ТАҚЫРЫП. Қайта Өркендеу дәуірі философиясы

1. Қ айта Ө ркендеу Дә уірінің негізгі сипаттары. Антропоцентризм жә не гуманизм.

2. Орта ғ асырлық ойлаудан Ренессанстық а ө ту кезең і. Э. Роттердамский; М. Монтень; Н. Кузанский.

3. Қ айта ө рлеу Дә уіріндегі ө нер жә не ғ ылым. Л. Винчи, Н. Коперник, Д. Бруно, Г. Галилей ілімдері.

4. Қ айта Ө кендеу дә уіріндегі ә леуметтік – саяси философия. Н. Макиавелли, Т. Мор, Т. Кампанелла.

Қ айта Ө ркендеу дә уірі шамамен алғ анда XIY-XYII- ғ асырлар аралығ ын қ амтиды. Бұ л кезең мә дениетінің барлық саласында керемет жетістіктерге қ ол жеткізілген, прогрессивті тө ң керіс жасағ ан кезең. Осы дә уір философиясы да ө зінен кейінгі философиялық жү йелердің негізін қ алағ ан, ә лемдік философия тарихындағ ы маң ызды кезең болып есептелінеді.

Қ алыптастыру жағ дайлары:

1) Европаның алдағ ы қ атарлы елдерінде капиталистік қ атынастардың негіздері қ аланды. Ауыл шаруашылығ ынан - ө неркә сіптік дамытуғ а, ауыл – селодан – қ алағ а кө шу кезең і басталды:

2) Ұ ттық мемлекеттер мен абсолютті монархия қ алыптасты;

3) Жаң а тап – буржуазия пайда болды.

4) Терең ә леуметтік конфликтілер: Германияда Шаруалар соғ ысы, Франция мен Нидерландыда діни жә не буржуазиялық соғ ыстар жү рді.

Осы ә леуметтік-тарихи жағ дайлардың бә рі жаң а кө зқ арастар қ ажеттілігін туғ ызды. Бұ л кезең орта ғ асыр мен антикалық мә дениеттің жалғ асы, ә сіресе, антикалық мә дениетті қ айта ө ркендету, қ алпына келтіру болды. Дә уірдің Қ айта Ө ркендеу деп аталуы да сондық тан.

Қ айта Ө ркендеу дә уірінің даму ү ш кезең нен тұ рады: 1)гуманистік немесе антропоцентристік – XIY- ортасынан XY- ғ асырдың ортасына дейін; 2) онтрологиялық мә селелер шешеілген неоплатонизм кезең і - XY-ғ ортасынан XYI –ғ. Бірінші ү штігінде дейін: 3) натурфилософиялық кезең - XYI-ғ. Екінші жартысынан бастап XYII- ғ. Басына дейін. Бұ л жетудің салыстырмалы екендгі ескерткен жө н.

Ерекшеліктері:

1) Қ айта Ө ркендеу философиясында да басты орынғ а Қ ұ дай ие, бірақ философиялық талдау объектісі – Адам, ол космостық болмыстың қ ұ лы ретінде қ арастырылса, Ө ркендеу философиясы адамды жоғ ары кө тереді, оның еркіндігін дә ріптеуге ұ мтылды;

2) Ө ркендеу философиясы жаратылыстану саласындағ ы жетістіктермен, медицина, математика, табиғ ат туралы ғ ылымдармен тығ ыз байланысты дамыды;

3) Осы ғ алымдардың жетістіктері негізінде философия дү ниені жаң а, пантеистік бейнесін жасауғ а тырысты, табиғ атпен адамның қ ұ дайы сипаты идеяларын негіздеуге ұ мтылады;

4) Философиялық ой ө нерімен тығ ыз бірлікте дамыды. Адамның ө зінің табиғ аты негізіне оралуы идеясы Ө ркендеу дә уірінің ө нерінде кө рініс тапты. Адамның кү ші Қ ұ даймен тең, ол бә рін игере алады. Ренессанс адамы – шаруашылық пен айналысатын, қ олынан келмейтіні жоқ адам. Ол бә ріне қ абілетті, дене сұ лулығ ынада, ой сұ лулығ ынада жете алды. Адам –дү ниедегі ең ә демі, ең ә сем тіршілік етуші. Осы эстетикалық негіз Ө ркендеу философиясын ерекше мазмұ н береді, Ә семдік, Адамның Ә семдігі асқ ақ тылды. Тә н мен жанның сұ лулығ ы Леонардо да Винчи, Микеланджело, Рембрандт шығ армаларында суреттелді, олар ә лі кү нге дейін аса қ ұ нды, тең дессіз, бағ а жетпес дү ниелер болып есептеледі;

5) Ренессанс философиясына гуманизм – адамның тұ лғ а ретіндегі қ ұ ндылығ ын, оның еркіндікке, бағ ытқ а жә не дамуғ а ие болу қ ұ қ ын мойындайты кө зқ арас тә н. Гуманизм антика мен Орта ғ асырда да болғ анымен, қ оғ амдық қ озғ алыс ретіндегі Ө ркендеу Дә уірінде қ алыптасты. Ерекшелігі - гуманистік философия кә сіби философиядан тыс қ алыптасты. Ақ ын-жазушылар, ғ алымдар, ритор, педагог, дипломат, саясаткер жә не т.б. білімді адамдар гуманистер қ ауымдастығ ын қ ұ рып, жаң а гуманистер мә дениетін жасауғ а талпынды. Олар ө здерінде «философия» деген атақ беріп, философияғ а жаң а мазмұ н берді, бұ рынғ ы философтарды философ деп санамады. Гуманизмнің негізін салушылар: Данте Алигьери, Франческо Петрарка, Ключчо Салютати жә не т.б.

