Зейнетақыны тағайындау тәртібі

Қ азақ стан Республикасының Жинақ таушы зейнетақ ы қ орының меншік капиталы қ ұ рылтайшылармен акционерлердің жарғ ылық капиталғ а салымдарының есебінен жә не тек қ ана ақ ша, комиссиялық сыйақ ы тү рінде қ алыптасады; сондай-ақ Қ азақ стан Республикасының заң дарында қ арастырылғ ан басқ а да табыс кө здерінен қ ұ ралады /4, 44 б./.

Жасына, мү гедектігіне, асыраушысынан айырылуына байланысты жә не ең бек сің ірген жылдары ү шін тө ленетін зейнетақ ылар осы тұ лғ а белгіленген жасқ а толғ ан кезде жә не ең бек стажы (жалпы немесе арнайы) болғ ан жағ дайда, сонымен қ атар жинақ таушы зейнетақ ы қ орына міндетті зейнетақ ы жарналарын тө леген жағ дайда тағ айындалады.

Ә леуметтік зейнетақ ылар қ андай да бір себептермен зейнетақ ының ө зге тү рлерін алу қ ұ қ ығ ын иеленбеген азаматтар ү шін тағ айындалады. Ә детте, ә леуметтік зейнетақ ылар зейнетақ ылық жасқ а жеткен, бірақ қ ажетті ең бек стажы жоқ тұ лғ аларғ а тағ айындалады. Мұ ндай жағ дайда, зейнетақ ы жалақ ыдан есептеле алмайтындық тан, ол тиісті зейнетақ ы ең тө менгі мө лшерінде белгіленеді.

Қ азақ стан Республикасында зейенетақ ы реформасының Ү кімет қ абылдағ ан концепциясы ү ш дең гейлі зейнетақ ы жү йесінің қ ажеттігін айқ ындайды. Оның ішінде мемлекеттік емес зейнетақ ымен қ амтамасыз ету жү йесі де бар: ол банкі жә не сақ тандыру жү йесінің қ ызметтері арқ ылы, мемлекеттік емес зейнетақ ы қ орлары арқ ылы жү зеге асырылады.

Мемлекеттік емес зейнетақ ы қ орлары халық тың қ артайғ ан шағ ында, жұ мысқ а қ абілеті жойылғ ан кезде материалдық негізін қ алауғ а қ ажетті қ аражатты жинауғ а мұ қ таждығ ын қ амтамасыз етеді.

Зейнетақ ы қ орларының активтері кә сіпорындар мен ұ йымдардың міндетті зейнетақ ылық жарналарынан жә не де осы тө лемдерді нивестициялаудан тү сетін табыстардан қ ұ ралады.

Мемлекеттік емес жинақ тау зейнетақ ы қ орлары жабық акционерлік қ оғ ам нысанында қ ұ рылады жә не де ашық немесе корпоративті болуы мү мкін. Ашық зейнетақ ы қ орының қ ұ рылтайшылары – заң ды жә не жеке тұ лғ алар бола алады.

Мемлекеттік емес жинақ тау зейнетақ ы қ орларының ә рбір тү ріне жарғ ылық қ ордың тө менгі мө лшерін, лицензия беру, реттеу жә не бақ ылыу қ ызметі арқ ылы зейнетақ ы жинақ тарының мү лтіксіз сақ талуын жә не қ айтарылуын қ орғ айды. Ұ лттық зейнетақ ы агентігінің талаптарына сә йкес ә р қ ор зейнетақ ы тә ртібін бекіту қ ажет. Тікелей қ ызметі бойынша зейнетақ ы жарналарынан 1% жә не инвестициялық табыстан 10% мө лшерінде шығ ындарын қ амтамасыз етуге комиссиондық алым алуғ а болады.

Зейнетақ ы активтерін басқ ару компаниясы жабық акционерлік қ оғ ам нысанында қ ұ рылады, қ ұ рылтайшылары резидент жә не резидент емес заң ды жә не жеке тұ лғ алар бола алады /4, 49 б./.

Мемлекеттік емес зейнетақ ы қ оры – коммерциялық ұ йым, оның қ ызметі кә сіпорындардың, ұ йымдардың жә не азаматтардың ерікті мақ сатты жарналарын жинауғ а, оларды зейнетақ ы активтерін басқ ару компаниялары арқ ылы инвестициялау жә не зейнетақ ы жү йесінің қ атысушыларына зейнетақ ылық тө лемді беруді қ амтамасыз етуді жү зеге асыруғ а бағ ытталғ ан.

