Гиперсезімталдық реакциялары

Гиперсезімталдық реакциялары сенсибилизациясы бар организмнің антигенмен кездесуінің басынан бастап аллергиялық реакцияның пайда болу (клиникалық кө ріністеріне) мезгіліне байланысты, (аллергиялық реакциялары) ү ш тү рге бө лінеді:

1. Гиперсезімталдық тың жедел тү рі (ГЖТ) – 15-20 мин. дамиды (ерте басталатын жедел аллергиялық реакция).

2. Кеш басталатын жедел аллергиялық реакция – ГЖТ – 4-6 сағ ат ішінде дамиды.

3. Аллергиялық реакцияның баяу тү рі – ГБТ – 48-72 сағ ат ішінде дамиды.

19-кесте. Аллергиялық реакциялардың тү рлері

(П. Джеллу жә не Кумбс 1964)

Гиперсезімталдық тың жіктелуі бесінші тү рімен толық тырылды. Гиперсезімталдық тың І, ІІ, ІІІ жә не ІV-тү рлерінің негізі аллерген мен антиденелердің қ арым-қ атынасына байланысты, ал V-тү рі организмдегі ү стінде арнайы антиген танитын қ ұ рылысы мен сенсибилизациясы бар лимфоциттермен жү реді.

1. Гиперсезімталдық тың анафилакциялық реакциясының тү рі.

Организмде аллергенге қ арсы IgE-ге жататын антиденелер қ ұ рылады, олардың ұ лпа базофилдеріне (мес клеткаларына) жә не шеткі қ ан базофилдеріне ө те жақ ын туыстығ ы (аффиндігі) бар. Аллерген организмге бірінші тү скенде, оны антиген ұ сынатын клеткалар (макрофагтар, В-лимфоциттер, дендриттік клеткалар) ұ стап алып, қ орытылады (процессинг). Лизосомальдық ферменттердің ә серімен аллергендер пептидтерге бө лшектеніп, олар гистосә йкестіктің басты комплексі молекуласының пептидбайланыстыратын бороздасына орналасып, антиген ұ сынатын клеткалардың ү стіне шығ арылып, антигенді айыру ү шін Т-хелперлерге беріледі. Белгілі бір себептермен антигенді Т- хелпер-2 таниды (11-сурет).

Антигенді танығ ан Т-хелперлер-2 белсеніп, ИЛ-4, ИЛ-5, ИЛ-3 жә не басқ а цитокиндер шығ арады. Интерлейкин -4-тің екі функциясы белгілі.

2. Базофилдер ИЛ-4, ИЛ-3-дердің ә серімен кө бейіп, олардың ү стіндегі IgE-нің Fс-бө лшегіне байланысатын рецепторлары да кө бейеді. Иммуноглобулин Е (реагин) ұ лпа жә не қ ан базофилдерімен байланысады. ИЛ-5, ИЛ-3 цитокиндерінің ә серімен эозинофилдер белсенеді: олардың миграциялық жә не биологиялық белсенді заттарды ө ндіру қ асиеттері кү шейеді, ө мір сү ру мезгілі де ұ зарады. Эозинофилдердің ү стінде эпителийге жә не эпителий аралық клеткаларғ а байланыстыратын кө птеген адгезия молекулалары пайда болады.

Арнайы аллерген организмге қ айта тү скенде иммуноглобулин Е мен байланысады. Аллерген ү стіндегі екі IgE молекуласы бар (Fав-фрагментін) базофилдерді байланыстырып (екі тү рінде) дегранулацияғ а шалдық тырады. Базофилдерден тромбоцит белсендіретін фактор, гистамин, лейкотриендер, простагландиндер, т.б. бө лініп шығ ады. Биологиялық белсенді заттардың шығ уының ә сері:

1) Тромбоциттердің белсенуімен серотонин бө лініп шығ ады;

2) Комплементтің белсенуімен анафилотоксиндер – С3а жә не С5а пайда болады, гемостаз белсенеді;

3) Гистамин бө лініп шығ ады, тамырлардың ө ткізгіштігі ү лкейеді;

4) Лейкотриен мен простагландиндердің (ПГ2 альфа) ә серімен тегіс салалы бұ лшық етінің жиырылуы кү шейеді. Бұ лар жедел кезең реакцияларын, оның клиникасын қ амтамасыз етеді. Симптомдары – тү шкіру, бронх жиырылуы, қ ышу жә не кө з жасын ағ ызады.

Медиаторлар аллергиялық реакция кезінде базофилдерден бө лініп шығ ады жә не клетка мембранасының арахидон қ ышқ ылы ыдырағ анда фосфолипаза А2-нің ә серімен жаң адан қ ұ рылады.

