Тамақтанудың әлеуметтік-гигиеналық негіздерін зерттеу

Жанұ ялық жә не дербес тамақ тануды, сонымен бірге ұ жымдардың тамақ тануын ә леуметтік-гигиеналық тұ рғ ыда зерттеу тү рлі ә дістердің кө мегімен іске асырылады. Бұ л кезде міндетті тү рде халық тың денсаулық жағ дайына терең детілген талдау жү ргізіледі.

Жанұ ялық жә не дербес тамақ тануды зерттейтін ә дістерге анкеталық, азық -тү ліктің нақ ты тұ тынылуын 24 сағ аттық еске тү сіру ә дісімен зерттеу, жиілікті ә діс, сұ рау-ө лшеу жә не ө лшеу ә дістері жатады.

Анкеталық ә діс. Кө п шығ ынды жұ мсамай-ақ халық тың ә ртү рлі топтарының тамақ тану ерекшеліктері мен сипаты туралы болжамалық мә ліметтерді алуғ а мү мкіндік береді. Бұ л ә дістің тиімділігі анкетада қ ойылғ ан сұ рақ тардың нақ тылығ ына, дұ рыс қ ұ растырылуына тікелей байланысты.

Анкеталық ә діс пассивті жә не активті деп екіге бө лінеді. Пассивті анкеталық ә діс дегеніміз зерттелетін адам ө зінің қ алауынша сұ рақ тарғ а жауап береді, ал активті арнайы дайындалғ ан маманның тікелей бақ ылауымен толтырылады. Активті анкеталық ә діс сұ рау ә дісіне жақ ын келеді. Пассивті ә дістің тиімділігі анкета толтырып отырғ ан адамның мә дениет дең гейіне жә не санасына байланысты. Сондық тан пассивті анкеталық ә дістің мә ліметтері шынайы емес, тек қ ана бір мезгілде жаппай жү ргізілетін болғ андық тан алынатын мә ліметтер қ ұ нды (кө п санның заң ы) болуы мү мкін.

Анкеталық ә дісте зерттелінетіндердің денсаулық жағ дайы туралы нақ ты мә ліметтер алынбайды.

Азық -тү ліктің нақ ты тұ тынылуын 24 сағ аттық еске тү сіру ә дісімен зерттеу. Бұ л ә діс респонденттің 24 сағ ат бойына қ андай тамақ тұ тынғ анын еске тү сіріп, сұ рау арқ ылы жү ргізіледі. Сұ рау жү ргізу барысында қ амтылғ ан уақ ыт зерттеу барысындағ ы адамның тіршілік етуінің тә уліктік циклын қ ұ райды. Интервьюер сұ рақ қ ою арқ ылы зерттеушінің ө ткен тә улікте қ андай тамақ жегенін анық тайды. Ол респондентке желінген тамақ ты сипаттауғ а, оның мө лшерін бағ алауғ а кө мектеседі жә не осы тамақ ты дайындау рецептурасын анық тайды. Нә тижесінде анкетағ а тұ тынылғ ан азық -тү ліктер мен ө німдердің тізімін, олардың қ ысқ аша сипаттамасын, грамм немесе миллилитр бойынша мө лшерін, асшеберлік дайындау рецептурасын жазады. Тамақ тың сандық мө лшерін бағ алау ү шін ө німдер мен азық -тү ліктің порциясы (ү лесі) кө рсетіліп арнайы дайындалғ ан тү рлі-тү сті суреттері бар альбом қ олданылады. Респонденттерге бірнеше рет сұ рау жү ргізіледі. Интервью аптаның барлық кү ндеріне бірдей бө лініп жү ргізіледі. Демалыс жә не жұ мыс кү ндерінің ара-қ атынасы 1: 4 қ атынасында болуы керек. Зерттеу ұ лттық мейрамдар кезінде жү ргізілмейді.

Жиілікті ә діс. Интервьюер арнайы қ ұ растырылғ ан сауалнаманың кө мегімен негізгі азық -тү лік топтарының маусымдық тұ тыну жиілігін анық тайды. Азық -тү лікті тұ тыну жиіліктері: кү нделікті, аптасына 2-3 рет, айына 2-3 рет, айына 1 рет, мү лдем тұ тынбайды.