Мемлекеттік емес жинақ тау зейнетақ ы қ орынан мемлекеттік емес жинақ тау зейнетақ ы қ орының айырмашылығ ы – мемлекет зейнетақ ы тө лемдерінің сақ талуын қ орғ айды: зейнетақ ы активтерін тә уелділігі аз жә не біршама табысы аз тетіктерге инвестициялайды.

Мемлекеттік емес жинақ таушы зейнетақ ы қ орларының активтерінің негізгі бө лігі активтерді басқ ару компаниялары арқ ылы мемлекеттік бағ алы қ ағ аздарғ а жә не банкі депозиттеріне инвестициялау арқ ылы жұ мсайды. Қ алғ ан бө лігі Қ азақ стан қ ор биржасының «А» листингі бар қ азақ стандық кә сіпорындардың акцияларын алу арқ ылы отандық кә сіпорындардың даму инвестициясы жұ мсалады. «А» листингі бар кә сіпорындарғ а халық аралық аудит стандартына ө ткеніне 2 жылдан асқ ан кә сіпорындар жатады.

Мемлекеттік емес жинақ тау зейнетақ ы қ орлары мемлекеттік жинақ тау қ орларына қ арағ анда инвенстициялық табыстан жоғ ары пайыз мө лшерінде табыс беріп отыр.

Мемлекеттік емес зейнетақ ы қ орларында зейнетақ ы жинағ ының сақ талуы Ү кіметпен қ абылданғ ан бірқ атар шаралар арқ ылы қ амтамасыз етіледі.

Ең маң ызды сақ тау дең гейі зейнетақ ы активтерін бө лек заң ды тұ лғ а – зейнетақ ы активтерін басқ ару компанияларының инвестициялауды жү зеге асыруын айтуғ а болады. Одан басқ а, барлық инвестициялау операциялары арнайы лицензиясы бар кастодиан – банктер арқ ылы ө теді.

Ал ө з кезінде кастодиан – банктер жә не зейнетақ ы активтерін басқ ару компанияларының қ ызметін бақ ылауғ а жү зеге асыратындар. Ең бек жә не ә леуметтік қ орғ ау министрлігінің жинақ тау – зейнетақ ы қ орларының қ ызметін реттеу комитеті, Бағ алы қ ағ аздар бойынша Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық комиссиясы жә не Қ азақ стан Республикасының Ұ лттық банкі зейнетақ ы тө лемдерінің ең жоғ арғ ы дең гейде сақ талуын қ амтамасыз етеді /4, 39 б./.

Мемлекеттік емес жинақ тау зейнетақ ы қ орларының инвестициялық қ ызметінің ерекшеліктерін ескере отырып, мемлекет тарапынан зейнетақ ы қ орларының қ аражатын ел экономикасы ү шін ө те маң ызды инвестициялық бағ дарламаларғ а орналастырғ ан орынды болар еді. Зейнетақ ымен қ амтамасыз ету жү йесінің қ ызметін реттейтін нормативтік қ ұ жаттардың зейнетақ ы қ орларының инвестициялық қ ызметінің дамуына ешқ андай жағ дай жасалмағ анын кө рсетеді. Мұ ндай жү йенің артық шылығ ы ретінде инвестициялық қ ызметке салық салудан жең ілдік беру немесе инвестициялық тә уекелділіктен сақ тандыруды қ арастыруғ а болады.

Мемлекеттік емес жинақ тау зейнетақ ы қ орларының сенімділігін кө рсететін негізгі жә не шындық қ а негізделген тә сілдердің арасынан, қ азіргі кездегі ә леуметтік-экономикалық жағ дайғ а байланысты мына факторларды бө ліп кө рсетуге болады:

– ә ртү рлі жағ дайлардан салушылардың қ аражаттарын сақ тандыру;

– мемлекеттік емес жинақ тау зейнетақ ы қ орларының жылжымайтын мү лік жә не зейнетақ ы тө лемдерін сақ тандыру;

– ө зіндік резервтер қ орларды қ ұ рып, оларды жарғ ылық қ ормен байланыстыру.

Белгілі бір мемлекеттік емес жинақ тау зейнетақ ы қ орлары ү шін сақ тандырудың қ андай тү рі сә йкес келетін осы қ ордың мү мкіншілігі мен мақ сатына байланысты болады жә не де сақ тандыру компанияларын таң дағ анда мұ қ ият тексеру қ ажет.

Зейнетақ ы қ орлары клиенттердің сенімділігін кө бейту ү шін ірі қ аражатты институтпен келісім жасап, ол институт келешекте зейнетақ ыны тө леп тұ руғ а кепілдік беруі қ ажет /5, 69 б./.

