ГИСТОСӘЙКЕСТІК ЖҮЙЕСІ

Иммуногенетика - иммунологияның бір саласы. Иммунитет факторларының генетикалық негізін, бір тү рдің ішіндегі айырмашылық тары мен тін антигендерінің тұ қ ым қ уалауын, макро, микроорганизмдердің ө зара қ атынасын генетика жә не популяция тұ рығ ысынан тү сіндіреді, оның ұ лпа қ абылдамаушылығ ын зерттейді. Бұ л ұ ғ ымды 1930ж. Ирвин (АҚ Ш) енгізген.

Генетика - тірі организмдердің тұ қ ым қ уалаушылық жә не ө згергіштік қ асиеттерін зерттейтін ғ ылым. Олар ө сімдіктер, жануарлар, адамдар, микроорганизмдер, вирустар т.б. генетикасы деп бө лінеді. Қ олданылатын ә дістерге сай биохимиялық, молекуларлық, экологиялық, эволюциялық, медициналық т.б. деп бө лінеді. Генетиканың соң ғ ы жетістігі молекуларлық биология жә не ген инженерлігімен байланыстылығ ы.

Генетикалық ақ парат. Ол бір ұ рпақ тан екінші ұ рпақ қ а нуклеин қ ышқ ылдарының транскрип­циясы арқ ылы беріледі.

Генетикалық картирование - генетикалық қ арта жасау, тұ тас геномның қ ұ рылысын анық тау (физикалық жә не биохимиялық карталары) деген ұ ғ ым.

Геном - торшадағ ы гендер жинағ ы.

Иммундық жауап гендері (1г-гені) - аутосомды-доминантты гендер. Организмнің иммундық жауап бере алатын қ абілетін бақ ылайды.

Генотипке организмнің генетикалық қ ұ рылысы, ген аллелдерінің хромосома ішінде бір-бірімен байланысу тү рлері, олардың ө рім кескіндері, хромосома қ ұ рылысындағ ы ө згерістер кіреді. Генотип организмнің тұ қ ым қ уалаушылық қ асиеттерін қ амтиды.

Генотиптік орта - фенотипке белгілі бір ген немесе гендердің қ ызмет белгілерінің кө рінісіне ә сер ететін генетикалық негіз, яғ ни гендер жинағ ы.

Фенотип - бір организмнің барлық кө рінісімен қ асиеттерінің жинағ ы, генотиптің сыртқ ы ортамен қ арым-қ атынасынан туады.

Иммуноглобулиндер гендері - ДНҚ сегменті. Генетикалық жү йе - гистосә йкестіктің басты комплексі (ГБК) (Major Hіstocompatіbіlіtj Complex) деп аталады, кейде оны адам лейкоциттерінің А - жү йесі деп те атайды, ө йткені шеткі қ андағ ы лейкоциттерден трансплантат антигендері бірінші рет табылғ ан. ГБК- нің молекуласы иммуноглобулиндерге ұ қ сас, тұ рақ ты жә не ө згерімді амин қ ышқ ылдарынан пайда болады.

Ж. Доссе 1958 жылы адамдардан гистосә йкестіктің бірінші антигенін тапты. Қ азіргі заманның номенкулатурасы бойынша антиген HLA-A2 комплекс деп белгіленген, ал тышқ андарда 17- хромосомада орналасқ ан Н2 деп аталады.

Гистосә йкестіктің екі молекуласы белгілі болып, олар ГКГ (ГБК) І жә не ІІ кластарына бө лінеді. Гистосә йкестіктің екі молекуласы мембрана ү стіне орналасқ ан бө тен белоктардың пептидті бө лшектерін байланыстырып, Т- лимфоциттеріне береді. Сондық тан ГБК молекуласының клеткалық иммунитетке ә сер беретін ық палы бар. Екі кластың гендері адамның 6- хромосомасына мінгесе орналасқ ан. ГБК-ның 1-класс антигендерінің кодтары гендердің А, В, С – локустарымен негізделген ГБК- ның І-кластағ ы антигендері барлық ядролы жасушалар мен тромбоциттердің ү стінде болады. Антигеннің пептидтері ГБК І - класы молекуласымен бірігіп, клетка ү стімен СД8 лимфоциттеріне беріледі. ГБК- нің ІІ-класс антигендері кө рсетілген антигендерді сол жасушамен біріктіріп СД4 лимфоциттеріне ә кеп береді. ГБК-ның ІІ-класс антигендерінің кодтары гендердің DR, DG жә не DP аймағ ына орналасқ ан.