Аллергиялық реакцияның жедел тү рінде эозинофилдердің қ атысуы екі функциямен сипатталады.

1. Эозинофилдер шығ аратын медиаторлар-катионды белок, пероксидаза, нейтротоксин, тромбоцит белсендіретін фактор, лейкотриендер жә не басқ алар. Бұ л медиаторлардың ә серімен кеш пайда болатын симптомдар дамиды: клеткалардың қ абынуы, эпителийлер зақ ымдануы, бронх жиырылуы, жалқ ық гиперсекрециясы.

2. Эозинофилдер аллергиялық реакцияны басуғ а, зақ ымдануды азайтуғ а қ арсы бірнеше заттар шығ арады:

а) гистаминаза – гистаминді ыдыратады;

б) арилсульфатаза – лейкотриендердің белсенуін басады;

в) фосфолипаза Д – тромбоцит белсендіретін факторды бейтараптайды;

г) простагландин Е – гистаминнің бө лінуін азайтады.

Сө йтіп, аллергиялық реакцияның 1-тү рінде қ орғ аныс механизмі анық кө рінеді. Реакцияның басы аллергендердің белсенуін басуғ а, элиминацияғ а бағ ытталғ ан. Екінші кезең де шық қ ан медиаторлардың фукцияларын басады.

Гиперсезімталдық тың патофизиологиялық стадиясының сипаттары:

1) микроциркуляторлық жолдарында ө ткізгіштік кү шейеді;

2) тамырлардан сұ йық шығ ып кетеді;

3) ісік дамиды;

4) шырышты секреттердің ө німі кү шейеді.

Клиникасы бронх демікпесімен, ринитпен, конъюнктивитпен, есекжеммен, Квинке ісігімен, терінің қ ышынуымен, диареямен, қ анда жә не секреттерде эозинфилдердің кө беюімен байқ алады. Аллергия реакциясының бірінші тү рін қ оздыратын аллергендердің молекула салмағ ы 10-70 кД болуы керек, ө йткені, сонда ғ ана IgE ө німі болады.

Егер аллергеннің молекула салмағ ы 10 кд-дан аз болса, мес клеткасының ү стінде IgE-нің екі молекуласын байланыстыра алмайды, аллергиялық реакция жү рмейді. Аллергеннің молекула салмағ ы 70 кД-дан жоғ ары болса, олар зақ ымданбағ ан шырышты қ абық тан ө те алмайды.

Гиперсезімталдық тың 1-тү ріне анафилаксия жатады. Анафилаксия термині-«ана»-жоқ, «филаксия»-қ орғ аныс (қ орғ аныс жоқ) деп аударылады.

20-кесте. Анафилаксияғ а қ атысы бар медиаторлар

Анафилаксия шектелген немесе денеге жайылғ ан болуы мү мкін: ол медиаторлардың бір ұ лпағ а немесе қ анғ а шығ уына байланысты. Шектелген (локалды) тү рлері (шө п қ ызбасы, аллергиялық демікпе, есекжем, тағ ам аллергиясы) жиі. Бірақ денеге жайылғ ан тү рлері де (дә рілердің аллергиялық реакциялары, мысалы, пенициллиге) кездеседі.

Атопиясы бар пациенттерде тұ қ ымқ уалайтын гиперсезімталдық қ а бейімділік болады. Ел арасында атопия ө те жиі, 15-20%-ғ а жетеді.

Гиперсезімталдық тың 1-тү рін емдеу ү шін антигистаминдік препараттар (этилендиаминдер, эталонаминдер, алкиламиндер), олардың ішінде этанол жә не алкиламиндер тобы (димедрол, бенадрил, хлортриметон, телдрин, диметан, актифед т.б.) жиі қ олданылады. Бронхты кең ейту ү шін жә не мес жасушаларының дегранулациясын азайтуғ а b-адренергиялық препараттар пайдаланылады.

ІІ. Гиперсезімталдық реакциясының цитотоксикалық тү рі. Бұ л тү рде аллергиялық реакция иммуноглобулин G (IgG4-тен басқ асы) жә не IgМ-мен жү реді. (12-сурет).

Аллергендері – аутоантидене қ асиетіне ие болғ ан табиғ и жасушалар (мысалы, зақ ымданғ ан қ ан жасушалары) жә не жасуша сыртындағ ы қ ұ рылыстар, (мысалы – бү йрек шумағ ының базальды мембранасы).

