ГЛОССАРИЙ. · АКСИОЛОГИЯ-құндылықтар ілімі, адам қызметінің бағытталғандығын

· АКСИОЛОГИЯ-қ ұ ндылық тар ілімі, адам қ ызметінің бағ ытталғ андығ ын, адамның іс қ ылық тарының мотивациясын анық тайтын жалпы маң ызды прин-циптердің философиялық теориясы.

· АҚ ИҚ АТ-танушы субьектінің обьектіні дә л кү йінде бейнелеуі, оны ө мірде бар кү йінде, адамның ө зінен жә не оның санасынан тыс жә не идеялардың, пікірлердің, теориялардың, ілімдердің жә не дидактикалық дамушы дү ниенің тұ тас бейнесінің обьективтік мазмұ ны.

· АБСОЛЮТТІК ИДЕЯ-Гегель философиясының негізгі категориясы, уни-версумды толық кү йінде, шартсыз, нақ ты жә не тұ лғ алық жалпылық кү йінде білдіреді.

· АБСОЛЮТТІК РУХ-Гегельдің философиялық жү йесінде абсолюттік идея-сының ө зіндік санасын жү зеге асыратын рух дамуының қ орытынды звеносы.

· АКСИОЛОГИЯ-қ ұ ндылық тар туралы ілім, адам қ ызметінің бағ ытталғ анды-ғ ын, адамның іс қ ылық тарының мотивациясын анық тайтын жалпы маң ызды принциптердің философиялық теориясы.

· АНТРОПОЛОГИЗМ-философиялық концепция, оның ө кілдері «адам» ұ ғ ы-мын негізгі кө зқ арастық категория деп қ арастырады жә не табиғ ат, қ оғ ам, ой-лау туралы тү сініктер жү йесін тек осы категория арқ ылы ғ ана жасауғ а бола-ды деп тұ жырымдайды.

· АПЕЙРОН-шексіз. Анаксимандрдің пікірінше, формасы жоқ алғ ашқ ы зат, барлық заттар осы апейрондардан қ ұ ралғ ан. Натурфилософтар апейронды алғ ашқ ы бастау деп қ абылдады.

· АРХЕТИП-алғ ашқ ы образ, идея. Архетиптер аналитикалық психологияда инстинктілер мен қ атар «ұ жымдық бейсаналылық тың» қ атпарларында бола-тын жә не жалпыадамзаттық символиканың негізін қ ұ райтын, туа біткен пси-хикалық қ ұ рылымдар болып табылады.

· ВЕРИФИКАЦИЯ-ғ ылыми тұ жырымдардың ақ иқ аттылығ ын оларды эмпи-рикалық тексерудің нә тижесінде анық тауды білдіретін методологиялық ұ ғ ым.

· ГЕНЕЗИС-шығ у, қ алыптасу, пайда болу, туындау, белгілі бір жағ дайғ а, тү р-ге, затқ а, қ ұ былысқ а ә келетін даму дегенді білдіреді.

· ДАО-дұ рыс жол, космостық жә не адамгершіліктік заң, қ ытай философиясы-ның басты категориясы, ол басқ а категориялардың бә рін қ амтиды. Дао ө зінен ө зі дамитын универсумның жоғ ары принципі, барлық бар нә рселердің алғ аш-қ ы бастауы, дү ниенің генетикалық бірлігі ретінде тү сіндіріледі: бә рі одан ту-ындайды жә не бә рі оғ ан қ айта оралады. Сонымен қ атар, дао универсалдық заң дылық, кө ктің ө зі де дао заң ына бағ ынады, яғ ни, адам жер мен кө к заң да-ры арқ ылы дао жолымен жү реді, адамның ө мірлік мақ сат міндеті дао-ны игеру, яғ ни дұ рыс ө мір сү ру.

· АБСОЛЮТ (лат. absolutus - шартсыз, шексіз) - идеалистік фило-софияның ұ ғ ымы, барлық бардың (сущее) біртұ тас, жалпы, бастаусыз жә не шексіз деп пайымдалатын, кез-келген салыстырмалы жә не шартты болмысқ а қ арсы қ ойылатын рухани алғ ашқ ы бастауын білдіреді.

· АНТИНОМИЯ (грекше - заң ның ө зіне ө зі қ айшы келуі) - 1) зат туралы екеуі де қ айшылық ты пікірлердің бірлігі, бұ л пікірлердің логикалык негізделуі бірдей дә режеде нанымды бола алады; 2) идеяны немесе заң ды дә лелдеп тұ жырымдауғ а тырысқ анда пайымдалатын жойылмайтын қ айшылық.

· АПОРИЯ (грекше арогіа - тығ ырық) - кө не грек философиясында шешімі қ иын немесе шешілмейтін мә селелерге байланысты қ олданылғ ан ұ ғ ым.

· АПОСТЕРИОРИ (лат.aposteriori - келесіден) - тә жірибеден алынатын білім.

· АПРИОРИ (лат. a priori - тә жірибеге дейін) - тә жірибеге, іс-ә рекетке дейін, оғ ан тә уелсіз танылатынды білдіретін ұ ғ ым.

· АРАЛАСУ қ азақ дү ниетанымының категориясы, жеке адамның ғ ана емес,
жалпы қ азақ халқ ының ө мір кең істігінде ө зінің туысқ андарымен, отандаста-
рымен, адамзаттың басқ а ө кілдерімен бірге ө мір сү ру тә сілі.

· АРХАТ Кө не Ү нді философиясының ұ ғ ымы, " жауды жең уші" дегенді білді-реді. Архат деп нирванағ а жеткен, сананың тыныш ағ ынын бұ затын қ ұ штар-лық -қ ұ марлық сезімдерін жең ген адамды атайды.