ГБК ІІ - класс антигендері қ абынуғ а қ атысатын (моноцит-макрофагтар, лейкоциттер, В- лимфоциттерімен, Т- лимфоциттерінің аздағ ан популяциясының) жасушалардың мембранасының ү стіне орналасқ ан.

ГБК ІІІ - класс комплексінің молекуласы ә ртү рлі. Онда В фактордың 4, комплемент С2 компонентінің 2, ісік некрозының 6 –дан кө п аллельдері бар.

Сондық тан гистосә йкестік жү йесі иммуноциттердің ү стің гі қ ұ рылысының тү зілуіне жауапты. Ол:

1. Комплементтің кейбір компоненттерінің тү зілуін бақ ылайды

2. ГБК- нің маң ында орналасқ ан ген, иммундық арнайы жауапты қ адағ алайды.

HLA антигені шеткі лейкоциттерде де 1958ж. табылғ ан. Қ азіргі заманда HLA гені бар адамдардың кейбір аурулармен ауыруғ а бейімділігі анық талғ ан.

Трансплантациялық иммунитет дамуында негізгі рө л баcты гистосә йкестік комплекске байланысты. Гендердің ә серімен лейкоциттердің антигендері бақ ылауда болады. ГБК І - класс молекуласы цитотоксикалық Т- лимфоциттерімен (СД8) антигенді тануда ү лкен рө л атқ арады. Егер трансплантант антигені бө тен болса, (ГБК І - класына дә л келмесе) СД8 жасушалары шабуылғ а шығ ып, транспланттың некрозына ә келеді.

ГБК ІІ - класс молекулалары макрофагтар мен т.б. жасушалармен антигенді Т- хелперлерге ә кеп береді. Анти­генмен белсенген хелперлер не гуморальдық иммунитетті немесе макро­фагтарды белсендіріп, иммундық қ абынуды дамытады.

Сү йек миын алмастырғ анда Т- хелперлер не агглютинация реакциясын қ олдаумен, не белсенген макрофагтар арқ ылы цитолизді дамытады.

12. ИММУНОЛОГИЯЛЫҚ ТОЛЕРАНТТЫЛЫҚ

Толеранттылық немесе иммундық ареактивтілік - иммундық жауаптың болмауында. Мұ ндай жағ дай алдын ала кірген антигеннің ә серінен болады.

Иммунологиялық толеранттылық - организм кейбір антигенге жауап бермейді, ал басқ алары ү шін иммундық жауап сақ талғ ан.

Толеранттылық тың мынандай ерекшеліктері бар:

1. Бір антигенге ғ ана жауап бермеуі, бір эпитопқ а жауап жоқ, басқ а антигендерге жауап беру сақ талғ ан.

2. Толеранттылық - “еті ү йренгендік” емес, тек не антигенге, не токсинге жауап бермеу. Ал токсиннің улану ә серінен қ орғ амайды.

3. Толеранттылық тың пайда болу (даму) уақ ыты бірнеше сағ аттан бірнеше тә улікке дейін созылады. Ол антиген тү скеннен толеранттылық пайда болғ анғ а дейінгі уақ ыт.

4. Иммунологиялық толеранттылық антиген дозасына байланысты “шеткілік бейтараптау” феноменін береді. Қ алыпты функциялы лимфоциттер антигендерді антиденелермен байланыстырса, шеткі қ анда антигендер болмайды.

5. Толеранттылық пассивті тү рде беріледі.