Кілт сө здері: Гуманизм, Ренессанс, Гелиоцентризм,, Утопия.

5-ТАҚ ЫРЫП. Жаң а дә уір философиясы

1.Жаң аДә уір философиясының жалпы сипаттамасы.

2.Жаң а Дә уір философиясындагы рационалистік жә не эмпиристік
бағ ыттар. Ф.Бэкон, Р.Декарт, Б.Спиноза.

3.Дж Локк пен Т.Гоббстың ә леуметтік-философияльқ концепциялары.

4.Дж. Беркли мен Д.Юмның субъективтік философиясы.

Жаң а Дә уір философиясының қ алыптасуы мен мазмү нына қ оғ амдағ ы ә леуметтік ө згерістер айқ ындаушы ә сер етті. XVII-ғ асырда капитализм ә лемдік-дү ниежү зілік сауда мен мануфактуралық ө ндірістің тез қ арқ ынмен дамуын бастан кешті, ол рационализмге негізделген еді жә не ө ндірістегі механизмдердің рө лі арта тү сті.

Капиталистік ө ндіріс тә сілі ғ ылымғ а деген сү ранысты кү шейтіп, ғ ылым бірте-бірте ондіргіш кү шке айнала бастады. Экономикалық жә не ә скери жағ ынан мық ты мемлекетке айналуды мақ сат етіп қ ойғ ан европалық мемлекеттер ғ ылыми ізденістерге ерекше коң іл болуге мә жбү р болды, бү л ө мір талабы еді. Ғ ылымдар академиясы да осы кезенде пайда бола баста­ды. Жаң а Дә уірде тә жірибе мен эксперименттерге негізделген ғ ылымдар, ә сіресе математика, алгебра, аналитикалық геометрия, механика кү шті қ арқ ынмен дамыды, бү л фактор шіркеудің ролін томендетіп, атеизмнің терең тамыр жаюына ә келді.

Бірақ діннің де ық палы жойыла қ ойғ ан жоқ. Мемлекет басшыларына дін халық тың рухани азығ ы ретінде аса қ ажет еді, сондық тан да дін мен мемлекет одағ ының бү зылмауы ү шін кү рес ү немі жү ріп отырды. Бірақ қ оғ амдық омірде оның секуляризациясы, шіркеуден тә уелсіздік, діни шыдамдылық (веротерпимость) ү шін кү рес молырақ орын алады, ә рбір адамның діни таң дау еркіндігі ү шін кү рес ү немі жү ріп отырады. Осы кезең де философия ғ ылымы екіге бө лінгендей кү й кешті: бір жағ ынан - ғ ылыммен тығ ыз байланыс, екінші жағ ынан - философиялық шығ армаларда діни-теологиялық мазмұ н ә лі де болса мол болды. Дегенмен де философия ғ ылымғ а кө бірек бет бү ра бастады.

Бү л ерекшелік ағ ылшын философы Фрэнсис Бэконның (1561-1626) философиясынан анық байқ алады. Дворяндар отбасында туып, Кембридж университетін бітірген Бэкон дипломатиялық қ ызметпен де айналысты, парламент мү шесі, танымал адвокат, шешен, белгілі жазушы ретінде де танылды. Негізгі ең бектері: " Жаң а Органон", " Тә жірибелер немесе адамгершіліктік жә не саяси қ ағ идалар", " Жаң а Атлантида", т.б.

Бэкон философия ғ ылымының практикалық функциясына ерекше кө ң іл бө леді. Оның ойынша, философия ғ ылыми білімдердің кө мегі аркылы адамғ а табиғ атты игеруге кө мектесуі қ ажет. Ә йгілі " Білім - кү ш" (Знание-сила) деген қ ағ иданың авторы Бэкон еді. Ғ ылымдарды да Бэкон адамғ а пайдалылығ ына байланысты классификациялайды.

Оның пікірінше, философияның негізгі зерттеу объектілері - қ ү дай, табиғ ат жә не адам. Бэкон философияны табиғ и философия деп тү сінеді, оның ө зін теорияльқ жә не практикалық деп бө леді. Біріншісі табиғ ат қ ү былыстарының себептерін тү сіндірсе, екіншісі теориялық жаң алық тарды пайдалана отырып, адамғ а қ ажетті жаң алық тар ашады. Табиғ и философияны Бэкон физика жә не метафизика деп жіктейді, оның негізінде - Аристотельдің себептілік ілімі. Себептер материалдық жә не іс жү зіндегі, формальдік жә не мақ саттық болып бө лінеді. Алғ ашқ ы екеуі тә жірибелік зерттеуде нақ ты кө рінеді, себебі олар табиғ атта болып жатқ ан нә рселердің жақ ын себептері, оларды зерттеу - физиканың міндеті. Бірақ бү л жеткіліксіз, формальдік себептер олардан терендеу, оларды талдайтын - метафизика.

