын ұ лғ айтып, сонымен қ атар объектілерге жә не тұ рғ ын ү йлерге бағ аның тү суін қ амтамасыз етеді.

Отандық кә сіпорындарды қ олдауды ұ лғ айтуды соң ғ ы ресурстарды салыстырмалы тө мен пайызбен жә не ұ зақ мерзімге беру арқ ылы зейнетақ ылық қ орлармен байланыстыруғ а болады.

Зейнетақ ылық қ орлар тек ішкі нарық тағ ы бағ алы қ ағ аздарды дамытуды кө здеп қ оймай, сонымен қ атар шетелдік қ аржылық нарық пен байланысуы керек. Бұ л зейнетақ ылық активтердің инвестициялануының диверсификациясы жә не инвесторларды таң даудың мү мкіншілігінің кө беюі.

ЖЗҚ салымшылардың қ ызығ ушылығ ын арттыру ү шін жинақ таушы зейнетақ лық жү йеге белсенді қ атысулары керек, зейнетақ ылық жинақ тарды салымшылармен ипотекалық жә не тұ тыну несиесін немесе зейнеткерлікке шығ ып, отбасылық кіші бизнесті қ ұ ру кезінде кепілдік сома ретінде қ олдану керек.

Зейнетақ ылық қ орларда мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарды алу ү шін басқ а қ аржылық қ орлардан ерекшеленетін жә не олрағ а бә секелестікте қ арсы тұ ра алатындай лимит болуы тиіс.

Ерікті зейнетақ ы жарналарын тарту ү шін салымдарды аударатын субъектіге пайдалы болатын ә р тү рлі дең гейдегі салық тық кө мектерді енгізу керек. Зейнетақ ылық қ ордың артық шылық тарны кө рсететіндей аймақ тарда, тұ рғ ындар арасында жиындар ө ткізіп, қ ордың перспективаларын жә не одан салымшылардың алатын пайдасын міндетті тү рде кө рсету керек /21, 12 б./.

Жоғ арыдағ ы мә ліметтерге қ орытынды жасайтын болсақ, жинақ таушы зейнетақ ы қ орларының мә селелері негізінен салымшыларды ө з жетістіктерін бейнелей отырып барынша кө п мө лшерде тарту, жинақ қ орындағ ы ақ шалай сомаларды тиісті кезінде пайда табу мақ сатымен инвестицияғ а салу, сонымен қ атар отандық ө ндіріс немесе кә сіпорындар игілігіне жұ мсалуы мү мкін. Ал, оларды шешу мә селелері зейнетақ ылық қ ордың алдағ ы кезең ге жасағ ан бағ дарламаларымен жү зеге асырылады. Оларғ а: зейнетақ ылық қ ор туралы ақ параттар тарату, елдегі инвестицияғ а мұ қ таж болып отырғ ан қ ұ рылыс жобаларына салымдарын салу, активтерді бағ алы қ ағ аздар нарығ ында пайдалану жә не басты мә селені шешу жолдарының бірі ол зейнетақ ы мө лшерін зейнеткерлерге жеткілікті ететін мө лшерге жеткізу, ол туралы ел президенті ө з жолдауында айтып ө ткен болатын, яғ ни сол жобаны іс жү зіне асыру болып табылады.