· АСЫЛ АДАМ, БЕКЗАТ АДАМ (ЦЗЮНЬ-ЦЗЫ) - адамгершілігі жоғ ары, жан-жақ ты жетілген, " алтын ортағ а" жеткен, ізеттілік, шыншылдық, сақ тық секілді қ асиеттерге ие жә не басқ а адамдардың адамгершіліктік жетілуіне кө мектесуші адам. Конфуциийдің пікірінше, мұ ндай қ асиеттерге мемлекетті билеуші, басқ арушы адам ие. Бұ л ұ ғ ымғ а қ арсы ұ ғ ым - " Тө мен адам" ұ ғ ымы.

· АТМАН бұ л ұ ғ ымның бірнеше мағ ынасы бар: " мен", " ө зімді", " дене". Бірақ атман ұ ғ ымының ең басты мағ ынасы - индивидуальдік жә не универсалдық космостық психикалық болмыс ретіндегі " адам". Осы мағ ынада атман бү кіл бар болып отырғ анның генетикалық жә не субстанционалдық бастауы, негізі жә не соң ы. Атман рухани жә не денелік деп бө лінеді делінгенмен, ол кө біне ақ ыл-ойдан, сө з бен тыныстан тұ ратын рухани бастау ретінде, " брахман" ұ ғ ымымен бірдей дең гейде тү сініледі.

· БЕЙСАНАЛЫ (бессознательное) - кең мағ ынасында субъектінің санасында жоқ психикалық процестердің, операциялардың жә не жағ дайлардың жиын-тығ ы. Бұ л психикалық тың сана қ ұ былыстарынан сапалық жағ ынан ө згеше ерекше саласы. Бейсаналы шын мақ саттары мен салдарлары сана дең гейінде тү сінілмейтін жеке жә не топтық мінез-қ ұ лық ты сипаттайды. Фрейд бейсана-лыны сананың қ ызметіне қ арама-қ арсы аса зор кү ш ретінде кө рсетеді.

· БИЛIK ә леуметтік қ атынастар формасы, адамдар мен ә леуметтік топтардың қ ызметі мен тә ртібінің сипаты мен бағ ытына экономикалық, идеологиялық жә не ұ йымдастырушылық -кұ қ ық тық механизмдер аркылы, сонымен қ атар беделдің, дә стү рлердің, кү ш кө рсетудің кө мегімен ық пал ете алу қ абілетімен сипатталады. Басқ ару жә не бағ ыну принципіне негізделген қ атынастар биліктің мә ні болып табылады.

· БОЛМЫС санадан тө уелсіз ө мір сү ретін объективті дү ниені білдіретін философиялық ұ ғ ым, Кең мағ ынасында болмыс, бірдең енің жалпы тү рде ө мір сү руін білдіретін жалпы жә не абстрактілі ұ ғ ым.

· БҰ ЛЖЫМАЙТЫН ИМПЕРАТИВ (категорический импера-тив) - Кант философиясының ұ ғ ымы, жалпығ а бірдей, жеке принципке (максиме) қ арама-қ арсы, міндетті тү рде орындалуғ а тиіс мінез-қ ұ лық тық адамгершіліктік ереже.

· ДЕКОНСТРУКЦИЯ мә тінге қ атысты ерекше стратегия, " деструкцияны" да, реконструкцияны да қ амтиды. Термин метафизика дә стү рі ретіндегі европалық дә стү рді қ айта тү сінуді білдіреді, мұ ндағ ы басты нә рсе бұ зу емес, позитивті мә н қ ұ растыру.

· ДЕМИФОЛОГИЗАЦИЯ діни философтар мен теологтар қ асиетті мә тіндерді қ азіргі заман тіліне аударғ анда қ олданатын методологиялык, тә сілдерді белгілеуге арналғ ан термин.

· ДЕСТРУКЦИЯ философиялық онтологиялық конструкциялардың негіздеме-лерін айқ ындау. Деструкция, бір жағ ынан алғ анда, антикалық дә стү р ашқ ан, кейін ұ мытылың қ ырағ ан мү мкіндіктерді ашады, екінші жағ ынан болмысты ө з бетімен, шегіне жете тү сінуге бағ ыттайды. Тарихи-философиялық кон-тексте деструкция адамның ө зінің нақ ты уақ ытында ө з мә нін табатын ө зекті ө мір сү ру мү мкіндіктерінің бірі ретінде тү сініледі.

· ДЕФИНИЦИЯ заттың маң ызды ерекшеліктерін немесе ұ ғ ымның мағ ынасын, мазмұ нын жә не шекараларын айқ ындайтын қ ысқ аша логикалық анық тама.

· ДИАЛЕКТИКА табиғ аттың, қ оғ амның, адамның жә не ойлаудың жалпы зан-дары туралы ғ ылым.

· ДИСКУРСИВТІ пайымдық, логикалық, тікелей емес, сезімдік, тікелей, ин-туитивтіден ө згеше.

· ДҮ НИЕНІҢ ДІНИ БЕЙНЕСІ негізгі элементі - жалғ ыз Қ ұ дай бейнесі (моно-теистік діндер) немесе қ ұ дайлар санының кө птігі (политеистік діндер). Қ ай уақ ытта болмасын, барлық діндер біздің эмпирикалық шындық ө з бетімен ө мір сү ре алмайды жә не ө зін-ө зі қ амтамасыз ете алмайды, тек жаратылғ ан, себебі ол екінші, нағ ыз, ақ иқ ат шындық тың - Қ ұ дайдың жемісі, проекциясы деп есептейді.

· ДҮ НИЕНІҢ Ғ ЫЛЫМИ БЕЙНЕСІ шындық тың жалпы қ асиеттері мен занды-лық тары туралы тү сініктердің іргелі ғ ылыми тү сініктерді, принциптерді жә -не теорияларды жалпы қ орыту мен синтездеу нә тижесінде қ ұ растырылғ ан тұ тас бейнесі.

