Егде және қарт жастағы адамдардың тамақтануы

Дү ние жү зінде статистика бойынша 20 жылғ а жоғ ары кө рсеткіш Жапониямен салыстырғ анда Қ азақ станда 2008 жылы орташа ө мір сү ру ұ зақ тығ ы 67, 7 қ ұ рады. Мә селен, Республикада 60 жастан бастап адамдардың кө бісінде денсаулығ ының нашарлағ андығ ы, ә сіресе жү рек-қ ан тамыр, тыныс алу жү йесінің бұ зылыстары, сү йек тығ ыздығ ының тө мендеуі, когнитивті мү мкіншіліктерінің ә лсіреуі т.б. патологиялық жағ дайлардың дамуы байқ алады. Жас келген соң бұ л мә селелер кү шейіп, қ ауіп-қ атер жоғ арылайды, ол қ артайғ ан кезегінде ә ртү рлі аурулармен шектеледі.

Егде жә не қ арт жаста тиімді тамақ тану (геродиететика) ұ зақ ө мір сү руді білдіреді, ол зат алмасуда адамның адаптациялық жә не компенсаторлық мү мкіншіліктеріне ә сер ететін маң ызды фактор болып табылады., нә тижесінде ә келуі мү мкін:

- қ артаюдың физиологиялық процестерінің темпі - инволютивті процесстердің бә сең деуі;

- қ артаюғ а физиологиялық процестерінің бағ ытталуы, соның ішінде ағ зада қ артаю ү рдістерімен сипатталатын аурулардың дамуы.

Геродиетиканың негізгі ұ станымдары болып табылады:

ü Тағ амдық рационның энергетикалық қ ұ ндылығ ының нақ ты энергетикалық шығ ынғ а қ атаң сә йкес келуі;

ü Рационның химиялық қ ұ рамының ө згерісі есебінен тамақ танудың антискеротикалық бағ ытталуы жә не оны антисклеротикалық заттектері бар ө німдермен байыту;

ü Рационда ағ зағ а қ ажетті барлық элементтердің болуы ү шін оң тайлы жә не ү йлесімді қ ұ раммен қ амтамасыз ететін ө нім жиынтығ ының алуан тү рлілігі;

ü Жең іл қ орытылатын қ асиеті бар тағ амдар мен ө німдерді ас қ орыту мү шелерінің сө л бө лу жә не қ имыл функцияларын аздап ынталандыратын ө німдермен ү йлесімді пайдалану;

ü Жас кезең дегімен салыстырғ анда тағ амды жеке қ абылдауғ а бө ліп, бірқ алыпты тамақ тану режимін қ атаң сақ тау;

Адамның тамақ тану ә деті мен моделі жастық шақ тан қ алыптасады, бірақ жас келген соң ағ заның энергия кірісі мен шығ ысының тепе-тең дігін сақ тау ү шін тө мен калориялық қ ажеттілік байқ алады. Ө мір сү ру салты аз қ озғ алатын қ арт адамдарда артық калориялық рацион энергетикалық дисбалансқ а, физикалық жү ктемені кө тере алмауғ а, ә лсіздікке, тыныс жеткіліксіздігіне, артық салмақ жинауғ а, қ ан тамырлардың семуіне жә не т.б. дегенеративті аурулардың дамуына алып келеді.

Рационның энергетикалық қ ұ ндылығ ы – жасына, энергия шығ ынына, физикалық белсенділігіне байланысты. Орташа организмнің энергия шығ ыны мен рационның энергетикалық қ ұ ндылығ ы кем дегенде дене салмағ ының индексі 25 кг/м² болуы тиіс.

Қ арт адамдардың тиімді тамақ тануында белокты компонент кем дегенде рационның тә уліктік энергетикалық қ ұ ндылығ ынан 12-14% қ ұ рауы тиіс, белоктарғ а тә уліктік қ ажеттілігі дене салмағ ының 0, 88 г/кг-мен тең келеді. Майлар рационның жалпы қ ұ ндылығ ының 30% қ амтамасыз етуі тиіс. Кү рделі кө мірсулардың есебінен рационның қ ұ ндылығ ының 56% болуы тиіс, бірақ жең іл сің ірілетін кө мірсулардың 10% шектеу керек. Сонымен бірге қ арттардың тамақ тануын витаминдермен (С, А, Е, Р, фолацин жә не т.б.), тағ амдық талшық тармен, калий жә не магний тұ здарымен, микроэлементтермен байытылады.

