ЦИТОКИНДЕРДІҢ ЕМДІК ӘСЕРЛЕРІ

Иммунитетті қ алыптайтын цитокиндерге интерлейкиндер, интерферондар (ИФН), ісік некроз факторлары (ФНО), ө судің трансформациялық факторлары (ТФР), колониебелсендіретін факторлар (КСФ), тимозиндер (α, ß, r), интерлейкиндердің антагонист рецепторлары, хемокиндер жатады. Бұ лар иммунитетке қ атысты торшалардың кө беюін жә не функцияларын кү шейтіп иммунитет жү йесін белсендіреді. Егер табиғ и иммунитет белсенсе, иммунитет ө згеруі макрофагтар мен табиғ и киллерлерді қ амтиды. Егер жү ре пайда болғ ан иммунитет белсенсе Т-жә не В-лимфоциттерге ә сер етеді. Цитокиндердің маң ызды нысанасы лимфоциттер мен макрофагтардың алғ ашқ ы тү рлерін ө ндіретін сү йек миы.

Цитокиндер иммуногенездің даму кезең дерінің бә ріне қ атысады: Т-жә не В-лимфоциттердің кө беюін, антиденелердің жә не цитотоксикалық торшалардың қ ұ рылуын, макрофагтардың белсенулігін қ амтамасыз етеді. Олардың ә сері арнайы рецепторлар арқ ылы иммунитет жү йесінің белгілі торшаларына немесе ұ лпаларына ғ ана бағ ытталады. Кө птеген цитокиндер қ алыпты жағ дайда тү зілмейді. Оларды организмге тү скен антигендерге қ арсы немесе демеушілерге жауап ретінде торшалар ө ндіреді. Цитокиндер патологиялық процестер дамығ анда, зақ ымданғ ан ұ лпада жә не қ ан сарысуында пайда болады.

Бұ л жағ дай диагностикалық немесе ем ү шін қ олданатын препараттар дайындауғ а жол ашады. Цитокиндердің дең гейі жедел инфекциялық, аллергиялық жә не аутоиммундық ауруларда жоғ ары, ал созылмалы инфекцияларда, иммунитет тежелетін жә не пресепсистік жағ дайларда, қ атерлі ісікте тө мен. Осы жағ дайларды ескеріп ә р тү рлі ауруларды емдеу қ ағ идаларын ойластыруғ а болады. Жедел ауруларды емдеуге иммунотерапия жү ргізу немесе эндогендік цитокиндердің антагонистерін пайдалану керек.

Иммундық тапшылығ ы бар созылмалы ауруларды емдеу ү шін жетіспейтін цитокиннің кемшілігін орнына келтіретін ем жү ргізіледі. Ондай емді иммундық статусты тексеру арқ ылы ғ ана таң дап алып жә не оның нә тижесін ү немі бақ ылаумен жү ргізеді. Кө птеген клиницистер – «иммундық терапия жү ргізу ө те жауапты процесс»-дейді. Ө йткені мұ ндай ем бір жағ ынан сауығ уғ а ә келсе, екінші жағ ынан иммундық патологиялық жағ дайлар дамытуы мү мкін. «Иммундық тапшылығ ынан аутоиммунитетке бір-ақ қ адам» (С.А. Кетлинский, 1998).

Кө птеген цитокиндердің ә сері басқ а цитокиндерге демеу немесе тежеу берумен кісінің иммундық статусын ө згертеді. Мысалы, ИЛ-1 ә серімен КСФ-ның ө німін кө бейтіп, макрофагтар мен гранулоциттердің ақ ырғ ы жетілуін жә не сү йек миының қ ан қ ұ руын қ алпына келтіреді. Басқ а мысал, ИЛ-6 қ абыну ынталандыратын интерлейкиндерді басса да қ абыну дамиды. Кө птеген цитокиндер басқ аларғ а антогонистік ә сер етеді. Оның салдарынан вакцинотерапияның ә серіне сә йкес келмейтін иммундық жауап дамуы мү мкін. Осы айтылғ ан кү рделі жағ дайларғ а қ арамастан цитокиндерді ем ретінде қ олданып, иммунитетті, қ абынуды, қ ан қ ұ рылуын, организмнің тағ ы басқ а функцияларын реттеуге болатыны ө те маң ызды.

Интерферон - альфа вирустарғ а, ішінде вирусы бар торшаларғ а, қ ауіпті ісік торшаларына жә не митогендерге қ арсы иммундық жауап ретінде макрофагтар мен лейкоциттерден шығ ады.

Интерферон – бета вирустардың жә не олардың антигендерінің ә серімен фибробластар мен эпителиальдық торшалардан қ ұ ралады.

Интерферон – гамма Т-клеткалық антигендермен митогендердің ә серімен белсенген Т-лимфоциттерінен ө неді. Интерферон-гамманың ө німіне акцессорлық торшалар (макрофагтар, моноциттер, дендрит торшалары) қ атысады.