· ДҮ НИЕНІҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ БЕЙНЕСІ кө птү рлі. Бірақ бә рі адам жә не дү ние қ атынасының тө ң ірегінде қ алыптастырылғ ан. Бұ л қ атынас материа-листік немесе идеалистік, диалектикалық немесе метафизикалық, объектив-истік немесе субъективистік тұ рғ ыдан тү сінілуі мү мкін.

· ДХАММА (пали тілінде) немесе Дхарма (санскрит тілінде) (dharma) – бір-неше мағ ынағ а ие ұ ғ ым. Ең ә уелі Будда ілімі, рухани білімнің квинтэссен-циясы дегенді білдіреді, ар-ұ ждан, адамгершілік ілімі, ә ділеттілік, міндет, заң, табиғ ат, діни қ ағ ида жә не тағ ы басқ а ұ ғ ымдарды біріктіреді. Тө мен Дхарма қ арапайым дең гейдегі қ ұ былыстардың ә рекетін, ал Жоғ ары Дхарма болмыс зандылық тарының асқ ақ дең гейде ә рекет етуін тү сіндіреді. Тағ ы бір мағ ынасы - болмыстың элементтері. Ә лемдік про­цесс - себептерден туындайтын жә не ө шуге бағ ыт алғ ан нә зік, ө ткінші 72 дхарма-элементтердің ө зара ә сер етуі жә не оның соң ғ ы нә тижесі - абсолюттік тыныш кү йге, сө нуге жету.

· ДІН ФИЛОСОФИЯСЫ кең мағ ынасында дінге қ атысты философиялық ұ ста-нымдардың, оның табиғ аты мен функциялары туралы концепциялардың, қ ұ -дайылық тың ө мір сү руінің философиялық негіздемелерінің, сонымен қ атар, оның табиғ аты жә не дү ние мен адамғ а қ атынасы туралы философиялық пай-ымдаулардың жиынтығ ы; тар мағ ынасында - қ ұ дайылық пен дін туралы ав-тономдық пайымдау, философиялық пайымдаудың ерекше типі.

· ЕЛЕСТЕТУ 1) ертеректе қ абылданғ ан заттың немесе қ ұ былыстың бейнесі; 2) елестету арқ ылы жасалғ ан бейне.

· ЖАН (грекше psyche, латынша anima) - кө не грек философтарының тү сінігінде дене мен материяғ а қ арама-қ арсы субстанция, психикалық қ ұ былыстардың, сезімдер мен ұ мтылыстардың, тірі мақ ұ лық тың негізі жә не оның санасының талпыныстарының жиынтығ ы.

· ЖАТТАНУ бастапқ ы бірліктің бұ зылуының нә тижесінде қ алыптасатын, субъект табиғ атының жұ тандануына, ө згеруіне, бұ рмалануына ә келетін субъект пен оның қ андай да бір функциясының арасындағ ы қ атынастар; сонымен қ атар, осы бірліктің бұ зылуы процесі.

· ЖІГЕР адамның белгілі бір іс-ә рекеттерді орындауғ а саналы, мақ сатты тү рде ұ мтылысы.

· ИДЕАЛДЫ объективті шындық тың субъективті бейнесі, адамның мақ сатқ а негізделген қ ызметі процесінде туындайды (субъективтік идеализм). ИДЕАЛДЫ барлық заттардың объективті ө мір сү ретін мә ні (объективтік идеализм).

· ИДЕЯ философиялық термин, " мә н", " мағ ына" дегенді білдіреді жә не ойлау жә не болмыс категорияларымен тығ ыз байланысты.

· ИММАНЕНТТІ затқ а, қ ұ былысқ а немесе процеске ішкі тә н қ асиет немесе зандылық.

· ИНТЕНЦИОНАЛДЫҚ феноменологияда - сананың дү ниеге мә нқ алыптас-тырушылық (смыслообразующая) ұ мтылысы сананың затқ а мә нқ алыптас-тырушьлық қ атынасы, тү йсіктердің заттық интерпретациясы.

· ИНТЕРПРЕТАЦИЯ тарихи-гуманитарлық ғ ылымдарда мә тіндердің мә ндік
мазмұ нын ұ ғ ынуғ а бағ ытталғ ан мә тінді тү сіндіру; математикалық логикада, логикалық семантикада, ғ ылым философиясында - формальдық тілдің сө й-лемдерінің мағ ынасын анық тау.

· ИНТЕРСУБЪЕКТИВТІЛІКсубъсктінің қ ұ рылымы, субъектінің ин-дивидуальдік кө птігі фактісіне жауап береді жә не олардың қ ауымдас-тығ ы мен коммуникациясының негізі ретінде кө рінеді.

· ИНТУИТВИЗМ философиялық -методологиялық ұ станым, бол­мыс пен та-нымның соң ғ ы негіздемесі ретінде шындық тың субъект пен объектіге бө лі-нуін жоятын, затқ а тікелей, " тірі" енуді таниды.

· ИНТУИЦИЯ білімді дискурсивті туындатусыз жә не дә лелдеусіз, проблема-лық ситуацияны тұ тастай қ амту арқ ылы тікелей алу процесі.

· ИНЬ И ЯН (қ ытайша) - этимологиялық мағ ынасы " тө бенің неме­се ө зен жағ а-сының кө лең кесі мен кү нгейі" дегенді білдіреді. Инь мен Ян дү ниедегі рет-сіздіктерді тә ртіпке келтіруші Кө к пен Жер кү штері ретінде қ арастырылады. Олар бір-біріне қ арама-қ арсы, бірақ олардың ү ндесіп, бірігуі бар нә рсенің бә рін басқ аратын адамды дү ниеге ә келді, Инь - дү ниенің рациональдік, " ә йелдік" бастауы, Ян - бейсаналық, " ер адамдық " бастауы деп тү сініледі. Қ ытай философиясында Инь мен Янның ө зара ә серінен табиғ ат қ ұ былыстары да, қ оғ амдағ ы ө згерістер де туындап отырады деп тұ жырымдалады.