Зейнетақ ылық қ амсыздандыру халық ты ә леуметтік қ орғ ау жө ніндегі мемлекеттік органдар жү зеге асырады.

Орталық тан зейнетақ ы тө лемдерін тағ айындау туралы арыз зейнетақ ы тө лемдерін есептеу ү шін қ ажетті ө тілі мен табысын растайтын қ ұ жаттармен қ оса азаматтың тұ рғ ылық ты жері бойынша зейнетақ ы тө лемдерін тағ айындаушы органғ а беріледі.

Орталық тан зейнетақ ы тө лемдері зейнетақ ы тағ айындауғ а ө тініш берілген кү ннен бастап тағ айндалады. Арыз бен қ ажетті қ ұ жаттарды зейнетақ ы тө лемдерін тағ айындаушы органдарғ а бір мезгілде берген кү н - Орталық тан зейнетақ ы тө лемдерін тағ айындауғ а ө тініш берген кү н болып есептеледі. Арыз бен қ ажетті қ ұ жаттарды поштамен жіберген жағ дайда Орталық тан зейнетақ ы тө лемдерін тағ айындауғ а ө тініш берген кү н болып бұ ларды поштадан жіберген кү н есептелінеді.

Орталық тан зейнетақ ы тө лемдерін тағ айындауды зейнетақ ы тө лемдерін тағ айындаушы орган Қ азақ стан Республикасының заң дарында белгіленген тә ртіппен жү ргізіледі.

Орталық тан зейнетақ ы тө лемдерін тағ айындауғ а арналғ ан қ ұ жаттарды қ арауды халық ты ә леуметтік қ орғ ау органы қ ұ жаттар табыс етілген кү ннен бастап 10 кү н мерзімнен кешіктірмей жү зеге асырады. Зейнетақ ы тө лемдерін тағ айындаушы органы тиісті шешім шығ ырылғ аннан кейін 5 кү ннен кешіктірмей бұ л туралы арыз берушіге хабарлайды.

Орталық тан зейнетақ ы тө лемдерін тағ айындаудан бас тартылғ ан жағ дайда зейнетақ ы тө лемдерін тағ айындаушы органы бас тартудың себептерін жазбаша тү рде негіздеп, табыс етілген қ ұ жаттарды арыз берушіге қ айтаруғ а міндетті.

Зейнетақ ы тө лемдерін тағ айындаушы органның шешіміне сот тә ртібімен шағ ымдануғ а болады.

Толық емес кө лемдегі жасына байланысты зейнетақ ы тө лемдері азаматтарғ а олардың нақ ты ең бек ө тілінің болуына қ арай Орталық тан толық кө лемінде зейнетақ ы тө лемдерін алу қ ұ қ ығ ы болмағ ан жағ дайда тағ айындалады /5, 61 б./.

Тө тенше жә не барынша радиациялық қ атерлі ө ң ірлерде 1949 жылғ ы 29 тамыздан 1963 жылғ ы 5 шілдеге дейін кемінде 10 жыл тұ рғ ан азаматтар «Семей ядролық сынақ полигонындағ ы ядролық сынақ тардың салдарынан зардап шеккен азаматтарды ә леуметтік қ оғ ау туралы» Қ азақ стан Республикасының заң ына сә йкес еркектер – жалпы ең бек ө тілі 25 жылдан кем болмағ ан жағ дайда 50 жасқ а жеткенде; ә йелдер жалпы ө тілі - 20 жылдан кем болмағ ан жағ дайда 45 жасқ а жеткенде зейнетақ ы тағ айындалуына қ ұ қ ылы.

5 жә не одан да кө п бала туып, оларды сегіз жасқ а дейін тә рбиелеген ә йелдер 50 жасқ а толғ анда жасына байланысты толық кө лемде зейнетақ ы алуғ а қ ұ қ ылы, аталғ ан зейнетақ ы жасы 1998 жылғ ы 1 шілдеден бастап жыл сайын 6 айғ а ө сіп отырады.

Сонымен қ атар, салғ ан салымдары ө здеріне қ айтарылып, қ арттық шағ ында ө мір сү рулеріне жететіндей, ө з зейнетақ ы қ орын инвестициялағ аны ү шін олар сыйақ ылар алатын болады. Алайда, қ айтарылым қ ағ идасында бірқ атар жыныстық жағ ынан қ иыншылық тар туындайды. Ә йелдерде ерлерге қ арағ анда жалақ ы мө лшері тө мен болып келеді, соғ ан орай зейнетақ ы салымы жә не жинақ сомасы да аз болады. Бірақ, ә йелдердің ө мір сү ру дең гейі ерлерге қ арағ анда ұ зақ. Қ азақ станда кү тілген ө мір сү ру ұ зақ тығ ы – 70, 4 жыл, ерлерде - 60, 45 жыл. Дә лірек болу ү шін 1- кестеге қ арайық:

1 - кесте.

