Аллергия мен иммунитет механизмдерініҢ бірлестігі

Иммунитет- дегеніміз организмнің ішкі тұ рақ тылығ ын сақ тау, жә не генетикалық ақ параты бө тен агенттерден қ орғ ану (Петров Р. П, 1976) десе, оғ ан Райка Е. (1974) жә не тү рдің, жыныстық жә не кодтық (генетикалық) тұ рақ тылық ты сақ тау дейді.

Аллергияны Пиркет (1906) “организмнің жү ре пайда болатын антигенге арнайы гиперрактивті немесе гипореактивті жауап беру қ асиеті” деп анық тама берді.

Кейіннен Адо А.Д. (1978).-аллергия организмнің антигенге, сол сияқ ты ортаның ә сері бар заттарына гиперреактівті жауап беруі екенін айтты. Сонымен аллергияның иммунитетпен ұ қ састығ ы да, ерекшелігі де бар екен. Ұ қ састығ ы аллергия реакциясы да иммунологиялық механизммен жү реді. Аллергенге қ арсы антиденелер пайда болады. Бірақ, аллергиялық реакция иммунитет сияқ ты қ орғ аныс функциясын бере ме, жоқ па?

Бұ ғ ан ә ртү рлі жауап бар. Соның бірі, Бойд В.-аллергияда қ орғ аныс функциясы жоқ, керісінше, аллергия реакциясы ә рқ ашанда тіндерді зақ ымдайды деген. Кө птеген ғ алымдар (Адо А.Д., 1978; Беклемишев Н. Д, 1979, Гущин И.С, 1979) - аллергия реакциясында тіндердің зақ ымдануы рас, ал аллергиялық реакция организмнің қ орғ аныс реакцияларына жатады. Оның дә лелдері мынандай:

1. Эволюциялық дамуда аллергиялық реакция тек жануарларда, оның ішінде адамдарда анық жү реді (Сиротинин, Н.Н, 1937). Сондық тан аллергиялық реакциялардың пайда болуы ә ртү рлі жануарлардың сақ талуына арналғ ан, пайдалы реакция.

2. Иммунитет пен аллергияның жү ру механизмі бірдей.

3. Аллергиялық реакциялар, жедел жү ретін немесе баяу жү ретін тү рлерінде бө где агенттерді ұ стап, (қ абыну дамытумен шектеп, денеге таратпай, организмнен шығ арып жіберуге арналғ ан (Авербах М.М, 1974; Беклемишев Н.Д 1979). Мысалы, сарысу ауруында ауырмағ андармен салыстырғ анда антиген организмінен тез шығ ып кетеді. (Kendall, 1958).

Сө йтіп, қ орытып айтқ анда, аллергия мен иммунитет біртектес механизммен жү реді; олар қ орғ аныстық, пайдалы ә сері бар қ ұ былыстар.

Дегенмен аллергиямен иммунды реакцияның қ андай айырмашылығ ы бар?

Аллергиялық реакцияларда ә ртү рлі гиперергиялық қ абы­нулар, ісіну, бронхоспазм, терінің қ ышынуы, цитотоксикалық жә не цитолитикалық ә сер, шок дамиды. Осы зақ ымданулардың бә рі иммунологиялық процеспен жү реді. Егерде зақ ымдану болмаса - оны иммунологиялық реакциялар дейміз.

Аллергияда организмнің спецификалық иммундық реак­ция­сы ө з тінін зақ ымдаумен жү реді.

Егерде аллергиялық реакция иммундық реакциясыз жү рсе, оны псевдоаллергиялық реакциялар дейді.

Аллергиялық реакциялар: аллергиялы, аутоал­лер­гия­лы (аутоагрессиялы) аурулар болып бө лінеді.

Аллергиялық ауруларғ а экзогенді антигендерге қ арсы пайда бо­латын иммундық реакциялармен жү ретін зақ ымданулар жатады.

Аутоаллергиялық аурулар - организмнің ө з тіндерінен пайда болғ ан антигендерге қ арсы жү ретін иммундық реакциялардың зақ ымдану беруі.