Нутриенттердің тапшылығ ымен байланысты қ артаюдың механизмдері тамақ танудың эссенциалды факторлары – ә сіресе алмастырылмайтын амин қ ышқ ылдары, сонымен қ атар эссенциалды май қ ышқ ылдары, витаминдер, минералдар. Қ азіргі таң да дү ние жү зінде нутриенттер тапшылығ ының себептеріне азық -тү лік сапасының тө мендеуі, азық тардың технологиялық ө ң делуінің кө п тү рлілігі, тағ амдардың шексіз тазартылуы, тиімді тамақ танудың тең дестірілмегендігі, ә ртү рлі аурулар, ә сіресе асқ азан-ішек жолдарының аурулары, дә рі-дә рмектерді жиі тұ тыну, ағ заның жұ мыс істеуіне химиялық заттектердің ә сер етуі жатады. Қ артаюдың теориясын есептей отырып, нутриенттерді кү нделікті тұ тынуғ а ұ сынылғ ан мө лшері тә жірибеде сау адамдар ү шін адекватты болып табылады, бірақ егде жә не қ арт жастағ ы адамдар ү шін нутриенттерді тұ тынудың оптимальді дең гейі геродиетиканың негізгі принциптерімен, созылмалы ауруларының болуымен, генетикалық жә не биохимиялық ерекшеліктерімен ескеріледі.

Ұ зақ уақ ыт бойы эссенциалды нутриенттердің тапшылығ ы ө лім-жітім кө рсеткішін жоғ арылатады жә не жү рек-қ ан тамыр жү йесінің аурулары кө бейеді.

Қ артаю процесінде АІЖ бұ зылыстары тағ амдық заттектердің қ орытылуы мен сің ірілуінің бұ зылыстарына, иммундық жү йенің ә лсіреуіне, ағ задағ ы детоксикациялық процестің бұ зылыстарына алып келеді. Осы процестердің барлығ ы АІЖ бұ зылыстарымен байланысты қ артаю механизмдерінің негізінде жатыр. ХХ ғ асырдың басында ғ алым И.Мечниковтың ө зі бү кіл ағ заның қ артаюы асқ азан ішек жолдарында болады деген.

Қ артаю ү стіндегі ағ зада гормондар синтезінің, ферменттер синтезінің, оның ішінде белокты-майлы кешендерді ыдыратушылардың тө мен екендігі белгілі. Ас қ орыту ү рдісі қ артайғ ан шақ та ас қ орытатын ферменттердің белсенділігі тө мендегендіктен баяулайды. Сондық тан егде жә не қ артайғ ан шақ та белоктың тә уліктік мө лшерін 1 г/кг дене салмағ ына 0, 9г. дейін азайту ұ сынылады. Бауыр немесе бү йрек аурулары болмағ ан жағ дайларда белокты кү ндік калориядан 12-15% мө лшерінде қ абылдау жақ сы сің еді. Жануар жә не ө сімдік тектес белоктардың ара қ атынасы 1: 1 болуы маң ызды.

Жануар тектес белоктардың ішінде жылқ ы еті, балық, сү т ө німдеріне мә н беруге болады. Егде адамдарғ а ет пен еттен жасалғ ан тағ амдарды пайдалануғ а шектеу ұ сынылады. Мү мкіндігінше қ айнатылғ ан ет тағ амдарын пайдаланғ ан дұ рыс. Сү т ө німдерінен майсыз майлылығ ы тө мен ө німдерге мә н беру керек. Калориясы тө мен майсыз ірімшік ұ сынылады. Егде жә не қ арт адамдарғ а аз мө лшерде сырлардың кез келген тү рлеріне рұ қ сат етіледі. Дегенмен, сыр ағ зағ а кальций тасымалдаушыларының бірі болғ анымен, оның қ ұ рамында май, холестерин, ас тұ зы кө п мө лшерде кездеседі. Сү т ө німдерінің ішінде, ә сіресе, ашытылғ ан сү т ө німдері- айран, қ атық, ацидофильді сү т ө німдері пайдалы. Олар ішек микрофлорасының бірқ алыпты қ ұ рамын сақ тап тұ ратын ашығ ан сү т таяқ шаларының болуына байланысты. Кү нделікті кешкі ұ йық тар алдында 200г. Айран немесе ашытылғ ан сү т ө німдерін пайдалану ұ сынылады.

