Азақ халқының ауыз әдебиетіндегі дүние туралы түсінік

Абай іліміндегі адам мә селесі

Ш.Қ ұ дайбердиевтің философиялық - діни кө зқ арастары

Азақ ағ артушылық философиясы, оның ерекшеліктері

Қ азақ философияның дамуында бірнеше саты бар: біріншісін алғ ы филосо-фия деп аталық. Оғ ан тә н нә рсе объективтілік пен субъективтілікті ө те нашар ажырата білетін сана. Екінші белесті философиялық кезен деп атауғ а лайық. Оғ ан тә н қ асиет объективтілік пен субъективтілікті жоғ ары денгейде ажыра-татын сана.Ү шінші белес теориялық – методологиялық қ асиеттерімен жан-дандырылғ ан, классикалық жү йеге ие болғ ан жә не ә лемдік рухани байлық пен ұ штастырылғ ан.

Қ азіргі замандағ ы қ азақ философиясы. Оның ө зіндік тарихи ғ ылымын қ азақ философиясының метотарихы деп атаса да болар еді. Бұ ның бір ерекшелігі зерттейтін объектісі осы заманның ауқ ымынан шығ ып, келе-шекті, қ азіргіні, ө ткенді жү йелі тү рде рационалды ойлау процесінен ө ткізіп, екшеуі, сондық тан ө з бойында жана типті ойлау мә нерін, ө рнегін таразылау, сақ тау жә не жанартуы.

Қ азақ топырағ ында қ алыптасқ ан философиялық ой-лардың қ ұ рамдас бө лігі ретінде осыдан екіжарым мың жыл шамасында ө мір сү ріп, грек философиясында скифтердің ой ү рдісінен ө шпес іс қ алдырғ ан Анахарсисты айтуғ а облады. Ортағ асырлық кезеннің атақ ты ө кілдері - Ә л – Фараби, Жү сіп Баласағ ұ н, Қ ожа Ахмет Иассауи, Сү леймен Бақ ырғ ани, Ахмед Ү гінеки, Аббас Жауһ ари, Махмұ т Қ ашқ ари, Мұ хаммед Хайдар Дулати, Қ ыдырғ али Жалайри, Камалиден Сығ анаки. Ә л-Фараби: “Фусул ал-мада-ни”, ”Мұ сылман Ренессансы”, “Ғ ылымдардың шығ уы”, “Ізгі қ ала тұ рғ ын-дарының кө з қ арасы”, “Ақ ылдың мә ні туралы”, “Философиялық трактаттар” т.б. сияқ ты кө птеген философиялар ең бектер. Жү сіп Баласағ ұ н: “Қ ұ датғ у білік”, “Мың бір тү н”, “Жолбарыс терісін жамылғ ан батар”, Қ ожа Ахмет Иассауи: Б.з.1104-1167 “Дуани Хикмет”. Махмұ т Қ ашқ ари: Б.з.1030-1126“Диуани лұ ғ ат ат- тү рік”; Мұ хаммед Хайдар Дулати Б.з. 1499-1551«Тарих-и Рашиди». Ахмет Ү гінеки: “Ақ иқ ат сыйы”, “Білімнің пайдасы мен надандық тың зияны жайында”.Сү леймен Бақ ырғ ани: “Хакім ата” (“Бақ ырғ ан”), “Ақ ыр заман”.15-17 ғ асырлардағ ы қ азақ жырауларының ішінен Шалкиіз жырау Тіленшіұ лы, Бұ қ ар жырау, Ақ тамберді жырау, Сарыұ лы, Доспамбет жырауларды білеміз.Ағ артушылық идеологияның ө кілдері: М. Дулатов ”Оян, қ азақ! ”, «Бақ ытсыз Жамал». М. Жұ мабаев “Тә ң ір”, “Мен кім? ”, “Тез барам”, А. Байтұ рсынов”Қ азақ ө кпесі”, “Тә ні саудың жанысау”, “Қ азақ ша оқ у жайынан”, Ә.Бө кейханов, Ш. Қ ұ дайбердиев, М. Шоқ аев, Ж. Аймауытов. Орыс революционер- демократтарының идеалдары Қ азақ стан ағ артушы – демократтарының жанына жақ ын келеді. Оладың кейбірі (Уалиханов, Абай, Алтынсарин) Н.Г. Чернышевскидің, Н.А. Добралюбовтың, А.И. Герцинның, В.Г. Белинскидің ең бектерімен, ал кейбірі (Уалиханов, Абай) авторларымен таныс болатын.

Кілт сө здері: Демократ, Шамандық, Мұ сылмандық, Жырау.

10-ТАҚ ЫРЫП. Болмыс - онтологияның орталык категориясы