Иммундық реакция немесе аллергиялық реакция жү руі антигеннің ерекшелігіне байланысты. Мысалы: аскарида антигендері JgE тү зілуін кө бейтіп, аллергиялық реакция береді.

Нашар антигендер (антигендік кү ші аз) жә не аз мө лшерде болса, (ө сімдіктің тозаң дары, ү йдің шаң ы) олар жедел жү ретін аллергия дамытады. Пенициллинді қ айталап еккенде де жедел жү ретін аллергия дамуы мү мкін. Бірақ пенициллин алғ андардың бә рінде аллергия дамымайды ғ ой. Сондық тан аллергия даму ү шін ерекше жағ дайлар керек: (Пыцкий В.И. (1991). 1. Шаң, тозаң ның кө птеп кіруі ү шін тері мен шырышты қ абық тың ө ткізгіштігі жоғ ары болуы керек. 2. Организмнің иммундық жауабына, былайша айтқ анда, қ андай иммуноглобулиндер, қ анша тү зілуіне байланысты. (мыс. JgE, ә р тү рлі медиаторлардың (ИЛ-5, 6, 10, 13). Иммунопатология (иммундық процестің ә серінен ұ лпалардың зақ ымдануы) иммундық тапшылығ ы жағ дайында дамиды. (Петров Р.В.)

Сө йтіп, қ андай аллергия болмасын, ол иммунды реакциямен, барлық жағ дайда қ абынумен, иммундық жауаптың кемшілігімен немесе ө згеруімен жү реді.

29.1. Аллергиялық реакциялардың этиологиясы мен патогенезі

Аллергиялық аурулардың пайда болу себебі – аллергиялық реакция дамытатын аллерген. Аллерген мен антигеннің айырмашылығ ы: егер организмге енген зат аллергиялық реакция берсе, ол - аллерген, ал тек иммундық реакция дамытса - антиген. Аллергендер антигенге ұ қ сас (белок, организмге бө тен зат).

Сонымен бірге аллергиялық реакцияны антигендік қ асиеті жоқ заттар да шақ ыра алады. Олар – микромолекулалы қ осындылар, мысалы – дә рілер, химиялық қ арапайым заттар (бром, йод, хром, никель т.б.), кейбір белок емес кү рделі заттар (микроб ө німдері, полисахаридтер т.б.). Оларды гаптен деп атайды. Олар организмнің белоктарымен байланысқ анда антигендік (аллергендік) қ асиетке ие болады. Бұ л кү рделі, қ осынды аллергендер организмге тү скенде сенсибилизация дамытады. Ал гаптен қ айталап тү скенде белокқ а байланыспай-ақ антиденелермен немесе сенсиблизациясы бар лимфоциттермен байланысады да, аллергиялық реакция жү реді.

Кейде гаптеннің белокпен байланысуы белоктың денатурациясын шақ ырып, қ ұ рылысын ө згертеді. Мұ ндай жағ дай белокпен галогендердің, хромның, нитрит, ацетил қ осындыларымен байланысқ анда болады да антиденелер ө згерген белокқ а қ арсы пайда болады. Сө йтіп, аутоаллергиялық реакция дамытады (Адо А.Д., 1963).

Аллергендер екі топқ а бө лінеді: экзо- жә не эндоаллергендер (аутоаллергендер).

А.Д. Адо мен А.А. Польнер (1963) экзогендік аллергендерді пайда болуына байланысты бө лді: 1) инфекциялық емес аллергендер – тұ рмыстық, эпидермалдық, шаң -тозаң, тағ ам, ө ндірістік; 2) инфекциялық аллергендер – бактериалдық, грибтік, вирустық.

Тұ рмыстық аллергендердің негізі - ү йдің шаң ы. Қ ұ рамы кү рделі: киімнің, жиһ аздың, тө сек-орынның ұ сақ бө лшектері, грибтер, бактериялар, ү й жә ндіктерінің бө лшектері. Оның ішінде аллергендік ә сері кө п-кенелер, аквариум балық тарын қ оректендіретін дафниялар. Тұ рмыстық аллергендер тыныс алу жолының аллергиялық ауруларын шақ ырады.