Интерферондар 2 топқ а бө лінеді. Бірінші топқ а интерферон-альфа мен бета жатады, екінші топқ а интерферон – гамма. Бірінші топтың вирусқ а қ арсы ә сері ө те кү шті. Интерферон – гамманың иммунитетті реттейтін белсенділігі кү шті. Бірінші топтың интерферондары вирусқ а қ арсы ә серінде вирус РНҚ -ын деградацияғ а ұ шырататын олигоаденилатсинетазаны белсендіреді. Мұ ндай ә сер интерферон – гамма-да жоқ, ол арнайылығ ы жоқ қ орғ анысты белсендіреді.

Интерферон – альфа клиникада монотерапия ретінде жә не басқ а емдердің (цитостатиктер жә не цитокиндер) қ ұ рамында қ олданылады.

16-кесте. Интерферон-альфаны клиникада қ олданатын жағ дайлар

(С.А. Кетлинский, 1998)

Интерферон–бета клиникада интерферон-альфа сияқ ты қ олданылады. ИНФ-бетаны шашыранды склерозда, балалардың вирусты энцефалитінде, сү т безі рагында емге қ олдану нә тижелі.

Гепатиттерді емдегенде ИФН-альфа мен – бета-ны қ осып қ олданғ ан жақ сы нә тиже береді.

Интерферон-гамма – Т-хелперлерді, макрофагтарды белсендіреді. Сондық тан оны торша ішінде (вирустар, грибтер, қ арапайымдылар, қ ауіпті ісікті) орналасқ ан инфекцияларды емдеуге қ олданады.

Колоние белсендіретін факторлар (КСФ) сү йек миының қ ан қ ұ ру жұ мысын белсендіреді. Қ ауіпті ісік емдегенде химио- жә не радиотерапиядан дамығ ан лейкопенияны қ алпына келтіреді.

Рекомбинанттық препарат – ГМ-КСФ кү н сайын 2-40 мкг/кг тағ айындағ анда нейтропения 10 кү нде қ алыпқ а келеді.

Беталейкин – адам гені ө німінен алынғ ан рекомбинанттық белок-интерлейкин –1 бета, дін торшаларының кө беюін жә не барлық колоние белсендіретін факторларды белсендіреді. Бета-лейкинді химиотерапия кезінде бес кү н кө к тамырғ а 15-17 нг/кг бергенде лейкоциттер кө бейіп қ алыпқ а келеді. Гранулоциттер мен лимфоциттер кө бейеді. Бета-лейкин (МЛ-1-бета) экспериментте аюандарды радиация сә улесінен де қ орғ айтыны анық талды.

Интерлейкин – 2 (ИЛ-2) – Т-лимфоциттердің саны азайғ ан біріншілік иммундық тапшылық та ем ретінде қ олданылады. Емделгендер инфекциялық аурулармен ауырмай, сү йек миының трансплантациясына дайындық жақ сы жү реді. ИЛ-2 тө менгі дозада 100-150 мың ХӨ /кг/тә улік беріледі.

Лепраны емдеуге ИЛ-2-ны тері ішінде (10 мкг/тә улігіне 2 рет) 8 кү н еккенде цитотоксикалық торшалар кө бейіп, қ оздырушылар азайып торшалық иммунитет белсенеді.

ЖИТС–да ИЛ-2-нің ө німі азайып, ИЛ-2 рецепторларын байланыстыратын торшалардың саны кө бейеді. Соның салдарынан Т-лимфоциттер апоптоздық жолмен ө ліп, торшалық иммундық тапшылық дамиды. ЖИТС-ды ИЛ-2 мен емдеу пациенттердің 60 пайызыда иммундық статусты жақ сартады. ИЛ-2 ә р бір 2 айда бір апта бойы (5 рет) екі жыл емдегендерде, СД4-тың саны 200ден кө п болса, жақ сы нә тиже берген. Кө бейген СД4 клеткаларын вирустан қ орғ ау ү шін ИЛ-2-терапиясы вирусқ а қ арсы еммен бірге жү ргізіледі.

ИЛ-2 АИВ вирусының репликациясын кү шейтетін ФНО синтезіне демеу береді. Сондық тан ИЛ-2 терапиясын ФНО-ны бейтараптайтын антиденелермен қ оса жү ргізеді.

Басқ а интерлейкиндер (4, 6, 10, 11, 12, 15, 16) зерттелуде, клиникада ә зір қ олданылмайды.

Қ орыта келгенде, иммундық тапшылық ты қ алпына келтіру ү шін иммундық статусты зерттеумен иммунитеттің қ ай тармағ ы бұ зылғ анын анық тайды. Клеткалық иммунитет тапшылығ ында ИЛ-2, ИФН-гамма жә не оларғ а демеу берушілер қ олданылады. Гуморальдық иммунитет тапшылығ ында ИЛ – 4, 6, 10 жә не олардың демеушілері қ олданылады. Интерлейкин-1 клеткалық жә не гуморальдық иммунитетті бірдей белсендіреді. Ол ИЛ-4 жә не ИЛ-2 ө німдерін белсендіреді.

Вирустар, торша ішіндегі микробтар, қ арапайымдылар, қ атерлі ісік клеткалық иммунитетпен дамитын аурулар шақ ырады. Клетка сыртына орналасқ ан микробтар қ орғ анысы гуморальдық иммунитетпен жү ретін ауру дамытады.