Сұ рау-ө лшеу ә дісі. Бұ л ә дісте сұ рау арқ ылы кү нделікті тұ тынылатын азық -тү лікті тіркеп, олардың шығ ынын ө лшеу арқ ылы бақ ылап отырады. Ә дістің тиімділігі зерттелінетін халық тың тобын толық сипаттай алатын жанұ ялардың дұ рыс таң далуына жә не санына байланысты.

Азық -тү ліктің қ озғ алысы, олардың кірісі мен шығ ысы арнайы карталарғ а тіркеледі. Оларды арнайы дайындалғ ан тексерушілер толтырады. Ә рбір тексерушінің қ арамағ ына 6-12 жанұ ялар бекітіледі. Тамақ танудың маусымдық ө згерістерін анық тау ү шін зерттеу тө рт маусымда да (кө ктем, жаз, кү з, қ ыс) немесе ең маң ызды кезең дерде – жаз-кү з (азық -тү ліктің ассортименті кө п кезде) жә не қ ыс-кө ктем (азық -тү ліктің ассортименті аз кезде) мерзімдерінде жү ргізіледі. Ә рбір маусымдағ ы зерттеу ұ зақ тығ ы 7-14 кү нді қ амтиды.

Сұ рау-ө лшеу ә дісі кө птеген кө рсеткіштер бойынша халық тың белгілі бір тобының нақ ты тамақ тануын зерттеуге жә не барлық негізгі кө рсеткіштері бойынша, соның ішінде биологиялық толық қ ұ ндылығ ын бағ алауғ а мү мкіндік береді.

Ө лшеу ә дісі. Бұ л ә діс ауырлығ ына жә не зерттелетін жанұ ялардағ ы қ олайсыздығ ына байланысты сирек қ олданылады. Осы ә діс негізінде азық -тү лікті, қ алдық ты жә не тамақ тың желінбеген бө лігін, сонымен бірге тұ тынылатын тамақ тың кө лемі мен мө лшерін ө лшейді. Ол ү шін зерттеу жү ргізетін адам (аяжан, фельдшер) кү н ұ зағ ына жанұ яда болуы керек. Барлық ө лшенген мә ліметтер жә не жанұ я мү шелерінің денсаулық жағ дайы мен дене-бітімін (физикалық дамуын) сипаттайтын мә ліметтер арнайы журналғ а тіркеледі. Зерттеу 40 кү н (ә рбір майсымғ а 10 кү ннен) жү ргізіледі.

Сонымен ө лшеу ә дісі арқ ылы жанұ яның ә рбір мү шесінің тамақ тану ерекшелігі мен сипаты туралы мә ліметтер алуғ а болады. Тұ тынылатын азық -тү ліктің нақ ты сандық кө рсеткіштерін біле отырып, рационның химиялық қ ұ рамын есептеуге жә не оның биологиялық толық қ ұ ндылығ ын бағ алауғ а болады.

Ө лшеу ә дісімен зерттелетін жанұ ялардың саны аз болғ андық тан, алынатын мә ліметтердің шынайылығ ына ә сер етуі мү мкін. Міне, осы жайт ө лшеу ә дісінің кемшілігі болып табылады.

Қ оғ амдық тамақ тандыру кә сіпорындарының қ арқ ынды ө суіне жә не ұ жымдарда тамақ танатын адамдар санының артуына байланысты ұ жымдағ ы тамақ тануды зерттеудің маң ызы зор.

Ұ йымдастырылғ ан тамақ тану (яғ ни толық тә уліктік рационды қ абылдау) балалар жә не жасө спірімдер мекемелерінде, мектептерде, емдік-сауық тыру мекемелерінде, қ арт адамдарғ а арналғ ан ү йлерде, армияда кең інен тарағ ан. Осығ ан байланысты ұ жымдағ ы тамақ тануды зерттеудің маң ызы зор. Ол есептеу (статистикалық) жә не лабораториялық ә дістермен іске асырылады.