Жә ндік аллергендері – шағ атын, тістейтін (сілекейі) жә ндіктердің аллергендері. Бұ лар жалпы жә не шектелген аллергиялық реакциялар береді. Басқ адай сенсибилизациясы бар адамдардың аллергияғ а бейімділігі жоғ ары. Эпидермалды аллергендерге жануарлардың жү ні, қ айызғ ағ ы, қ ұ стың жү ні, балық тың қ абыршағ ы жатады. Оның ішінде жылқ ының қ айызғ ағ ы аллергиялық реакцияны жиі шақ ырады жә не басқ а жануарлар аллергендерімен туыстығ ы болады. Кә сіби сенсибилизация (малшыларда, виварий жә не шаштараз, қ ұ с ұ стаушыларда) ринит, бронх демікпесін, есекжем сияқ ты аллергиялық ауруларды дамытады.

Дә рі аллергені – гаптен. Егерде адамның бір дә ріге аллергиясы болса, молекуласының антигендік ұ қ састығ ы бар басқ а дә рілерге де алллергия дамиды. Тозаң аллергендері; жел арқ ылы ұ рық танатын, тозаң дары 35 мкм-ден ү лкен болмайтын ө сімдіктер аллергендері. Тозаң ның антигендері кү рделі, мысалы, амброзия тозаң ында 5-10 антиген, атқ онақ та 7-15 антиген бар. Кө птеген ө сімдіктер тозаң дарының аллергендерінің туыстығ ы болуы мү мкін. Сондық тан бір ө сімдікке аллергиясы бар адам басқ а соғ ан ұ қ сас аллергені бар ө сімдікке аллергия береді. Астық тұ қ ымдастардың (бидай, арпа, атқ онас, сұ лы, бидайық) бә ріне бірдей аллергені бар. Ә р географиялық аймақ та ө зіне тә н аллергия беретін ө сімдіктері табылғ ан: Алматыда – жусан, тағ ы кенепшө п; Мә скеуде – шалғ ан шө птің тозаң дары.

Тағ ам аллергендері. Балық, бидай, бұ ршақ, қ ызанақ аллергияны жиі береді. Тағ амғ а қ осынды химиялық заттар (бояу, қ ош иістеу, ашытқ ы т.б.) аллерген болуы мү мкін.

Ө ндіріс аллергендері. Ү йде, ө ндірісте химиялық заттармен жанасу кө бейді. Ө ндіріс аллергендері кө бінесе-гаптен. Жиі кездесетін ө ндіріс аллергендеріне скипидар, майлар, никель, хром, мышьяк, деготь, смола, бояулар, танин, пирогалол, детергенттер, хлорбензол, нафталин жә не шаш, қ ас бояулары жатады.

Фотоательеде – ментол, бром қ осындылары, гидрохинон аллергия береді.

Тұ рмыста синтетикалық киімдер (лавсан, нейлон, капрон, дедерон), кір жуатын, ыдыс тазартатын заттар аллерген бола алады.

Инфекциялық аллергендердің пайда болуы ә ртү рлі микроорганизмдермен жә не олардың ө мір сү руінен шық қ ан заттармен аллергиялық процестер дамып, сол аурудың патогенезімен байланысады. Патогенезінде аллергия шешуші рө л атқ аратын инфекциялы ауруларды инфекциялы-аллергиялық аурулар дейді. Оларғ а жататындар созылмалы инфекциялар (туберкулез, лепра, бруцеллез, мерез, ревматизм, созылмалы кандидоздар т.б.). Шектелген созылмалы инфекция ошақ тары (холецистит, отит, гайморит, тонзиллит, тіс жегі) сенсибилизация беріп бронх демікпесін, квинке ісігін, жаралы колит, ревматизм жә не басқ а ауруларды дамытады.

Ә р тү рлі ауруларғ а қ арсы егу (вакцинация) реакцияларымен бірге аллергиялық процестер беруі мү мкін.

Ө те жиі кездесетін аллергендер грибтер, олардың 350 тү рінде аллергия байқ алғ ан. Грибтердің инфекциялық ауру беретін тү рлері бар (аспаргиллез, актиномикоз, кокцидиоидоз, гистоплазмоз жә не басқ алар).

