Тиімді тамақтанудың негізгі ұстындары. Тамақтану режимі

1. Энергия балансын сақ тау - организм жұ мсағ ан энергия шығ ынына белок, май, кө мiрсу алмасуы нә тижесiнде алынғ ан энергияның сә йкес болуы.

2. Ү йлесiмдi тамақ тану концепцияларын қ адағ алау - адамның ө мiр сү ру ортасындағ ы жағ дайғ а, жасына, жынысына, ең бек ету ауырлығ ына, ұ лттық ерекшелiктерiне сай, тағ амдық заттектердiң сандық жә не сапалық қ арым-қ атынасын қ адағ алау.

3. Тамақ тану режимiн сақ тау- асты тә улiктiң белгiлi бiр уақ ыт аралығ ында, тамақ тану тә ртiбi кү нiне 3-4 мә рте, ертең гiлiк жә не тү стiк аста тә улiктiк рационның 2/3 қ ұ рауы тиiс.

Тиiмдi тамақ тану арқ ылы адам организмiне ө те қ ажеттi пластикалық, энергиялық заттектер тағ аммен тү сiп отырады. Организмге қ ажеттi нутриенттердiң мө лшерi адамның ө мiр сү ру ортасындағ ы жағ дайғ а, жасына, жынысына, ең бек ету ауырлығ ына, ұ лттық ерекшелiктерiне байланысты есептеледi. Денi сау, орта жастағ ы, орташа ең бекпен шұ ғ ылданатын адамғ а тә улiгiне 2800-3000 ккал энергия қ ажет. Энергия кө зiне негiзгi тағ амдық заттектер жатады. Оларғ а белоктар, майлар, кө мiрсулар жатады, олардың ү йлесiмдi ө зара қ атынасы былайша 1: 1, 1: 3, 5-4 сипатталады. Организм қ ажеттi энергияны 12-15% белокпен, 30-35% майлармен, 50% кө мiрсулармен ө тейдi, яғ ни 80-90г.белок, 90-100г. май, 350-400г. кө мiрсу

Тиiмдi тамақ тану ү шiн организм ө зi ө ндiре алмайтын, яғ ни алмастырылмайтын тағ ами факторларды ө зара ү йлесiмдi мө лшерде кү нделiктi тағ аммен қ абылдап отыруы керек. Организмде ө ндiрiлмейтiн заттармен қ амтамасыз ету ү шiн ө сiмдiк майларында КҚ МҚ, липотропты амин қ ышқ ылдарының қ адағ алап, жануар мен ө сiмдiк тектi ө нiмдердi қ атар қ олдану қ ажет. Сонымен қ атар алмасуғ а қ ажеттi витаминдер, микроэлементтер мө лшерi де тү сiп отырады.

“Тамақ тану статусы” туралы тү сiнiк

“Тамақ тану статусы” дегенiмiз адамның бұ рынғ ы жә не нақ ты тамақ тануынан туындағ ан организмнiң физикалық жә не психологиялық -физиологиялық жағ дайы. Ол организмнiң клини-калық, соматометриялық, метаболикалық, функционалдық жә не де басқ а кө рсеткiштерiмен, денсаулық жә не жұ мыс қ абiлетi дең гейiмен сипатталады жә не тамақ компоненттерi сапасын жә не организмнiң энергияғ а қ ажеттiлiгiмен тамақ танудың сә йкестiгi тұ рғ ысында бағ аланады.

Қ азiргi кездегi ғ ылыми мә лiметтер, адам организмiнiң қ ұ рлысына қ олданылатын жә не тiршiлiк процесiнде бұ зылатын қ ұ рылымдардың ө зiн-ө зi жаң артатынын, организмнiң энергияғ а қ ажеттiлiгiн қ амтамасыз ететiн бiрегей материал деп тамақ тық заттарды, суды жә не оттегiнi тұ жырымдайды.