· ИРРАЦИОНАЛДЫ ақ ыл-ой шең берінен тыс, логикалық ойлау арқ ылы жету мү мкін емес, рациональдіге қ арама-қ арсы.

· ИРРАЦИОНАЛИЗМ философиядағ ы идеалистік ағ ымдарды белгілейтін термин. Иррационализм рационализмге қ арама-қ арсы, таным процесіндегі ақ ыл-ойдың мү мкіндіктерін терістейді немесе шектейді жә не дү ниені тану-дың негізі ретінде ақ ыл-ой жете алмайтын немесе оның табиғ атына қ арсы бірдең ені тү сінеді, болмыстың ө зін логикағ а қ арсы, иррациональдік сипатта деп тұ жырымдайды.

· ИСТОРИЦИЗМ тарихи білімнің логикалық -методологиялық, гносеология-лық жә не кө зқ арастық проблемаларын алдың ғ ы қ атарғ а шығ аратын фило-софиялық ағ ым.

· Қ АБЫЛДАУ материалдық дү ниенің заттары мен процестерінің сыртқ ы қ ұ -рылымдық сипаттарының сезім мү шелеріне тікелей ә сер ететін сезімдік бейнесі.

· КАЛАМ (арабша калам – сө з) ортағ асырлық мұ сылман философиясының бағ ыты, ислам дінінің принциптерін, негізгі кө зқ арастарын зерттеп, тү сінді-руді жә не қ орғ ауды мақ сат еткен. Каламды спекулятивтік теология деп те атайды, бұ л жерде спекуляция деген тә жірибеден тыс жатқ ан заттар туралы білімге ойлау арқ ылы жетуді білдіреді.

· КАРМА " іс-ә рекет", кө не Ү нді философиясының ұ ғ ымы. Ең мардымсыз де-ген іс-ә рекеттің ө зі бү кіл ө мір ағ ымына ә сер етеді де, бұ л себеп, - жақ ын уа-қ ытта болсын, не біраз уақ ыт ө ткен соң болсын, - міндетті тү рде салдар ту-ғ ызады, ол жақ сы немесе жаман болуы мү мкін. Жағ ымды істердің нә тиже-сінде бақ ыт пайда болады, ал жағ ымсыз істер азап, қ асірет ә келеді. Осы ад-амгершілік зандылығ ы карма деп аталады.

· КАТЕГОРИЯ шындық тың, пікірлердің жә не ұ ғ ымдардың жал­пы жә не қ ара-пайым формалары, олардан басқ а ұ ғ ымдар туындайды. Сонымен қ атар, кате-гориялар таным объектілері болмысының алғ ашқ ы жә не негізгі формалары.

· КЕҢ ІСТІК материя болмысының формасы, оның кө лемін, барлық материал-дық жү йелердегі элементтердің ө зара ә серін жә не болмыстың кең істіктік-универсалдық, жалпы категорияларын сипаттайды. Кең істік бір уақ ытта бірге ө мір сү ріп отырғ ан объектілердің орналасу тә ртібін білдіреді.

· КЛЕРИКАЛИЗМ (латынша clericalis - шіркеулік) - католик шіркеуі мен он-ың басшысының беделін кө теруге жә не кү шейтуге бағ ытталғ ан талпыныстар жиынтығ ы.

· КОСМОС (грекше - Ғ алам) - хаосқ а қ арама-қ арсы, реттелген, тұ тас, жү йелі қ ұ растырылғ ан бірлік ретінде тү сінілетін ә лем, дү ние. Дү ниені реттілік пен ү йлесімділіктен тұ ратын космос деп ең алғ аш рет Пи­фагор атады.

· КРЕАТИВТІЛІК - шығ армашылық ты тұ лғ аның, процестің, ө німнің мә дениет универсумын, индивидтің тә жірибесін немесе ә леуметтік маң ыздылығ ын ө згертуде кө рінетін тудырушы қ абілеті.

· КРЕАЦИОНИЗМ - дү ниені жаратылыстан жоғ ары тіршілік етуші жаратқ аны туралы діни ілім.

· КРИТИЦИЗМ - философиялық жә не ғ ылыми-теориялық ойлауғ а тә н ұ станым, методологиялық ә діс. Критицизм ақ иқ ат білімнің қ атаң логикалық ө суін қ амтамасыз ететін универсалдық метод жоқ, сондық тан ғ ылымның міндеті - ізденіс жә не формальдық -логикалық тә сілдердің кө мегімен жалғ ан теорияларды теріске шығ ару деп пайымдайды.

· КІСІЛІК - қ азақ дү ниетанымының категориясы, адамгершілігі мол, ағ айын-бауыр, дос-жаран арасында, жалпы қ оғ амда беделді адам болу дегенді білдіреді.

· Қ ОЗҒ АЛЫС - материяның маң ызды атрибуты, ө мір сү ру тә сілі. Табиғ ат пен қ оғ амда жү ріп жатқ ан процестердің бә рі қ озғ алыс болып есептеледі. Ең жалпы тү рде алсақ, қ озғ алыс - кез-келген ө згеріс, материалдық объектілердің ө зара ә сері жә не олардың кү йлерінің ауысуы.

· КӨ ЗҚ АРАС - метафизикалық ойлау мен зерттеулер нә тижелерінің жиынтығ ы, объективті дү ниеге жә не ондағ ы адамның орнына, адамның ө зін қ оршағ ан ортасы мен ө зіне деген қ атынасын білдіретін пікірлерінің жә не олардан туындайтын ө мірлік ұ станымдардың, сенімдерінің, идеяларның, қ ұ ндылық тық бағ ыттарының жү йесі.