Философияның соң ғ ы бө лімі - адам туралы ілім. Адам индивид ретінде антропологияның, қ оғ ам мү шесі ретінде азаматтық философияның немесе саясаттың пә ні. Адам табиғ атты ө зіне бағ ындырып, адам патшалығ ын орнатуы қ ажет. Бү л істе оғ ан кө мектесетін практикалық философия, объективтік ақ иқ аттарды танып-білу тә сілі, бү л тә сіл " Жаң а Органонда" баяндалады. Бэконның тү жырымдауынша, адам ақ ыл-ойына жү гіне отырып, теориялық пайымдауларды іс жү зінде тексеруден ө ткізіп, тә жірибеде кө з жеткізіп отыруы қ ажет. Бэкон осылайша рационализмді сынап, эмпиризмді қ олдайды. Оның ойынша, адамның ақ ыл-ойына, санасына қ ателіктер тә н, олар ақ ыл-ойдың дамуын тежеп отырады, сондық тан олардан қ ү тылуғ а тырысу керек. Бэкон бү л кемшіліктерді идолдар, елестер, ескіліктің қ алдық тары деп атайды.

Барух Спиноза (1632-1677) Амстердамда еврей отбасында дү ниеге келіп, ә уелі сауда-саттық пен айналысқ анымен, кейінірек философияғ а біржола бет бү рды. Оның ілімінде алғ ашқ ы кезде жаратылыстану мә селелері кө бірек болғ анымен, ол бірте-бірте этикалық доктрина қ алыптастыру, адам мә селесін терендеп зерттеу ісіне басты назар аударды. Негізгі ең бегі - " Этика".

Спиноза адам табиғ аттың ажырамас бө лігі екеніне сенімді. Табиғ атта механикалық зандар ү стемдік қ ұ рса, адам қ ызметінде оғ ан ойлау косылады. Спиноза адамгершілік принциптерінің табиғ и сипатын ерекше атап керсетеді. Бірак оның философиясында қ ү дай - табиғ аттың егізі. Ол -субстанция, қ ү дайы табиғ атта кездейсок ештең е жоқ, адамдардың қ ұ дай деп жү ргендері ө здері тү сінбеген табиғ ат. Спиноза адамгершіліктік ережелердің қ ұ дайдан туындайтындығ ын теріске шығ арғ анымен, оның философиясынан жеке эгоизм идеясын кездестірмейміз.

Спиноза адамды ө мірдің барлық жағ дайында да еркін болуғ а шақ ырады. Тіпті ө лімнен де қ орық пау керек, себебі мә ң гілік ештең е жоқ. Сондық тан да еркін адам ө лім туралы мейлінше аз ойлайды, ө лім туралы кү ні-тү ні қ айғ ырып, мү ң ғ а бату - қ ү лдық тың бір тү рі. Спиноза адамдарды ө з бақ ытсыздық тарына салыстырмалы тү рде қ арауғ а шақ ырады (біз " философиялық " деп атап жү рген кө зқ арас). Ө мірде бә рі де ө тпелі, қ азіргі сә тсіздік - себептіліктің бір звеносы, ә лем дең гейінде ол болмашы ғ ана нә рсе. Бір қ арағ анда ү стіртіндеу болғ анымен, Спинозаның бү л философи-ясы ө мір туралы ойланғ ан адамның жан жарасын жең ілдетуге біршама пай-далы. Ол адамды тә уелсіз, еркін, ешкімге де, ештең еге де жалтақ тамай ө мір сү руге ү йретеді жә не дү ниедегі қ ү былыстардың, адам ө міріндегі проблемалардың бә рі де уақ ытша, ө тпелі екендігін дә лелдейді. Ө мірден жиі тү ң ілетін қ азіргі заман адамына Спиноза философиясы аса пайдалы.

Томас Гоббс (1588-1679) - кө рнекті ағ ылшын философы, Оксфорд университетінде Аристотельдің логикасы мен физикасын оқ ыды. Негізінен адам мө селесін, оның ә леуметтік-қ ү қ ық тық статусын зерттеді. Ең бектері: " Левиафан немесе Материя, шіркеулік жә не азаматтык мемлекеттің формасы мен билігі", " Азамат туралы", " Дене туралы", " Адам туралы".

Гоббс философия мен теологияны боліп қ арастырады, Бэконның " екі ақ иқ ат " теориясын терендете тү сіп, философияны жоғ ары қ ояды, " фи­лософия - танушы ақ ыл-ойдың рациональдік іс-ә рекеттерінің жү йесі. Ол, бір жағ ынан, белгілі себептерден ә рекеттер мен қ ү былыстарғ а қ арай, екінші жағ ынан, қ ү былыстардан оларды тудыратын негіздерге қ арай жү реді. Яғ ни, ақ иқ ат дегеніміз ғ ылымғ а тең философия", - дейді.