Жасушалардың аутоантигендік қ асиетіне ие болу себептері:

1) клетка антигендерінің қ ұ рылысының ө згерістері;

2) мембрананың зақ ымдануымен жаң а «жасырын» антигендердің пайда болуы;

3) антиген + гаптен комплексінің қ ұ рылуы.

Иммунды жауабында IgG жә не IgМ ө німі шығ ып, ө зінің F(ав)2 – фрагменттерімен клетка антигендерімен байланысады, иммундық комплекстер қ ұ рылады. Иммундық комплекстердің ә серімен ү ш тү рлі механизм қ осылады:

1) комплемент белсеніп, оның ә серімен цитотоксикалық реакция жү реді;

2) фагоцитоз белсенеді;

3) К-жасушалар белсенеді жә не антидене тә уелді клеткалық цитотоксикалық процесс жү реді. (АЗКОЦ).

Патохимиялық периодта комплементтің белсенуімен қ абындыру жасушалары опсонизацияғ а ұ шырап, миграциясы белсенеді, фагоцитоз кү шейеді, С3а; С5а-ның ә серімен, кининдердің пайда болуымен, жасушалардың мембранасы бұ зылып, гистамин бө лініп шығ ады.

Нейтрофильдердің, моноциттердің, эозинофилдердің белсенуі, олардан лизосомальды ферменттерді шығ арады, супероксидтің анион-радикал жә не синглеттік оттегі қ ұ рылады. Осы заттардың бә рі жасушалардың мембранасының зақ ымдануына қ атысады жә не жасуша мембраналарының липидтерінің бос-радикальды тотығ уының басталуына жә не оның ә рі қ арай жү руіне ү немі ық пал жасайды.

Аллергияның 2 – тү ріне аутоиммунды гемолиздік анемия, аутоиммунды тиреоидит, аллергиялық дә рілік агранулоцитоз, тромбоцитопения, нефротоксикалық нефрит жә не басқ алар жатады

ІІІ. Гиперсезімталдық реакциясының иммунды комплекстік тү рі. Цитотоксикалық ІІ-тү рге ұ қ сас, IgG жә не IgМ қ атысады. Одан айырмашылығ ы, антиденелер ертінді антигендермен байланысады. Осының салдарынан қ ан айналымында жү ретін иммундық комплекс қ ұ рылады (ЦИК). Микроциркуляциялық жолдарда олар тоқ тап-бекіп қ алса, комплемент белсенеді, лизосомальдық ферменттер босап шығ ады, кининдер, супероксидтік радикалдар қ ұ рылып, гистаминнің жә не серотониннің бос шығ уына, эндотелийлер зақ ымданып, тромбоциттердің агрегациясына, ұ лпалардың зақ ымдануына ә келеді. (13-сурет).

Гиперсезімталдық реакциясының ІІІ-тү ріне сарысу ауруы, феномен Артюстың жергілікті реакциясы, экзогендік аллергиялық альвеолиттер (фермер ө кпесі, кө гершін ө сірушілердің ө кпесі жә не басқ алар), гломерулонефрит, тағ ам жә не дә рілік аллергияның кейбір тү рлері, аутоиммундық патология жатады.

Аллергиялық реакцияның ү шінші тү рінің жү руі мына факторларғ а байланысты:

1. Иммундық комплекс еритін болуы керек, антигеннің саны антиденелерден аздағ ан кө п, молекулалық масса – 900-1000 кД.

2. Иммундық комплекстің қ ұ рамына иммуноглобулин IgG мен IgМ-ді белсендіретін комплемент кіреді.

3. Иммундық комплекс қ ан айналымында ұ зақ уақ ыт жү руі керек. Ол антигеннің организмге ұ зақ уақ ыт тү суіне жә не иммундық комплекстің организмнен шығ уының бұ зылуына байланысты. Иммундық комплекстің организмнен шық пауы фагоцитоз жү йесінің жү ктемесінің кө беюінде, Fс-, С3в – С4в рецепторларының блокадасында болады.

4. Қ ан тамырларының қ абырғ асының ө ткізгіштігі жоғ ары болуы керек. Ол базофильдердің (екі тү рінің) жә не тромбоциттердің тамыр кең іткіш аминдерінің, лизосомальды ферменттердің ә серінен дамиды.

Қ абыну ошағ ында ә уелі нейтрофильдер, одан кейін макрофагтар, ақ ырында лимфоциттер орналасады.