· КУМУЛЯТИВИЗМ - ғ ылым философиясының методологиялық ұ станымы, білімнің дамуы ақ иқ ат білімдердің қ ордаланғ ан мө лшеріне жаң а ережелерді біртіндеп қ осу арқ ылы жү реді деп есептейді.

· ЛИБИДО(лат. libido - қ ұ марлану, қ алау, ұ мтылу) - Фрейд қ алыптастырғ ан психоанализдің негізгі ұ ғ ымдарының бірі. Фрейдтің тү сінігінде либидо сексуалды сипаттағ ы қ ұ марлық, кө біне бейсаналы тү рде болады.

· ЛОГОС (грекше сө з жә не мә н-мағ ына) - Гераклит болмыстың тұ тастығ ын, тұ рақ тылығ ын жә не гармониясын бейнелеу ү шін енгізген философиялық субстанционалдық термин; ой, ұ ғ ым, ақ ыл-ой, дү ниежү зілік зандылық мағ ыналарында тү сініледі.

· МАТЕРИЯ - (лат. material - зат) - дү ниеде ө мір сү ріп отырғ ан объектілер мен жү йелердің бә рінің шексіз кө птігі, кез-келген қ асиеттердің, байланыстардың, қ атынастардың жә не қ озғ алыстың формаларының субстраты.

· МАХИЗМ - XX- ғ асырдың басында Мах, Авенариус жә не олардың шә кірттерінің жә не К.Пирсонның ең бектерінде ұ сынылғ ан ғ ылым философиясы мен методологиясындағ ы субъективтік-идеалистік бағ ыт.

· МӘ ДЕНИЕТ - адам қ ызметін ұ йымдастыру мен дамытудың ерекше тә сілі, материалдық жә не рухани ең бектің нә тижелерінде, ә леуметтік ережелер мен мекемелер жү йесінде, материалдық жә не рухани қ ұ ндылық тарда, адамдардың табиғ атқ а, ө зара жә не ө здеріне қ атынастарында кө рінеді.

· МӘ ДЕНИЕТ ФИЛОСОФИЯСЫ - мә дениетті оның тарихи қ алыптасуын жә не қ ұ рылымдық ерекшеліктерін толық қ амти отырып зерттейтін философиялық пә н.

· МЕНТАЛИТЕТ - ұ жымдық жә не жеке сананың терең дең гейі, бейсаналыны да қ амтиды. Менталитет - индивидтің немесе ә леуметтік топтың іс-ә рекетке, ойлауғ а, дү ниені белгілі бір тү рде сезінуге жә не қ абылдауғ а дайындығ ының, ұ станымдарының жә не бейімділігінің жиынтығ ы.

· МЕТАФИЗИКА - бірінші тү сінігі (аристотель бойынша) - болмыстың, білімнің жә не мә дениеттің тә жірибеден жоғ ары принциптері мен бастаулары туралы философиялық ілім. Екінші тү сінігі - диалектикалык материализм метафизиканы диалектикағ а қ арама-қ арсы, болмыстың қ айшылық тар арқ ылы ө зіндік сапалы дамуын терістейтін, дү ниенің біржақ ты, тек ойдағ ы бейнесін қ ұ растыруғ а бейім философиялық метод деп есептеді. Қ азірігі кезенде бірінші мағ ынасы басымырақ.

· МЕТОД (грекше metodos - жол, зерттеу) - таным жолы, белгілі бір мақ сатқ а жету тә сілі, шындық ты теория немесе практикалық дең гейде мең геру ә дістерінің жиынтығ ы.

· МЕТОДОЛОГИЯ - қ андай да бір ғ ылымда қ олданылатын танымдық қ ұ ралдардың, методтардың, ә дістердің жиынтығ ы. Танымдық
жә не практикалық -ө згертушілік қ ызметті ұ йымдастырудың алғ ышарттары мен принциптерін, қ ұ ралдарын зерттейтін білім саласы.

· МИФ ФИЛОСОФИЯСЫ - мифологиялық сананың қ ұ рылымын, мифтің мә дени-психологиялық қ ұ рылым ретінде атқ аратын функцияларын зерттейтін философиялық сала.

· МОДАЛЬДІК - кейбір объектілердің немесе қ ұ былыстардың ө мір сү руінің, процестің жү ру барысының, сонымен қ атар объектілер, қ ұ былыстар, оқ иғ алар мен процестер туралы пікірлер мен логикалық пайымдаулар қ ұ растыру жә не тү сіну тә сілдерінің ерекшеліктерінің сипаттамасы.

· МУТАЗИЛИТ (оқ шауланушылар, бө лектенушілер) - каламның беделді мектептерінің бірі, рационалистік бағ ыт айқ ынырақ байқ алады. Діни мә селелерді талқ ылаумен шектелмей, табиғ ат, қ оғ ам, антрософия, философия мә селелерін де зерттеуге ұ мтылғ ан мутазилиттер фалсафаның негізін қ алады.

· МУТАКАЛЛИМ - каламды жалғ астырушылар, қ ұ р догматтарғ а сү йеніп қ ана коймай, ақ ыл-ойғ а да жү гініп, діни жә не ғ ылыми білімдердің басын ашып отырды, Қ ұ дай, ерік еркіндігі, қ ұ дайы ә ділеттілік, Қ ұ ранның пайда болуы жә не т.б. мә селелерді кең інен талқ ылады.

· НАМЫС - қ азақ дү ниетанымының маң ызды категорияларының бірі, ә рбір адамның ө зінің еркіндігі мен тә уелсіздігін, рухы мен жанын. ар-ұ жданы мен сенімін, саналы тіршілік етуші ретіндегі " Менін" аса жоғ ары, ө р дә режеде қ адір тұ ту, қ астерлеу сезімін ақ ыл-оймен ұ штастырып, сана дең гейінде игере білуін сипаттайды.