Теологияны жоқ қ а шығ армағ анымен, оны философияның қ ұ рамдас бө лігі деп қ арастырмайды. Гоббс ү шін теология рациональдік анализді қ ажет етпейтін қ ү дайы білім, оны сол кү йінде тұ тас жұ тқ ан дұ рыс. Гоббстың бұ л пікірлерінің негізгі себебі - оның философиясының басты мә селесі адам мә селесі болғ андығ ында. Оның пікірінше, адам ә уелі табиғ и денелердің бірі жә не табиғ ат адамдарды қ ай жағ ынан болсын тең етіп жаратады.

Жаң а Дә уір философиясының тағ ы бір ө кілі Джон Локк (1632-1704) Оксфорд университетінің тү легі, осы университетте грек тілі мен риторикадан сабақ берген. Адам ауруларын терең ірек зерттеу мақ сатымен медицинамен, кейінірек саясатпен айналысты, ү кіметтің басқ арушы қ ызметкерінде де болды, эмиграцияда да ө мір сү рді. Негізгі ең бектері: " Адамның ақ ыл-ойы туралы тә жірибе", " Ақ ыл-ойды басқ ару туралы", " Басқ ару туралы екі трактат".

Локк эмпиризмді - білім тә жірибеден ғ ана туындайды деген кө зқ арасты ұ станды. Оның білім концепциясы сенсуализмге негізделген, ақ ыл-ойда ә уелі сезімде болғ ан нә рседен басқ а ештең е болуы мү мкін емес деп ырымдайды. Локктың пікірінше, адамгершіліктік ү ғ ымдар да адамғ а біткен қ асиеттер емес, оны Локк моральдық тү сініктердің ә р халық та тү рлі, тіпті бір халық тың ө зінде тарихи дамудың ә р тү рлі кезендерінде моральдық ережелердің бір-біріне ү қ самайтындығ ы арқ ылы жақ сы дә лелдейді, яғ ни моральдық априори болуы мү мкін емес. Локк қ ү дай идеясының ә уелден қ алыптасқ ан идея екендігін де жоқ қ а шығ арады, бірақ оны тә жірибе арқ ылы танып-білуге, мойындауғ а болады деп пайымдайды.

Кілт сө здер: Эмпиризм, Индукция, Дедукция, Рационализм

6-ТАҚ ЫРЫП. XVIII ғ асырдағ ы Европаның Ағ артушылық философиясы

1. Шарль Луи Монтескье табиғ и факторлардың негізінде коғ амның генезисі мен мә ні туралы.

2. Франсуа Вольтер: тең дік дегеніміз заң мен кұ қ ық тың алдында тең болу.

3. Жан Жак Руссоның коғ амдык келісім-шарт теориясы.

4. Феодалдық ережелердің Дени Дидро шығ армаларында сыналуы.

Ағ артушылық философия XVІІІ ғ. Бұ л уақ ытта ө ркениеттің орталығ ы Францияғ а кө шеді. Содан соң философияда терең осы мемлекетте дамығ ан. Бірінші орынғ а ә луметтік мә селелер шығ ады. Адам мен қ оғ ам, адамның ө мірінің мә ні, ә леуметтік қ айшылық тардың себебі қ андай? Деген сұ рақ тар шешімін табуғ а тырысқ ан.Философия материялистік бағ ытта дамиды. Осы дә уірдің атақ ты ойшылдары: Гольбах, Гельвеций, Дидро, Жан Жак Руссо, Вольтер. Олар материя деген ұ ғ ымды негіз қ ылып алады. Материя олар ү шін ол қ асиеттері бар денелердің жиынтығ ы. Материялизмдерді механикалық сипатталығ ы метафизикалық. Осы ғ асырда Ньютонның заң дары ашылғ ан. Содан соң дамудың бә р тү рлерін механикалық заң дармен тү сіндіруге тырысқ ан. Себебі табиғ ат бір қ алыпты зертелінеді. Бірақ француз ойшылдар философиялық антропологияғ а, ә леуметтануғ а кө п ү лестерін қ осады. Олардың пікірінше негізгі қ ұ ндылық адам болу керек. Адам табиғ аттың бө лшегі. Бірақ негізгі ө мірі қ оғ амда ө теді. Содан соң адамның ө мірінің қ иын-шылық тарында кінә лі қ оғ ам. Неге адам адам сияқ ты ө мір сү ре алмайды? Олар 3 негізгі себепті белгілейді:

1. Ә леуметтік қ айшылық тардың себебі-билікте, философиялық монар-хияда. Монархия адамдарғ а еркіндікті, бостандық тарды бермейді, адамды ба-сып тастайды. Ал еркіндіксіз адам дами алмайды.

2. Дін адамды алданышты жолғ а тү сіреді. Нақ тылы ө мірден ө тірік кө з-бояушылық ты, жалғ ан, жасалғ ан ө мірге тартады. Дін билікке адамды қ анауғ а кө мектеседі.