Тамақ тану статусын қ алыптастыру ү здiксiз жә не динамикалық процесс болып есептелiнедi, себебi, ол ананың жатырында басталып, бү кiл ө мiр бойы ү зiлмейдi. Ө су жә не даму кезең iнде организмнiң қ ажеттiлiгiне сә йкес тамақ тану жағ дайында тағ ам статусының қ алыптасуы генотиппен жү ргiзiледi. Дегенмен тұ қ ым қ уалау бағ дарламасының таратылуы тек қ ана тамақ танудың толық қ ұ ндылығ ы организмге қ ажеттi энергияғ а байланысты емес, ол адамның фило- жә не онтогенездiк ерекшелiктерiне байланысты.

Бұ ғ ан табиғ и факторлардың организмге ә серiнiң сипаты, физикалық жә не психикалық ауыртпашылық тардың кө лемi, денсаулық жағ дайы, жасы, жынысы ү лкен ә сер етедi. Бұ дан туындайтыны, организмнiң анатомиялық жә не морфологиялық қ ұ рылымдары да, тiршiлiктiң барлық кө рiнiстерi де тамақ танумен байланысын жә не ә р тү рлi дең гейде тағ ам статусының жағ дайын кө рсететiндiгi. Сондық тан оны сипаттау ү шiн клиникалық, соматометриялық, морфологиялық, функциональдық, психологиялық кө рсеткiштер қ олданылады, ал ұ жымның тамақ тан статусын сипаттау ү шiн адам жағ дайын бү тiн организм дең гейiнде, тiндiк, клеткалық, субклеткалық, молекулалық жә не популяциялық дең гейiнде кө рсете алатын кейбiр ә леуметтiк-демографиялық кө рсеткiштер қ олданылады.

Тамақ тану статусының кө рсеткiштерiн бағ алау стандартты мө лшермен салыстыру арқ ылы жү ргiзiледi. Олар осындай контингенттер ү шiн олардың жасын, жынысын, денсаулық жағ дайын, тiршiлiк пайымын, адамдарғ а ә сер ететiн сыртқ ы орта жағ дайын жә не экстремальды жағ дайларды ескере отырып белгiленедi.

Қ алыпты мө лшер ретiнде ә р тү рлi зерттеушiлермен денi сау адамдарды тексеру арқ ылы алынғ ан орта статистикалық мә лiметтер қ олданылады. Қ алыпты мө лшердiң толқ у шегi, организмнiң жеке ерекшелiктерiне, тамақ тануына, тұ рмыс жағ дайына байланысты ә р тү рлi болуы мү мкiн. Кө рсеткiштердiң қ алыпты мө лшердiң шектелген тө менгi шекарасынан асып ауытқ уы, тамақ танудың жеткiлiксiз екендiгiн кө рсетедi. Тамақ тану статусының жоғ арғ ы дең гейлi кө рсеткiштерi, керiсiнше, артық тамақ танудан пайда болады.

Интегралды бағ алау негiзiнде тамақ тану статусы мө лшерлi, жеткiлiксiз немесе артық болып 3 тү рде бағ аланады.

Мө лшерлi тамақ тану статусы – денi сау адамның жасы мен жынысына сә йкес келетiн, оны тiршiлiгiне, жаң арып отыруына жә не қ оршағ ан ортағ а бейiмделуiне жақ сы мү мкiндiктер туғ ызатын, адам денесiнiң генетикалық тұ рғ ыдан морфологиялық жә не заттық қ ұ рамына сә йкес болатын бiркелкi тамақ тануды кө рсетедi. Бұ л жерде тамақ тану статусының жекеленген кө рсеткiштерi, денсаулық жағ дайы жә не организмнiң функциялық мү мкiншiлiктерi, табиғ и жә не ой-ө рiсi, жұ мыс қ абiлеттiлiгi адамның эталонды мө лшерлер шегiнен шық пайды.

Жеткiлiксiз тамақ тану статусы – ашығ удың толық немесе бө лшектi тү рлерiнде немесе организмге қ ажеттi жекелеген тамақ тү рлерiнiң тамақ қ ұ рамында жеткiлiксiз болуына байланысты пайда болатын ө згерiстерден кейiнгi организм жағ дайын кө рсетедi. Мұ ндай жағ дайда адамның табиғ и даму кө рсеткiштерi, функциональдық жағ дайы жә не бейiмделу мү мкiншiлiктерi, жұ мыс iстеу қ абiлетi жә не денсаулық жағ дайы нашарлайды.