Ө сімдік тектес белоктарды егде адамдар кө бінесе нашар сің іреді, себебі, ішекте газ тү зілуін жоғ арылатады, кекіру, қ ыжылдау, нә жістің бұ зылуын тудырады. Рационғ а аз мө лшерде бұ ршақ немесе ас бұ ршақ қ осылады. Бұ ршақ ө німдерін шектеудің себебі олардың қ ұ рамында кө п мө лшерде пуринді қ осылыстар бар. Дә нді дақ ылдардан қ арақ ұ мық жә не сұ лы пайдалы. Жақ сы сің ірілетін жағ дайда рационғ а тары жә не арпа ботқ аларын қ осады. Кү рішті ішті қ атайту ә серіне байланысты шектейді. Сонымен бірге, рационғ а ірі тартылғ ан ұ н немесе кебек қ осылғ ан ұ ннан пісірілген нанды пайдаланғ ан жө н.

Қ анық қ ан майлар рациондағ ы жалпы майдың 10%-нан аспауы тиіс. Жануар тектес майлардың ішінде жасы ұ лғ айғ ан адамдар ү шін жең іл қ орытылатын, қ ұ рамында А витамині бар сары май маң ызды. Гиперлипидемиямен ауыратын адамдарғ а сары майды пайдалануды шектеу қ ажет. Егде жастағ ы адамдарғ а холестеринге жә не Д витаминіне бай (жұ мыртқ аның сарыуызы, балық майы, семіз ет, шошқ а майы, майлы сү т ө німдері) тағ амдарды пайдалануғ а шектеу қ ойылады. Холестериннің жеткіліксіздігі жү йке талшық тарының импульс ө ткізуінің жә не жү йке жасушаларының жұ мысын тө мендетуге ә келіп соғ ады. Холестерин жасуша мембраналарының қ ұ рылымдық элементі болып табылады, жү йке талшық тарының қ абық шаларының қ ұ рамына кіреді. Холестеринді пайдаланудың жеткіліксіздігі кезінде психо-эмоциялық белгілер кү шейеді, гормондық жетіспеушіліктер пайда болады, себебі, холестерин бү йрек ү сті безі стероидты гормондардың жә не жыныс бездерінің синтезіне қ атысады. Егде адамдардың тамақ тануында ө сімдік майларының қ ұ рамындағ ы холестериннің алмасуына ә сер ететін қ анық пағ ан кү рделі май қ ышқ ылдары ө те маң ызды. Ө сімдік майларының қ ұ рамында антиоксидантты қ асиеті бар токоферолдар болады. Токоферолдар босрадикалды жою реакцияларын жү зеге асырады, қ артаю процесі кезінде мү шелердің ауруларын емдеу жә не алдын алу мақ сатындағ ы дә рі-дә рмек қ атарына жатқ ызылады. Ө сімдік майларының ө т айдаушы қ асиетінің егде жастағ ы адамдар ү шін маң ызы зор.

Егде жастағ ылар мен қ арт адамдар рационында кө мірсулардың мө лшері шектеледі. Бұ л энергия жоғ алтумен тү сіндіріледі. Тә уліктік калорияның 45-50% кө мірсулар қ ұ райды. Кө бінесе рационда кү рделі кө мірсулар болу керек. Егде жаста ұ йқ ы безінің жұ мысын қ иындатып, қ ант диабетінің пайда болуын туындатып, бауыр мен ө т жолдарының қ ызметіне кері ә серін тигізеді. Егде жаста кү рделі кө мірсуларды, ә сіресе, тағ амдық талшық тарды кө п пайдалану керек. Тағ амдық талшық тар еритіндер жә не ерімейтіндер болып бө лінеді. Жұ мсақ талшық тарғ а пектиндер, шырыштар, гемицеллюлозаның кейбір фракциялары жатады. Ірі талшық тарғ а целлюлоза жатады. Тағ амдық талшық тар энергия кө зі емес. Олар адам ағ засында ішектегі микроорганизмдердің ә серінен ыдырауы мү мкін. Осылай целлюлоза 30-40%-ғ а, гемицеллюлоза 60-80%-ғ а, пектинді заттектер 35%-ғ а ыдырайды. Ерігіш талшық тар ауыр металдарды, улы заттектерді, радиоизотоптарды, холестеринді сыртқ а шығ арады. Ерімейтін талшық тар ішекте жұ мсақ серпімді массаның тү зілуіне жағ дай жасап, суды жақ сы ұ стап тұ рады жә не оның шығ арылуын жақ сартады. Тағ амның қ ұ рамында тағ амдық талшық тардың жеткіліксіздігі адам ағ засында ішек перистальтикасының баяулауына, іштің қ атуына, аппендицит, геморрой, ішектің полипозы, сонымен қ атар ішектің тө менгі бө ліктерінің қ атерлі ісігіне соқ тыратын бірден бір себеп. АІЖ қ алыпты қ ызметтері ү шін – ірі тағ амдық талшық тар жә не полисахаридтер қ ажет. Кө бінесе бұ л заттектер дә нді дақ ылдардың кебектерінде, ал еритін тағ амдық талшық тар кө кө ністерде, жемістерде, жидектерде, саң ырауқ ұ лақ тарда, бұ ршақ тұ қ ымдастарда, тең із балдырларында кө птеп кездеседі.