Патогенділігі жоқ грибтер организмде сенсибилизация дамытып, аллергиялық аурулар береді (бронх демікпесі). Мұ ндай грибтер ү й тозаң ында, кейбір тағ амда, ауада, тағ ам, витамин ө ндірістерінде кездеседі.

Аллергияның кө бею себептері ә ртү рлі.

1. Инфекциялық аурулардың тү рлерінің ө згеруі.

Жаң а туғ ан нә рестеде Т-лимфоцит-хелпер-2 басым болады. Кейін иммундық жү йенің жетілуімен қ алыпты жағ дайда Т-лимфоцит-хелпер-1 кө бейеді. Вирусты жә не бактериальды инфекциялар макрофагтарды белсендіріп, олар ИЛ-12 ө німін кү шейтеді. ИЛ-12 Т-хелперлер-0 тү ріне ә сер етіп, оның Т-хелпер-1-ге жетілуіне ық пал береді. Т-хелпер -1 гамма-интерферон ө ндіреді жә не Т-хелпер-2-нің функциясын басады. Қ азіргі заманда вирусқ а қ арсы иммунитеттің тө мендеуі (балалардың егілуінің нә тижесіздігі, шешекке қ арсы егудің тоқ татылуы т.б.) Т-хелпер – 2-нің функциясын кө теріп, аллергиялық ауруларғ а бейімділік береді.

2. Нә рестелерді жасанды тамақ тандырып асырау (емшек сү тінсіз) гипоиммуноглобулинемия – А-ғ а шалдық тырып, шырышты қ абық аурулары дамып, аллергияғ а ә келеді.

3. Генетикалық факторлары ә ртү рлі:

а) генетикалық бақ ылауда Т – хелпер – 2-нің ИЛ-4 жә не ИЛ-5 ө німдерін шығ ару функциясы жоғ ары;

б) генетикалық бақ ылауда IgE ө німі кө п;

в) генетикалық бақ ылауда бронхтардың гиперреактивтілігі болады.

4. Автокө ліктердің газдары мен шылымның тү тініндегі NO₂, SO₂, NO Т-хелпер – 2-нің жә не IgE ө німін кө бейтеді. Олар дем алу жолдарының эпителий клеткаларына ә сер етіп, қ абыну дамытатын цитокиндерді (ИЛ-8, ИЛ-6, альфа - ОНФ) шығ арып, аллергиялық қ абынулар дамытады.

Нағ ыз аллергиялық реакцияның даму кезең дері:

1. Организмнің иммундық жү йесі аллергермен бірінші жанасуда болуы;

2. Сенсибилизация даму ү шін (реактивтілігінің ө згеруіне) белгілі уақ ыт ө ткенде аллергенге қ арсы антиденелер қ ұ рылады немесе цитотоксикалық жоғ арысезімталдық тың Т-лимфоциттері пайда болады;

3. Арнайы аллергенмен қ айтадан болғ ан жанасу (аллерген екінші рет тү скенде) аллергиялық реакция дамытады;

4. Аллергиялық реакцияның дамуы, клиникалық кө ріністерге, мү шелердің зақ ымдануына ә келеді.

Аллергиялық реакция ү ш кезең нен тұ рады:

1. Иммунологиялық стадия – иммундық жү йенің аллергенмен бірінші жанасуынан сенсибилизация дамығ анғ а дейінгі мезгіл.

2. Патохимиялық стадия – иммун жү йесінің арнайы аллергенмен қ айта жанасқ анда биологиялық белсенді заттардың кө п шығ уына дейін.

3. Патофизиологиялық стадия – биологиялық белсенді заттардың ә серімен жасушалар мен тіндердің зақ ымдануы жә не олардың функцияларының бұ зылуы. Патофизиологиялық стадия клиникалық кө ріністермен аяқ талады.

Организмнің иммундық жү йесі (гуморальдық жә не клеткалық) иммундық жауап жү ргізіп қ орғ аныс реакциясын дамытады, кейде ө з ұ лпаларын да зақ ымдайды. Бұ л реакцияны аллергиялық немесе гиперсезімталдық реакциясы дейді.