3. Халық тың қ аранғ ылығ ы. Білімсіз адамды таптауда жең іл. Қ аранғ ы-лық адамды тө мендетеді, намысты жояды. Ондай халық ты басқ ару да жең іл. Бә ріне бағ ынады.

Осы себептерді қ арастырып француз ойшылдары шешімдерді іздейді.

Шешім: феодалдық монархияны қ ұ лату керек. Оның орнына республикалық басқ аруды орнату керек. Сол замандағ ы жиі кездесетін сө здер, ұ рандар: ''Ең бек'', ''Бауырлық '', 'Бірлік'', ' ''Бостандық ''. Француз социалистердің пікірін-ше жаң а билікті ө згерту ү шін ә р тү рлі ә дістерді пайдалануғ а болады. Оның ішінде революцияғ а шейін. Француз ойшылдарын социалистер деп атау се-бебі олар ә луеметтік қ айшылық сыз қ оғ амды ансағ ан. 2-шешім. Француз ойшылдар тек қ ана билікпен емес, дінмен де кү реске шығ ады.Олардың пікірінше дін халық ү шін-опиум (есірткі). Дін адамдарды қ араң ғ ы тү рде ұ стағ анды дұ рыс кө реді. Француз социалистер діндердің негізгі кітаптарын сынғ а тү сіріп оларда мың дағ ан аса теориялық, логикалық кемшіліктерді табады.

Бұ л дә уірді бекер ағ артушылық деп атамайды. Француз тұ лғ алар мектептерді ашуғ а кү реседі, оқ улық тарды жазғ ан, сө здіктерді, энциклопедияларды, оларды халық тың арасында таратуғ а тырысқ ан. Француз материалистер адамдарды бірінші орынғ а шығ арып, оның тіршілігін ө згертетін жолдарды іздестіреді. Француз ойшылдар еркіндікті, бостандық ты жай тандау деп тү сінбеген, олар ү шін еркіндік ол ерік емес, ол қ ұ қ ық тар, ә дістемелік ә леуметтік мү мкіншіліктер. Ә р адамда жұ мыс істейтін мү мкіншілік болу керек, білім алатын мү мкіншілік жә не ө з-ө зін дамыта алатын, қ оғ амда дамыта алатын мү мкіншіліктер. Француз социалистер революциялық жолды да терістемеген. Себебі: мақ сатқ а жеті ү шін ә р тү рлі ә дістерді қ олданғ ан дұ рыс дейтін.

Осы дә уірдің атақ ты ойшылдары - Жан Жак Руссо жә не Вольтер.

Жан Жак Руссо (1712-1778жж.) Енбектер1 «қ оғ амдық шарт жө нінде», «Эмиль» немесе «тә рбие жө нінде» - философиялық онтологияда материалист. Дү ниені қ ұ дай жаратты дегенге сенбейтін. Себебі ешқ ашанда ерекше кү ш болуы мү мкін емес дейтін. Материя ол кішкентай бө лшектердің байланысы. Жер жай ғ ана космостың бір элементі. Ал космос- кең істікте де, уақ ытта да шексіз. Бірақ толық дінді жоюғ а болмайды деп санағ ан. Себебі халық дінсіз амаральді болып кетеді. Ештенеден қ орық пайтың, жаманшылық қ а жақ ын. Дінді қ алдырғ ан дұ рыс, бірақ тә рбиелеу ү шін, ү йрету ү шін. Ал ойлаудың бостандығ ына адамның қ ызметінің еркіндігіне дін кедергі етпеу керек. Жан Жак Руссоның негізгі шығ армасы - ''Қ оғ амдық келісім туралы'' деп аталады. Оның пікірінше адамдар бірге ө мір сү руге келісіп, бір-біріне кө мектесіп ә р жеке адамды бір тұ тастық тың бө лігі ретінде қ абылдап байланысты дамығ аны дұ рыс. Ондай қ оғ ам ә ділетті бола алады. Ә р адам ө з еркіндігімен қ оғ амдық ұ йымғ а кірсе, онда ол қ оғ амның дә ріптерін сақ тайды. Ал кө пшілік жеке адамғ а жауапты болу керек. Бір-бірін қ олдап, біріне кө мектесу, бір-бірін тү сіну ол қ оғ амның принциптері болғ ан дұ рыс. Ж.Ж.Руссо адамның ө мір сү ретін рационалды тә сілдерін іздестіреді. Бұ л ойшылды ұ лы гуманист деп бекер айтпайды. Ол адамдардың еркіндіктерін, бостандық тарын кө бейту ү шін кө п кү рескен. Ж.Ж.Руссо білім беру жолдарында да қ арастырғ ан. Халық тың қ араң ғ ылығ ын жоятын жолдарын да іздестірген. Мектептерді бар балаларғ а ашу керек деп есептеген. Ұ қ састы идеяларды дамытқ ан-Вольтер. Франсуа Мари Аруэ Вольтер(1694-1778жж.) «Метафизикалық трактат», «Тарих философиясы».

Кілт сө здері: Антропология, Қ оғ ам, Монархия, Феодалдық монархия.