Тағ амдық талшық тардың энтеросорбентті қ асиеттері бар, олар:

- май қ ышқ ылдарының бауырда синтезделуін тө мендетеді, майдың ыдырауына ық пал ететін липаза ферментінің май тініндегі синтезін жылдамдатады, яғ ни май алмасуды реттейді, атеросклероздың дамуына кедергі жасайды;

- гликемиялық индекстің (ГИ) тө мендеуіне ә сер етеді;

- тоқ ішекте судың сақ талуына кө мектеседі;

- ішектің перистальтикасын кү шейтеді;

- ө ттің бө лінуіне, ауыр металл иондарын жә не басқ а токсиндердің ағ задан шығ уына ық пал жасайды;

- ішектің қ алыпты микробты флорасының балансын сақ тайды.

- бос аммиакты жә не шіру немесе ашу кезінде тү зілетін канцерогендердің дең гейін тө мендетеді;

- В1, В2, В6, В9, РР витаминдерінің синтезін жоғ арылатады.

65 жастан асқ ан адамдар ү шін витаминдерге қ ажеттілік анық талмағ ан. Витаминдердің сің ірілуінің бұ зылуы немесе микрофлора қ ұ рамының ө згерісі нә тижесінде витаминдердің синтезделуі нашарлайды. Қ арт адамдар ағ засының витаминдермен қ анығ уының аса маң ыздылығ ы, С, Д, Е, В тобының жә не басқ а да витаминдердің тотығ у процестерінің ынталандырушылары мен реттеушілері қ ызметтерін атқ арады. Тері жабындысына жә не кө ру мү шелеріне ә сер ететін А витаминімен қ амтамасыз ету қ арт адамдар ү шін ө те маң ызды. В тобындағ ы витаминдерді егде жастағ ы адамдардың рационына міндетті тү рде қ осу қ ажет. Кейбір витаминдерге қ ажеттілік жас ұ лғ айғ ан сайын тө мендейді. Мысалы, егде жастағ ы адамдарда ретинилді эфирлеу бауырда жиналып, оны улайды, сондық тан нұ сқ аулық тарда А витаминінің мө лшері тө мендетіледі. Е жә не К витаминдеріне қ ажеттілік ө згермейді. Суда еритін витаминдерге қ ажеттілік тұ рақ ты, бірақ В12 жә не В6 витаминіне деген қ ажеттілік жоғ ары болады.

Жас ұ лғ айғ ан сайын ағ зада кейбір минералдық заттектер жинақ талып, кейбір минералдар азаяды. Ағ задағ ы калийдің, мыстың, йодтың, темірдің жә не т.б. минералдық заттектердің мө лшері азайса, мырыш, қ орғ асын, натрий т.б. кө бейеді. Бір жағ ынан қ артаю кезінде ағ зада кальций қ ан тамырлардың қ абырғ аларында жинақ талады. Дегенмен, егде жастағ ылардың сү йек тіндерінде кальцийдің жеткіліксіздігі – қ арттар остеопорозының бір себебі. Қ арттардың тамақ тану рационына кө кө ністер мен жемістерді қ осқ ан ө те пайдалы. Кептірілген жемістер калийге ө те бай: қ ара ө рік, сары ө рік, мейіз, қ ұ рма. Кө кө ністерді тұ зсыз, ө сімдік майымен немесе майлылығ ы аз қ аймақ пен пайдаланғ ан жө н. Ағ зағ а тең із ө німдерін пайдаланғ ан кезде йод тү седі. Ол липид алмасу кө рсеткіштерін жақ сартады, қ анның ұ ю белсенділігін антисклеротикалық қ асиет кө рсете отырып, тө мендетеді.

Қ артаю кешенді ү рдіс. Қ артаюмен кү ресу ү шін кешенді шараларды іске асыру керек. Ұ зақ ө мір сү ру ү шін тағ амның қ ұ рамында калория мен белокты шектеу керек, бұ л қ артаюдың негізгі себепшісі - бос радикалдардың тү зілуін тө мендетеді, сонымен қ атар ағ заны қ артаюдан антиоксиданттар, ферменттер, орталық жү йке жү йесін ынталандырушы фитостероидтар жә не т.б. қ орғ айды.