· НАТУРАЛИЗМ - философиялық позиция, барлық бар болып отырғ анды табиғ атпен тең естіреді, табиғ атты болмыстың бө лігі ретінде тү сінуді терістейді жә не теориялық тү сіндіруден жаратылыстан тыстың бә рін шығ арып тастайды.

· НЕОПОЗИТИВИЗМ (логикалық позитивизм) - позитивизмнің қ азіргі заманғ ы формасы. Философияны табиғ и жә не жасанды тілдерді сараптаушы қ ызмет тү рі ретінде тү сіне отырып, неопозитивистер белгілік-символдық қ ұ ралдардың ғ ылыми танымдағ ы рө лін, білімді математизациялау мү мкіндігін, ғ ылымның теориялық аппараты мен эмпирикалық базисінің арақ атынасын анық тауда белгілі бір нә тижелерге жетті.

· НОМИНАЛИЗМ (латынша nomen - ат, атау) - жалпы ұ ғ ымдар, универсалийлер ойдың субъективті формалары, жә й ғ ана сө здер, заттардың белгілері мен атаулары ғ ана, ал ойлаудан тыс ешқ андай объективті шындық ты бейнелей алмайды деп пайымдайтын философиялық кө зқ арас.

· ОЙЫН – адамның ө зін еркін кө рсете білуі формасы, мү мкіндік дү ниесіне реалды ашық тық ты білдіреді жә не жарыс тү рінде немесе қ андай да бір ситуацияларды, мә ндерді, жағ дайларды кө рсету (орындау, репрезентация) тү рінде ө рбиді.

· ОНТОЛОГИЯ - болмыс туралы, бар болып отырғ ан мен оның формалары, іргелі принциптері, болмыстың жалпы анық тамалары меи категориялары туралы ілім.

· Ө ЗІНДІК ЗАТ - Канттың тү сінігі бойынша, танушы субъектіден тә уелсіз, ө зі ү шін ө мір сү ретін зат.

· Ө ЗІНДІК САНА - адамның ө зін объективті дү ниеден бө луі, ө зінің дү ниеге қ атынасын, ө зін тұ лғ а ретінде, ө зінің іс-ә рекеттерін, ойларын, тілектерін тү сінуі жә не бағ алауы.

· ПАНТЕИЗМ (грекше pan - бә рі жә не theos - Қ ұ дай) - Ә лемді, дү ниені, табиғ атты қ ұ дайы сипатта тү сінетін ілім.

· ПАРАДИГМА - қ азіргі заманғ ы ғ ылым философиясының маң ызды категорияларының бірі. Ғ ылыми қ оғ амдастық қ абылдағ ан, ғ ылыми дә стү рдің ө мір сү руін қ амтамасыз ететін сенімдердің, қ ұ ндылық тардың жә не техникалық қ ұ ралдардың жиынтығ ы.

· ПЕРСОНАЛИЗМ - жер бетіндегі ө ркениеттің жоғ арғ ы мә ні ретің де Тұ лғ аны жә не оның рухани қ ұ ндылық гарын танитын философиялық позиция.

· ПЛЮРАЛИЗМ - философиялық -кө зқ арастық позиция, болмыстың тә уелсіз жә не бір-бірімен бірікпейтін бастаулары жә не тү рлері (онтологиядағ ы плюрализм), білімнің, теориялардың, методтардың (гносеологиядағ ы плюрализм) формалары мен принциптері, тең қ ұ қ ық ты жә не егемен тұ лғ алар мен топтар (этика мен социологиядағ ы плюрализм), қ ұ ндылық тар мен қ ұ ндылық тық бағ ыттардың формалары мен принциптері сансыз кө п жә не олар бір-бірімен бә секелес жә не кү ресуші ә р тү рлі идеологияларда жә не сенімдерде кө рінеді (аксиологиядағ ы плюрализм) деп пайымдайтын философиялық -кө зқ арастық позиция.

· ПОЗИТИВИЗМ - нағ ыз шын, " жағ ымды" (позитивті) білімді жеке, арнайы ғ ылымдардың жә не оларды біріктірудің нә тижесінде ғ ана алуғ а болады жә не философия шындық ты ө з бетінше зерттеуге ұ мтылатын ерекше ғ ылым ретінде ө мір сү руге қ ұ қ ы жоқ деген принципке негізделген философиялық бағ ыт.

· ПОСТПОЗИТИВИЗМ - неопозитивизді сынаудың негізінде XX ғ асырдың ортасында пайда болды. Ғ ылыми білім мен ғ ылыми емес білімнің шекарасы -ғ ылыми білімнің тә жірибе нә тижелерінің кө мегімен терістеле алатындығ ында деп тү сініледі.

· ПРАКТИКА - адамның материалдық, сезімдік-заттық, мақ сатты қ ызметі, адам қ оғ амы мен танымның қ озғ аушы кү ші, жалпы негізі, оның мазмұ ны - табиғ и жә не ә леуметтік объектілерді игеру жә не ө згерту.

· ПСИХОАНАЛИЗ - психотерапия методы жә не бейсаналы психикалық процестер мен мотивацияларды басты деп есептейтін психологиялық ілім. XIX ғ. соң ында - XX ғ. басында З.Фрейд қ алыптастырды.

· РАЦИОНАЛДЫ - адамның шындық ты ақ ылды мең геруі.

· РАЦИОНАЛИЗМ (латынша ratio - ақ ыл-ой) - таным процесінің басты қ ұ ралы ретінде ақ ыл-ойды, пайымды, ойлауды танитын метод жә не оның негізінде қ алыптасқ ан философиялық бағ ыттар жиынтығ ы.

· РЕДУКЦИОНИЗМ - ғ ылыми білімнің бірлігі проблемасын барлық ғ ылымдар ү шін бірдей жалпы тіл жасау арқ ылы шешуге бағ ытталғ ан методологиялық бағ дарлама.