Толеранттылық тың тү рлері:

1. Табиғ и толеранттылық - эмбриогенезден бастап организм ө з жасушаларын “ө зімдікі” деп таниды жә не тө зімді болады.

2. Жү ре пайда болғ ан толеранттылық бө тен антигенге қ арсы спецификалық реакция болмауы. Бұ л иммунитет жү йесі ә лі жетілмеген организмде кездеседі:

- радиоактивті сә улеленген жағ дайда;

- антигенмен бірге иммунды депрессант берілсе;

- иммундық толеранттылық тың қ айтымсыз (толық, біржола) болуы, жасаушалық клондар организмнен тү гел шығ ып кеткенде немесе тү гелдей ә серсізденуге ұ шырағ анда;

- қ айтымды тү рі (уақ ытша) - орнына келетін толеранттылық. Лимфоциттердің барлық рецепторлары антигендермен толық “блокадағ а” ұ шырағ анда, не антиген - антидене комплексімен жабылғ анда,

- толеранттылық тың толық дамығ ан тү рінде антиденелер тү зілмейді, қ анда табылмайды.

- толеранттылық тық толық емес, жартылай тү рде болса, иммундық жауап нашар болады, бірақ кейбір антигенге лимфоциттердің иммундық жауап беруі мү мкін.

- ыдыранды толеранттылық болғ анда, кейбір антигенге иммундық жауап бар, ал кейбіріне жоқ (антиденелер жоқ немесе баяу жү ретін аллергия дамымайды немесе цитотоксикалық ә сері болмайды).

Мысалы, Т- жасушалардың ареактивтілігі болып, В- жасушалардың функциясы сақ талса, аутоиммундық процесс дамиды.

Толеранттылық тың пайда болу жағ дайлары:

1. Антигендердің организмде кө п уақ ыт сақ талуы жә не олардың организмнен шығ уы баяу болғ анда (кедергі болса).

2. Антигендердің саны кө п болса, соғ ұ рлым толеранттылық жоғ ары жә не кө пке созылады.

3. Антигендердің организмге кіру жолдары толеранттылық қ а ә сер етеді. Антигеннің асқ азан арқ ылы кіруі толеранттылық қ а жақ сы, ө йткені антигендер бауырда сү зіліп, фагоцитозғ а ұ шырап, организмнен шығ ып қ алады да, иммундық жауап дамымайды.

4. Антигеннің молекулалық салмағ ы аз болса, оның спецификалық қ асиеті тө мендеп, толеранттылық кө теріледі.

5. Организмнің физиологиялық жағ дайлары. Нә рестелер организмінде иммундық қ орғ аныс функциялары жетіспеген­дік­тен толеранттық тез пайда болады; хелпер мен макрофагтардың, тіпті В- жасушалардың жұ мыстары ә лі жетілмейді. Имму­ни­за­цияланғ ан организмде толеранттылық болмайды; себебі, Т- хел­перлердің популяциясы кө бейеді, В- лимфоциттерде есте сақ таулық бар, аффинділігі кү шті болады.

6. Бейспецификалық иммунитет тежеушілері толеранттылық дамытады:

- антилимфоцитарлық сарысу қ ұ йғ анда;

- цитотоксикалық препараттармен емдеуде;

- рентген сә улесінің ә серінен шеткі қ анда, лимфа органдарында жетілмеген иммунды қ абілетті жасушалар болады.

7. Табиғ и супрессорлар - толеранттық дамуғ а итермелейді. Бұ лар фенотиптігімен, шығ уымен NK - жасушаларына жақ ын, туыстай. Оларда жетілмеген немесе регенерацияда жү рген лимфоидты тін де кө п.

Толеранттылық тың қ айтымдылығ ы. Толеранттылық тұ рақ ты емес. Тек аллотрансплантациялы тү рі тұ рақ ты. Қ айталап кірген антиген оны ұ зартады. Толеранттылық тың ұ заруына ә сер ететіндер: табиғ и антигендер (полисахаридті антигендер) нашар метаболизм береді де толеранттылық ты ұ зартады.