7-ТАҚ ЫРЫП. Классикалық неміс философиясы

1. Классикалық ұ ғ ымы. Неміс классикалық фшософиясының пайда болуының ә леуметтік-мә дени шарттары, ерекшеліктері.

2. И.Кант - классикалық неміс философиясының негізін салушы. И.Канттың гносеологиясы мен этикасы.

3. Г.В. Гегель философиясының негізгі ұ ғ ымдары.

Философиялық сө здікте классика деген ұ ғ ымғ а - classicus (латынша) -тыныштық қ а, салмақ тылық қ а, реттілікке, айқ ындық қ а, ү йлесілімділікке ұ мтылу; ұ лттық жә не ә лемдік мә дениет ү шін бағ а жетпес қ ұ ндылық болып есептелетін ең озық, ұ лы туындылар, классика қ ызуқ андылық қ а, ретсіздікке, қ араң ғ ылық қ а қ арама-қ арсы деген анық тама берілген.

Неміс философиясына классикалық атауының берілуі оның дү ниежү зілік философия тарихында алатын орнының аса маң ызды, кө рнекті екенін кө рсетіп тү р. Сө з жоқ, неміс классикалық философиясы - тарихи феномен, ол фундамент қ ана емес, маң ғ аз ғ имарат, оның ә рбір ө кілі қ айталанбас тұ лғ а, тең десі жоқ қ ұ ндылык. И.Кант, И.Фихте, Ф.Шеллинг, Г.В.Гегель, Л.Фейербах жә не тағ ы басқ а философия тарихында ө шпейтін із калдырғ ан ойшылдар.

Неміс классикалык, философиясының ә леуметтік-мә дени алғ ы шарттары:

1) Германия ү шін XVIII-ғ асыр - Ағ артушылық Дә уірі. Ағ артушылар соқ ыр сенім-наным, фанатизмге, халық ты алдауғ а бітіспес кү рес жү ргізді. Олар ө здерін ақ ыл-ойдың миссионерлері ретінде қ арастырды, халық тың кө зін ашуғ а, оларғ а ө мірге келгендегі мақ сатын тү сіндіруге міндеттіміз деп есептеді. Ренессанстық еркін тұ лғ а идеалы жалпылық идеалымен то-лық тырылды: адам ө зін ғ ана емес, басқ аларды да ойлауы тиіс. Ә леуметтік идеясы, қ оғ амды ұ йымдастыру мә селесі басты мә селеге айналды. Оғ ан жету жолы - білім. Біліммен тым ә уестену қ аупі XVIII-ғ асырдағ ы Германияда ә зірге жоқ, Ағ артушылық тың алғ ашқ ы кезең і рациональді, ол парасатты ойлауғ а негізделген. Кейінірек ақ ыл-ойдан кө ң ілі қ айтқ андар ендігі жолды сезімнен, интуициядан, диалектикалық ақ ыл-ойдан іздеді, бірақ мұ ның бә рі соң ынан болды, ә зірге біліммен байланысты нә рсенің бә рі керемет болып кө рінеді.

2) Ағ артушылық қ а тарихи оптимизм тә н. Прогресс идеясы осы ке-зең нің жетістігі. Ағ артушылық алғ аш рет ө зін Жаң а Дә уір ретінде сезіне бастады. Ол ұ лттық бірлік ү шін кү ресті, бір заң ғ а бағ ынатын жалпыгермандық мемлекет қ ұ руды талап етті, князьдіктер мен қ алалардың, монархтар мен дворяндардың ойына келгенін жасауын тоқ татуғ а тырысты.

3) Бұ л ерекшелік Пруссия королдығ ының ө з шекараларын қ арудың кү шімен кең ейтіп, кү шті мемлекетке айналуғ а ұ мтылумен байланысты еді. Бірақ ә скерінің саны жағ ынан Европада тө ртінші орын алғ ан Прусия казарма ғ ана емес, ғ ылымдар академиясын дамытқ ан ел болды.

Иммануил Кант (1724-1804) - неміс философиясының негізін қ алаушы. Ой ең бегіне арналғ ан ө мірін ө зі дү ниеге келген Кенисберг (қ азіргі Калининград) қ аласында ө ткізген. Кенисберг университетінің дін факультетіне оқ уғ а тү сіп, діни пә ндермен қ атар философия, физика, математика пә ндерінен лекцияларғ а қ атысқ ан. Философияғ а кештеу, 45 жасында келді.

Канттың пікірінше, адам бір-біріне қ арама-қ арсы екі дү ниенің сезім арқ ылы қ абылданатын феноменальдік жә не ақ ыл арқ ылы танылатын ноуменалъдік дү ниенің субъектісі. Феноменальдік дү ниеде адам табиғ и кү штерге, қ оғ амдық ережелерге тә уелді, яғ ни ө зін еркін сезіне алмайды. Ал ноуменалдық дү ниеде адам еркін, сезімнен жоғ ары, рухани-адамгершіліктік идеалдар мен қ ұ ндылық тар ү стем интеллигибельді дү ниенің мү шесі. Яғ ни, адам екі қ айшылық тың – табиғ ат пен еркіндіктің арасында таң дау жасауғ а мә жбү р. Кант осы екі дү ниеиің ара байланысын, бір-біріне ә серін мойындай отырып, ноуменальдік бастауды жоғ ары қ ояды. Оның тұ жырымдауынша, адам ақ ыл-ойының кө мегімен адамгершіліктік ережелерін жасақ тауғ а қ абілетті. Бұ л ережелерді Кант екі тү рге бө леді: шартты жә не міндетті тү рде орындалуғ а тиіс, бұ лжымайтын ережелер.