Артық тамақ тану – тамақ тү рлерiн немесе тамақ тың жекеленген қ ұ рамдық бө лiктерiн организм қ ажеттiлiгiнен жоғ ары кө лемде қ абылданғ анда пайда болып, дамиды. Мұ ндай жағ дайда тамақ тық заттар организмде қ олданыс таппай тiндерде жинақ талып қ алады немесе заттар алмасу процесiнде ө згерiлмеген немесе тасымалданғ ан тү рiнде сұ йық орталарда айналымда болады. Тамақ тү рлерiн артық мө лшерде қ абылдау нә тижесiнде гемеостаз кө рсеткiштерi қ алыпты мө лшерден асып кетедi жә не тiндердiң морфологиялық қ ұ рылымының гипертрофиялық сипатта ө згеруiне – липидтердiң, холестириннiң, витаминдердiң, нуклейн қ ышқ ыл-дарының қ ан қ ұ рамында артық кө лемде болуына жә не тiндерде жинақ талуына ә келiп соқ тырады. Мұ ндай жағ дайда дене кө лемiнiң ө згеруiне, тiндер қ ұ рлысының (мысалы, майлы, сү йектi), функциялық ауытқ улардың дамуына, организмнiң бейiмделу мү мкiншiлiктерiнiң жә не жайсыз ә серлерге шыдамдылығ ының тө мендеуiне, жұ мыс iстеу қ абiлетiнiң азаюына, ө зiндiк ауытқ улардың пайда болуына, ауру тү рлерiнiң артуына бiрден-бiр себеп болады.

Тағ амтану ғ ылымының қ азiргi кезең дегi негiзгi мiндеттерiнiң бiрi тағ ам рационының тиiмдiлiгiн зерттеу болып табылады, яғ ни белгiлi ең бек жә не тұ рмыс жағ дайында организмнiң физиологиялық шығ ындарының тұ тынылатын тағ амдық заттармен сандық жә не сапалық жағ ынан сай болып ө телуiн зерттейдi.

Тамақ тану тиiмдiлiгi мә селесiн шешу ү шiн, алдымен тамақ тану сипатын анық тайтын, адам организмiнiң кү й-жағ дайын анық тау қ ажет.

Тамақ тану сипатын анық тайтын адам организмiнiң кү й-жағ дайы нақ ты тамақ тану, зат алмасу кө рсеткiштерi мен адекватты емес тамақ танудың кейбiр белгiлерiнiң бар не жоқ болуы, алдымен белок, минералдық, жекелеген витаминдер жетiспеушiлiгiнiң белгiлерi бойынша бағ аланды. Зерттеу жү ргiзiлетiн аймақ тардың тамақ тануы жө нiндегi барлық материалдар толық тырылуы ү шiн, статистикалық ө ң деуден ө тiп, терең талқ ыланады.

Алынғ ан материалдарды талдауда, мү мкiндiгiнше дұ рыс тамақ танбаумен байланысты организмдегi бұ зылыстарды айрық ша кө рсету керек. Мысалы: дененiң толық тығ ы, тек тамақ тан, яғ ни тамақ тағ ы жетiспеушiлiк кө рсеткiштерi ғ ана емес, ас қ орыту ағ заларының ауыруында т.б. витаминдердiң нашар сiң iруiмен де байланысты.

Сонымен қ атар, адам денсаулығ ына тамақ танудан басқ а сыртқ ы жә не iшкi факторлардың (ауа райы, ең бек қ ызметiнiң сипаты, экономикалық жағ дайы, кү н тә ртiбi, жасы, ауырғ ан сырқ ат-дерттерi т.б.) ә сер етуiн ескеру керек.

Тамақ тануы жө нiндегi мағ лұ маттарды дә рiгерлiк жә не лабораториялық қ орытындыларымен салыстыра отырып, тамақ тануғ а байланысты денсаулық жағ дайына дұ рыс қ орытынды жасауғ а болады. Соның нә тижесiнде тиiмдi ү йлесiмдi тамақ тануды ұ йымдастыруғ а сә йкес ұ сыныстар берiледi.