IV. Гиперсезімталдық раекциясының баяу тү рі (жасуша арқ ылы жү ретін немесе туберкулиндік гиперсезімталдық). Бұ л гиперсезімталдық тың негізі цитотоксикалық (сенсибилизациясы бар) Т-лимфоциттің арнайы антигенмен байланысы. Т-лимфоциттен кө птеген цитокиндер шығ ып баяу жү ретін гиперсезімталдық тың клиникасын береді. (14-сурет).

Жасушалық механизмнің жү ру себептері:

1. Гуморальдық иммунитеттің нә тижесіздігінде (мысалы микробтар жасуша ішінде орналасқ ан – туберкулез, бруцеллез инфекциялары).

2. Антиген рө лінде бө тен жасушалар (кейбір бактериялар, қ арапайымдылар, грибтер, жасушалар мен мү шелердің трансплантациясы) немесе антигені ө згерген ө з ұ лпаларының жасушалары (мысалы, тері белогына кірген антиген-гаптен жанасулық дерматит дамытады). Сонымен, иммунологиялық стадияда организмде цитотоксикалық (сенсибилизацияғ а ұ шырағ ан) Т-лимфоциттері жетіледі.

Патохимиялық стадияда (аллергенмен қ айтадан кездескенде) сенсибилизациясы бар цитотоксикалық Т-лимфоциттері мынандай цитокиндерді шығ арады:

1. Фагоцитозды белсендіретін жә не гранулема қ ұ рылуына қ атысатын макрофагтардың миграциясын тежейтін фактор (МИФ);

2. Эндогендік пирогендердің қ ұ рылуын белсендіретін фактор (ИЛ-1);

3. Митогендік (кө бею) факторлары (ИЛ-2, ИЛ-3; ИЛ-6 жә не басқ алар);

4. Лейкоциттердің ә р тү ріне арнайы хемотаксистік фактор, ә сіресе ИЛ-8;

5. Гранулоциттік – моноциттік колоние белсендіретін факторлар;

6. Лимфотоксиндер;

7. Ісік некроз факторы;

8. Интерферондар (альфа, бета, гамма);

Сенсибилизациясы бар Т-лимфоциттен шық қ ан цитокиндер моноцит-макрофаг жасушаларын белсендіріп қ абыну ошағ ына жинайды.

Егерде лимфоциттердің ә сері вирустарғ а немесе трансплантация агенттеріне қ арсы жү рсе, Т-лимфоциттер белсеніп киллер жасушаларына айналады. Мұ ндай аллергиялық реакциялар кейбір инфекциялық ауруларғ а, трансплантатқ а, кейбір аутоиммунды зақ ымдануғ а қ арсы жү реді.

Сө йтіп, ұ лпа мен жасушалардың зақ ымдануы:

1. Т-лимфоциттердің тура цитотоксикалық ә серінен;

2. Т-лимфоциттердің цитотоксикалық ә сері арнайы емес факторларменде белсенеді (қ абыну беретін цитокиндер, апоптоз жә не басқ алар).

3. Белсенген моноцит-макрофаг жасушаларымен жә не лизосомальды ферменттер, басқ адай цитотоксикалық заттармен де зақ ымданады.

Аллергиялық реакцияның ІV - тү рінде қ абыну ошағ ында жасушалардың кө бі макрофагтар, екінші орында Т-лимфоциттер, ең азы нейтрофильдер орналасады.

Гиперсезімталдық тың баяу тү ріне аллергиялық жанасулық дерматит, трансплантатты алшақ тау реакциясы, туберкулез, лепра, бруцеллез, микоздар, қ арапайымды инфекциялар, кейбір аутоиммунды аурулар жатады.

V. Гиперсезімталдық реакциясының белсенуші тү рі. Бұ л реакция жү ргенде жасушалар зақ ымданбайды, керісінше олардың функциясы белсенеді. Екінші ерекшелігі, реакцияғ а комплемент байланыстыратын белсенділігі жоқ антиденелер қ атысады. Осындай антиденелер жасушалардың физиологиялық белсенуіне қ атысатын медиаторларғ а қ арсы бағ ытталады. Антиденелер физиологиялық медиаторлардың рецепторларына қ арсы болса, сол жасушаларды белсендіреді. Мысалы, антиденелер тиреоид белсендіретін гормонның антигендік детерминанттарымен байланысса, тиреоидты жасушалар белсеніп, тиреоидтық гормондардың ө німі кө бейеді. (15-сурет)

Негізінде мұ ндай антиденелер аутоиммундық антиденелерге жатады.

Грейвс ауруы (диффузды токсикалық зоб) дамуы, осы иммундық механизмге жатады.

Кейбір аурулардың дамуында гиперсезімталдық реакциясының бірнеше тү рі қ атысуы мү мкін.