Немістің келесі бір ұ лы философы Георг Вильгельм Гегель (1770-1831) адам рухын табиғ аттың тамаша туындысы, ақ иқ аты, мақ саты ретінде қ арастырды. Табиғ ат рух жолында ө зін қ ұ рбан еткенімен, адам жаны мә ң гілік тірі, ол болмыстың жаң а тә сілі. Кө не грек ойшылдары секілді Гегель де адам жанының қ ос табиғ атын атап кө рсетеді. Біріншіден, ол ө зінің мазмұ нын анық таушы денемен тығ ыз байланысты; екіншіден, тә ннен тә уелсіз, объективті. Гегельдің тұ жырымынша, адамның міндеті осы екі-жақ тылық ты біріктіру, бұ л ретте адамның кө мекшісі - философия.

Кілт сө здер: Диалектика, Априори, Апостериори, Рух

8-ТАҚ ЫРЫП. XVIIIғ.соң ы - XXIғ. басындағ ы философия.

1. XX- ғ асыр философиясының негізгі мә селелері жә не бағ ыттары.

2. Психоанализ. З.Фрейд жә не Э.Фромм. Неопозитивизм.

3. Ө мір философиясы: С.Къеркегор, А.Шопенгауэр, Ф.Ницше. Экзис­тенциализм: М.Хайдеггер. Ж.Сартр. А.Камю. К.Ясперс. Н.Аббаньяно. Постмодернизм.

4. Неотомизм. Структурализм. КЛеви-Стросс. Герменевтика: Г.Гадамер.

Батыс философиясы ү шін ХІХ-ғ асырдың соң ы мен ХХ-ғ асыр дә уірдің ө зіндік санасы айқ ын кө рініс тапқ ан жә не тарих пен мә дениет дамуының логикасы бұ рың ғ ыдан ө згеше тү сіндірілген неше тү рлі бағ ыттарғ а толы ерекше кезең болды. ХІХ-ғ асырдың соң ынан бастап Батыс философиясында философияның жаң а, классикалық емес типі қ алыптаса бастады жоне ол ХХ-ғ асырда қ арқ ынды дамыды. Оның қ ұ рамына неотомизм, экзистенциализм, позитивизм, постмодернизм, структурализм жә не тағ ы басқ а бағ ыттар кіреді. Оларғ а белгілі бір дең гейде тұ тастық тә н деуге болады, бірақ айқ ын білінетін ерекшсліктері де бap.

ХХ-ғ асыр философиясының қ алыптасуы шарттары туралы айтсақ:

1) ХХ-ғ асырда Европа басынан кешкен тарихи-ә леуметтік ө згерістер, ә сіресе бірінші жә не екінші дү ниежү зілік соғ ыстар қ оғ ам мү шелерінің бойында ү рей мен қ орқ ыныш, адамзат пен жеке адамның болашағ ына деген сенімсіздік туғ ызды;

2) Қ оғ ам дамығ ан сайын оның ө міріндегі қ арама-қ айшылық тар

кү шейе тү сіп, адамзат пен ө ркениеттің алдында шешімі қ иын, жаң а діни, ұ лттық, этникалық мә селелер пайда болды, оларды шешуге дә рменсіз қ оғ амды дағ дарыс жайлады;

3) Бұ л қ оғ амдық дағ дарыс жеке адамның жаттануы мен ө гейсінуін туғ ызды, себебі қ оғ ам тұ лғ аның ішкі дү ниесі мен оны мазалағ ан мә селелер туралы бас ауыртпады;

4) Бұ рынғ ы философиялық жү йе ХХ-ғ асыр адамын толғ антқ ан сұ рактарғ а жауап беруге кабілетсіз еді, " Жалпы адам дегеніміз не? " деген сұ рақ пен шектелмей, " Мен кіммін? " сауалын қ оятын философиялық бағ ыттарғ а қ ажеттілік туды.

Осындай бағ ыттардың бірі – психоанализ – ХХ-ғ асырдың соң ында психиатрия шең берінде истерияны, невроздарды «катарсис», ө зін-ө зі тазарту методы ретінде пайда болып, кейінірек австралиялық невропатолог Зигмунд Фрейд (1856-1939) адамның жанының тылсым байланыстары мен негіздерін зерттеуге бағ ытталғ ан психологиялық доктринағ а айналдырғ ан ілім. З.Фрейд адам психикасы ө зінің сипаты бойынша " саналыдан" (сознательное) ғ ана емес, «бейсаналыдан» (бессознательное) жә не " саналының алдындағ ыдан" (предсосознательное) да тұ ратын компоненттерден қ ұ рылғ ан белгісіз конгломерат екендігі туралы қ орытындығ а келді. Фрейд бейсаналыны факт, адам рухының саласы жә не адам қ ызметінің ажырамас бө лігі ретінде тү сінді. Бейсана процестердің мә нін тү сінуге тырысқ ан Фрейд бейсаналыны сараптай келіп, оның мынадай тү рлерін бө ліп кө рсетеді.

