Орта ғасырлық мұсылман философиясынының негізгі бағыттары

Қ алам (сө з, тіл)- спекулятивтік теология. Спекуляция – тә жірибеден тыс жатқ ан заттар туралы білімге ойлау жолымен қ ол жеткізу дегенді білдіреді. Қ алам – мұ сылман қ оғ амының даму эволюциясының заң ды қ ұ былысы болды. Ә р тү рлі секторлар мен топатар Мұ хаммед пайғ амбар дү ниеден ө текнненкейін ислам ілімінің уағ ыздарын қ ызу талқ ылау нә тижесінде пікірталас объектілерін анық тап, дұ рыс шешім іздеп отырды. Белгілі Иран ойшылы Мортаза Мотаххари қ аламғ а «исламдық кө зқ арастар туралы, яғ и ислам тұ рғ ысынан аоғ анда не нә рсеге сенімді болу жә не не нә рсеге сену қ ажеттігі туралы ғ ылым» деген анық тама береді.

Каламды жалғ астырушылар мутакаллимдер – қ ұ р догматтарғ а сү йеніп қ ана қ оймай, ақ ыл-ойғ а да жү гініп, діни жә не ғ ылыми білімдердің басын ашып отырды, Қ ұ дай, ерік еркіндігі, қ ұ дайы ә ділеттілік, Қ ұ ранның пайда болуы жә не тағ ы басқ а мә селелерді кең інен талқ ылады.

Каламның беделді мектептерінің бірі – мутазилизмде – (оқ шауланушылар, бө лектенушілер) – рационалистік бағ ыт айқ ынырақ байқ алады. Діни мә селелерді талқ ылаумен шектелмей, табиғ ат, қ оғ ам, антрософия, философия мә селелерін де зерттеуге ұ мтылғ ан мутазилиттер фалсафаның негізін қ алады.

Суфизм – «алладан басқ а қ ұ дай жоқ» қ ағ идасын «алладан басқ а ө мір сү ретін ештең е жоқ» қ ағ идасымен алмастырды. Суфизм – ислам дінінің рухы, мә ні, сананың ө суінің, жан тазарып, ар-ұ ят оянуының, рухани жетілудің белгісі, арлы, адал болу, алланы сү ю, адамды сү ю.

Юсуф ибн Исхак ә л Кинди (800-870) – араб философиясының кө рнекті ө кілі, «фалсафа» терминінің тарихта қ алуына бірден-бір себепкер. Ұ мыт бола бастағ ан грек мә дениетін қ алпына келтіріп, жарық қ а шығ арғ ан осы ойшыл деуге ә бден болады. Ол зерттемеген ғ ылым саласы жоқ, логика, математика, этика, музыка салаларынан 240-қ а жуық ең бек жазғ ан. Ең бастылары – философия саласындағ ы зерттеулері. Аристотельдің ірі ең бектерін араб тіліне аударғ ан ә л Кинди оның философиясын аса қ ұ рметтеп, философияны танып-білгісі келген адам ә уелі Аристотельді зерттеуді қ олғ а алғ аны жө н дейді: «Ә рбір істің басшысы алла, бірақ білім бұ лағ ы - Аристотель». Оның пікірінше, жеке адам, ол керемет қ абілетті болғ ан кү ннің ө зінде де ақ иқ аттың тұ ң ғ иығ ына жете алмайды, сондық тан бұ рынғ ы заманда ө мір сү рген басқ а халық тар қ ол жеткізген білімді міндетті тү рде игеру қ ажет. Даналық қ а ие болатын адам - ө зіне дейін ө мір сү рген адамдардың интеллектуальдік жетістіктерін игерген адам ғ ана: «Ақ ақ аттың қ айдан шық қ анына ұ ялатын ештең е жоқ, ол тіпті біз танымайтын, білмейтін алыс елдерден болса да. Ақ иқ ат іздеген адамғ а ақ иқ аттың ө зінен жақ сы ештең е де жоқ, ақ иқ атты менсінбей, оныайтқ ан немесе бізге жеткізгендерге жоғ арыдан қ арауғ а болмайды: ақ иқ атпен ешкімді тө мендету мү мкін емес, керісінше – ақ иқ ат кез-келген адамдынұ рландырады».

Кілт сө здері: Қ ұ дай, Ақ иқ ат, Номинализм, Схоластика, Ә лем, Патристика, Реалистер.