· РЕЛЯТИВИЗМ — танымды, кө зқ арастық жү йелерді, мә дениетті сараптау мен интерпретациялаудың методологиялық принципі, қ ұ былыстардың сапалық тұ рақ сыздығ ын, олардың ә р тү рлі жағ дайлар мен ситуациялардан тә уелділігін абсолюттендіреді.

· САНА - объективті шындық ты бейнелеудің жоғ арғ ы, адамғ а ғ ана тә н формасы, оның адамдардың қ оғ амдық -тарихи қ ызметінің жал­пы формалары арқ ылы кө рінетін дү ниеге жә не ө зіне қ атынасы тә сілі.

· СЕМАНТИКА - тіл білімі мен логиканың саласы, онда мә нмен, мағ ынамен жә не белгілер мен белгілік сө йлемдердің интерпретациясымен байланысты проблемалар зерттеледі.

· СЕНСУАЛИЗМ - таным теориясындағ ы бағ ыт, сезімдікті нақ ты танымның басты формасы жә не танымның барлық мазмұ ны сезім мү шелерінің қ ызметінен туындайды деп есептейді.

· СИМВОЛ - материалдық заттардың, оқ иғ алардың, сонымен қ атар, сезімдік бейнелердің тікелей, сезімдік-денелік болмыстан ө згеше идеалдық мазмұ нды білдіру қ абілетін кө рсететін ұ ғ ым.

· СТРУКТУРАЛИЗМ И ПОСТСТРУКТУРАЛИЗМ - қ азіргі заманғ ы философиялық жә не гуманитарлық білімдегі мә дениет қ ұ былыстарының кө птү рлілігінің астарында объективті ө мір сү ретін логикалық қ ұ рылымдарды іздеумен байланысты бағ ыттардың жалпы атауы. Струк­турализм ө зінің негізгі міндеті деп тұ рақ ты логикалық қ ұ рылымдарды, яғ ни объектілердің тұ рақ ты байланыстарын іздеуді есептейді. Структализмнің жалғ асы жә не ө зіндік сыны постструктурализм болды, ол субъектінің қ ұ рылымдарғ а редукциясы мү мкін емес деп тұ жырымдады, бұ л адамғ а субъект ретінде қ айта оралуды білдіреді.

· СУБЛИМАЦИЯ - психологияда аффектілік қ ұ марлық тарды ә леуметтік қ ызметтің жә не мә дени шығ армашылық тың мақ саттарына қ айта ө згертетін жә не аударатын психикалық процесс.

· СУБСТАНЦИЯ – (латынша- substantia – негізінде жатқ ан)- ө згермейтін, мызғ ымайтын, бастауы басқ ада емес, ө зінде, басқ а арқ ылы емес, ө зінің арқ асында, ө зінде ө мір сү ретін, бә рінің негізінде жатқ ан нә рсе.

· ТАНЫМ – объективті шындық ты бейнелеудің жоғ арғ ы формасы.

· ТАРИХ ФИЛОСОФИЯСЫ - тарихи процестердің онтологиялық сұ рақ тарын – тарихтың мә ні жә не бағ ыты, негізгі тарихи дә уірлердің бө лінуі жә не реттілігі, тарихи процестің ерекшелігі, тарих пен табиғ аттың, тарихи шығ армашылық тағ ы еркіндік пен қ ажеттіліктің арақ атынасы, сонымен қ атар, тарих ғ ылымының гносеологиялық жә не методологиялық проблемаларын - қ амтитын философиялық білім саласы.

· ТӘ Ң ІРШІЛДІК -табиғ ат діні, оғ ан табиғ ат пен адамның бірлігін білдіретін, басты қ ағ идалары - Тә ң ірге деген сенім, оны Кө к-Космостың жоғ арғ ы қ ұ дайы деп тү сіну жә не ата-бабаны қ астерлеу болып саналатын ежелгі тотемдік, анимистік, фетиштік тү сініктер кіреді.

· ТЕХНИКА ФИЛОСОФИЯСЫ -қ азіргі замандағ ы техника феноменін философиялық -методологиялық жә не кө зқ арастың зерттеу бағ ыты. Техника философиясы техникалық білімінің қ ұ рылымы мен динамикасын сараптау, техникалық ғ ылымдардың методологиясы проблема­ларын, сонымен қ атар, адамның шындық ты техникалық игеруінің гносеологиялық жә не антропологиялық аспектілерін зерттейді. Қ азіргі уақ ытта техника философиялық контексте кешенді, кү рделі, кө паспектілі, қ айшылық ты қ ұ былыс жә не адамзат ө ркениеті дамуының факторы ретінде қ арастырылады.

· ТЕХНОЛОГИЯЛЬҚ ДЕТЕРМИНИЗМ - қ оғ амдық -экономикалық қ ұ рылымдардың дамуындағ ы шешуші фактор - ө ндірістің техникалық жә не технологиялық жақ тарын ө згерту деп тұ жырымдайтын методологиялық ұ станым.

· ТЕХНОФОБИЯ - техникалық іс-ә рекеттер мен объектілердің жаттанғ ан дү ниесін адамның ө з болмысына қ ауіп тө ндіретін қ ұ былыс ретінде қ абылдауын бейнелейтін ұ ғ ым.

· ТРАНСЦЕНДЕНТАЛЬДЫҚ - таным мү мкіндіктерінің априорлық (тә жірибеден тыс немесе тә жірибеге дейін) жағ дайларына жататын.

· ТРАНЦЕНДЕНТТІК - схоластикалық философияда туындағ ан термин, сезімдік тә жірибе шекарасынан шығ атынның бә рін сипаттайды; діни жә не метафизикалық таным пә ні.

· ТҰ ЛҒ А - қ оғ амдық қ атынастардағ ы индивид.

· УАҚ ЫТ – материя болмысының жалпы формасы, атрибуты, болмыстың ұ зақ тығ ын жә не дү ниедегі барлық материалдық жү йелер мен процестердің жағ дайларының ауысуы реттілігін білдіреді.