Қ азақ стан Республикасы тұ рғ ындарының ө мір ұ зақ тығ ының орташа дең гейі

Жоғ арыда кө ріп отырғ анымыздай 1995-2003 жыл аралығ ында ерлер де, ә йелдерде бірдей шамағ а ө скен деп айтуғ а болады. Ал ә йелдердің орташа жас мө лшерінен артық ө мір сү руі жылдар аралығ ында бірдей дә режеде асқ анын кө рсетеді. Ең тө менгі дең гей 1999 жылы, ал ең жоғ арғ ы дең гей 1996 жылы тіркелген /6, 27 б./.

2-кесте

Ә лемнің кейбір елдеріндегі ө мір сү ру ұ зақ тығ ының кү тілген кө рсеткіштері

Ерлер арасында ең ұ зақ ө мір сү ретіндер Жапонияда байқ алғ ан (76, 9) жә не Канадада да (76, 2), ә йелдер арасында – Жапонияда (83), Францияда (82, 1), Канадада (81, 9), Зейнеткерлік жастағ ы ерлердің ө мір сү ру ұ зақ тығ ының ең ү лкен кө рсеткіші Францияда (14, 4) жә не Италияда (14, 2), ал ә йелдердікі - Италияда (25, 3) жә не Швейцарияда (19, 9). Осы мә ліметтер жоғ арыдағ ы 2-кестеге сү йеніп берілген /7, 540 б./.

Кестедегі мә ліметтерге қ арасақ елдер араындағ ы кү тілген ө мір сү ру дең гейінің ең кішісі 59, 9 жас - Ресейде, ал ең ұ зақ ө мір сү ру дең гейі Жапонияда байқ алады - 77, 3 жас.

Елдің ө мір сү ру ұ зақ тығ ына сә йкес тенденциясы – жағ ымды. Бұ л зейнетақ ылық жинақ тау жү йесі қ ызметіне ө зінің оң ә серін тигізеді, бірақ бү кіл ә лемдік дең гей ә лі де бағ ындырылғ ан жоқ.

Қ орыта келгенде, Қ азақ стан Республикасының жинақ таушы зейнетақ ы қ оры ең тиімді жұ мыс істейтін жинақ таушы зейнетақ ы жү йесі болып табылады жә не ол қ ұ рылтайшылар ү шін тартымды. Бұ ның себебі мынада: табыстардың жеткілікті кө леміне жеткендігі – сапалы қ аржылық менеджменттің, қ аржыларды кә сіптік дең гейде басқ ара алатындығ ын, қ аржылық нарық тағ ы ө згерістерді есепке алып, алдын ала біліп, ауыспалы жағ дайларғ а дер кезінде бейімделе алатынын білдіреді; қ ордың қ атарында кә сіптік дең гейде жұ мыс істей алатын қ аржылық менеджерлер бар; қ ордың шығ ындары негізделген; қ ор ө зінің қ ұ рылтайшылары, бұ л жағ дайда – мемлекет ү шін уақ ытылы, тұ рақ ты, жоғ ары кө лемдегі дивиденттердің тө ленуін қ амтамасыз етеді.

Сонымен, бө лімге қ орытынды жасасақ, азаматтарды зейнетақ ымен қ амтамасыз ету «Қ азақ стан Республикасының зейнетақ ымен қ амтамасыз ету туралы» Заң ымен жү зеге асырылады. Сонымен қ атар, Ү кімет мамандық тары бойынша анық тап белгіленгендерге жұ мыс берушілер тарапынан еркін кә сіби салымдар салу негізделіп отыр. Осындай зейнетақ ы салымдарынан жинақ талғ ан қ ордан жасы елуге келгенде жиғ ан қ аржысын алуғ а мү мкіндік туады. Осылайша отандық зейнетақ ы жү йесі біртіндеп дамып келеді. Зейнетақ ы активтері ө сіп отыр. Бірақ, осы жиналғ ан қ аржыларды сақ таудың ө зі ү лкен мә селе тудырып отыр. Ұ лттық банк пен Ү кімет жинақ тары валюталық тә уекелділіктен қ орғ аудың жолын қ арастыруда.