Біріншіден, жасырын, тылсым, латентті: бірдең е туралы саналы тү сінік, ол кейін осындай кү йде қ алмауы да, ал белгілі бір қ олайлы жағ дайларда қ айтадан саналы болуы да мү мкін. Бұ л тү рде Фрейд сананың алдындағ ы деп атайды.

Екіншіден, шығ арылып тасталғ ан бейсаналы, оларғ а белгісіз кү штер кедергі жасағ андық тан саналы бола алмайтын тү сініктер, осылар бейсаналы, немесе шығ арылып тасталғ ан бейсаналы деп аталады, оларғ а кедергі кү штерді арнайы психоаналитикалық процедуралардың кө мегімен ғ ана жоюғ а болады. Фрейдтің пікірінше, адамның мінез-қ ұ лқ ы, тә ртібінің негізі оның бейсаналы қ ұ штарлық тары, ал алғ ашқ ы қ ұ штарлық тарды қ ұ райтын сексуалдық қ ұ штарлық тар, немесе, либидо.

Психоанализдің гуманистік психоанализ немесе неофрейдизм деп аталатын бағ ытының негізін салушы неміс-американдық философ, психо­лог, социолог Э.Фромм (1900 -1980) Фрейдтің биологизмін, либидо теориясын, табиғ илық пен ә леуметтікті қ арама-қ арсы коюын, психологияны философия мен этикадан бө лектеуін сынады. Ол адамды ә леуметтік тіршілік етуші, табиғ и жә не адамдандырылғ ан дү ниемен ү немі байланыс жасаушы ретінде қ арастырады. Оның ойынша, Фрейдтің ілімі адамды терең ірек тануғ а мү мкіндік бергенімен, оның ө мірінің мә н-мағ ынасы, моральдық жә не этикалық нормалар туралы, адам қ алай ө мір сү руі керек жә не не істеуі тиіс деген сұ рақ тарғ а жауап бермеді.

Позитивизм - қ азіргі заманғ ы таным теориясының бағ ыты. Оның негізін қ алаушы - француз философы Огюст Конт (1798- 1857). Позитивистердің пікірінше, " болмыс", " материя", «сана» жә не т.б. ұ ғ ымдарғ а, абстрактылық ойлауғ а сү йенетін дә стү рлі философия енді жарамсыз, себебі, тек тә жірибе немесе ғ ылыми эксперимент арқ ылы тексерілген позитивті, жағ ымды білім ғ ана ақ иқ ат, нақ ты, жаратылыстану ғ ылымдарына, математикағ а жақ ын философия ғ ана ақ иқ ат философия. Позитивизм ө зінің дамуында ү ш кезең нен ө тті:

1) бірінші позитивизм жоғ арыда аталғ ан мә селелерді алғ ашқ ы болып қ ойып, философияның міндеті - объективті ө мір сү руші материалдық дү ние туралы нақ ты ғ ылымдар жинағ ан білімдерді қ орыту жә не жү йелеу деп пайымдады. Бұ л кезең нің ө кілдері - O.Koнт, Г.Спенсер, Дж.Милль.

2) махизм -дү ниені тү йсіктер жиынтығ ы ретінде бейнелеп, филосо­фия адам тә жірибесінің сезімдік негізін, психифизиологиялық формаларын сараптауы тиіс деп есептеді, яғ ни субъективтік идеализмге кө бірек бет бұ рды. Негізгі ө кілі - австриялык физик Э.Мах.

3) неопозитивизм - ғ ылыми теориялардың ақ иқ аттылығ ын, салыстырмалы қ ұ ндылығ ын анық тау тә сілдерін зерттеумен айналысты. Ө кілдері: К.Поппер, И.Лакатос, Т.Кун жә не т.б. Олар ғ ылыми білімдерді тексерудің негізігі принциптері ретінде верификицим, фальсификация жә не конвенция принциптерін ұ сынды.

Постмодернизм - монизм философиясын терістеп, плюрализм философиясын, табиғ ат пен қ оғ амдағ ы кө птік, сан тү рлілік идеясын жария еткен, қ азіргі заманғ ы мә дениеттің мазмұ ны, ойлаудың жә не ізденістің жаң а стилі кө рініс тапқ ан философия. Негізгі ө кілдері: орыс философтары Е.П.Блаватская (1831-1891), Д.Л.Андреев (1906-1959), Г.Г.Шпет (1879-1940), француз философтары Поль Рикер (1913) жә не Жак Деррида (1930-2004), американдық жазушы-философ Карлос Кастанеда (1925) жә не т.б.

Кілт сө здері: Экзистенциализм, Герменевтика, Персонализм, Структурализм,

Неокантианшылдық, Постпозитивизм, Прагматизм.

9-ТАҚ ЫРЫП. Қ азақ философиясы