· УНИВЕРСАЛИЗМ – жан-жақ тылық, кө пқ ырлылық, бә рін қ амтушы білім, тұ тастық қ а ұ мтылу, универсумды тұ тас ретінде қ арастыратын, осы тұ тастан жекені бө ліп шығ арып, тү сіндіруге жә не ұ ғ ынуғ а тырысатын ойлау тү рі.

· Ұ Ғ ЫМ - ойлаудың логикалық формаларының бірі, ұ ғ ымда шындық тың заттары мен қ ұ былыстары жә не олардың арасындағ ы байланыстар олардың жалпы жә не ерекше қ асиеттерін анық тау арқ ылы жалпы тү рде бейнеленеді.

· ФАЛСАФА (грек сө зі философияның арабша айтылуы) - антикалық философиялық пайымдауды ү лгі еткен араб ойшылдарының философиясы.

· ФЕНОМЕН - мә н ұ ғ ымымен байланысты жә не оғ ан қ арсы қ ойылатын ұ ғ ым. Шындық ты мына тү рде қ арастырады: адам аң ғ ал реализмнен (" заттарды кө ріп тұ рмын") заттардың қ ұ былысы (кө рінісі) олармен бірдей еместігін тү сінуге кө шеді.

· ФЕНОМЕНОЛОГИЯ (грек. Феномендер туралы ілім) - басында философиялық пә ндердің бірі, кейінірек идеалистік философиялық бағ ыт, философиялық сананы натуралистік ұ станымдардан (объект мен субъектіні бө ліп тастайтын) арылтуғ а, философиялық сараптаудың ө зіндік саласына - сананың ө з актілері жә не олардың мазмұ ны туралы рефлексиясына жетуге, танымның, адамның ө мір сү руінің жә не мә дениеттің бастапқ ы негіздерін, толық сипаттамаларын анық тауғ а ұ мтылды.

· ФИЛОСОФИЯЛЫҚ АНТРОПОЛОГИЯ - кең мағ ынасында-адамның табиғ аты жә не мә ні туралы философиялық ілім. Философиялық антропология, тар мағ ынасында, адамның жә не оның қ атынастарының ө мір сү руімен жә не тү сінілуімен байланысты кү рделі, кө птү рлі проблемаларды қ арастыратын философиялық білім саласы.

· ФИЛОСОФИЯЛЫҚ ГЕРМЕНЕВТИКА - бастапқ ыда (анти­ка дә уірінен) бұ л сө з мә тіндерді тү сіндіру ө нері дегенді білдірді. XX ғ. бастап (М. Хайдеггер, Г. Гадамер, П. Анкер жә не т.б.) бұ л терминмен рухани мә дениет феномендерінің мә нін тү сіну жә не игеру туралы философиялық ілім аталады.

· ХАРИЗМА - адамның ерекше рухани қ абілеттілігі, басқ а адамдар оны игерудің жә не ә сер етудің қ арапайым адамдарда жоқ жаратылыстан жоғ ары, қ ұ дайы кү ші деп тү сінеді.

· ШЫҒ АРМАШЫЛЫҚ - сапалық жаң а, бұ рын ешқ ашан болмағ ан бірдең е тудыратын қ ызмет.

· ЭВРИСТИКА - анық емес жағ дайларда проблемаларды шешу негізгі пә ні болып табылатын метод немесе методологиялық пә н. Эвристиканың басты проблемасы - қ айшылық тарды жою.

· ЭКЗИСТЕНЦИАЛИЗМ (ө мір сү ру философиясы) - жалғ ыз нақ ты шындық ретінде адам болмысын танитын қ азіргі заманғ ы иррационалистік философиалық бағ ыт. Экзистенциализмнің жалпы қ ағ идасы–адамның ө мір сү руі индивидтің ә леуметтік ө мір сү руімен салыстырғ анда алғ ашқ ы.

· ЭКСПЛИКАЦИЯ – дә л емес ұ ғ ымды дә лірек ұ ғ ыммен ауыстыру. Экспликация термині символдар мен шартты белгілерді бейнелеу ү шін қ олданылады.

· ЭМПИРИЗМ(грекше emperia-тә жірибе)-таным процесін тек сезімдік тә жірибемен(эмпирия) байланысты қ арастыратын гносеологиалық бағ ыт, бү кіл ғ ылым, ө мірлік тә жірибе жә не адамгершілік тә жірибеге ғ ана негізделуі тиіс деп тү сіндіретін методологиялық принцип.

· ЭНТЕЛЕХИЯ(грекше entelechia-аяқ талу, жү зеге асу)-мү мкіндікті шындық қ а айналдыратын белсенді бастау, ал шындық мү мкіндіктің болуын жү зеге асатын форма деп тү сінді жә не актуальдік іс-ә рект ретіндеэнергия деп атады. Мысалы, дененің ө згеріп-қ алыптасуындажү зеге асатын энтелехия – жан.

· ЭПИСТЕМОЛОГИЯ – философианың бө лімі, онда таным табиғ атының проблемалары, білімнің шындық қ а қ атынасы, танымдық процестің жалпы алғ ышарттары зерттеледі, оның ақ иқ аттылығ ының шарттары анық талады

	І.Жансү гіров атындағ ы Жетісу мемлекеттік университеті	СМЖ ЖМУ Е/ОӘ К.09-2015 3 басылым
САПА МЕНЕДЖМЕНТ ЖҮ ЙЕСІ
Пә ннің оқ у-ә дістемелік қ амтамасыздандыруларының картасы	Ф.4.09-33
27.05.2015 ж.

Пә ннің оқ у-ә дістемелік қ амтамасыздандыруларының картасы

Философия

Кафедра философия жә не саясаттану

Тьютор К. Н.Аликенова

Мамандық барлық

Кредит саны: 3

Пә н циклі міндетті

Студенттер саны 250