Тамақтанудың әлеуметтік-экономикалық негізін зерттеу

Халық тың тамақ тануын ә леуметтік-экономикалық бағ ытта зерттеу жекеленген тағ амдық заттектердің тұ тыну дең гейін сипаттайтын жә не белгілі территориалды немесе ұ лттық -ә кімшілік аудан тұ рғ ындарының жалпы тамақ тану қ ұ рылымы туралы шынайы мә ліметтерді алу ү шін жү ргізіледі. Тамақ танудың ә леуметтік-экономикалық негізін зерттеу нә тижесінде тамақ тануды тиімдендіруге байланысты шаралар қ ұ растыруғ а, тамақ ө неркә сібінің жекелеген салаларын дамытуды жә не жалпы мемлекетте азық -тү лікті ө ндіруді жоспарлауғ а мү мкіндік береді.

Тамақ танудың ә леуметтік-экономикалық негізін зерттеудің негізгі ә дістеріне баланстық жә не бюджеттік ә дістер жатады.

Баланстық ә дiс – азық -тү лiк алынатын барлық кө здегi статистикалық есеп материалдарын қ олдануғ а негiзделген. Тұ тыну қ оры деген анық тама пайдаланылады. Азық -тү лiктiң кiрiсi мен шығ ыны арасындағ ы айырмашылық азық -тү лiктердi тұ тыну қ орын қ ұ райды. Ол ү шін белгілі бір аудан, облыс, республика, жалпы мемлекет дең гейінде азық -тү ліктің кірісі мен шығ ысының шамасын бекіту керек. Осы ә дістің кө мегімен қ андай да бір азық -тү ліктің бір жанғ а шақ қ андағ ы орташа тұ тынылуын анық тауғ а болады. Азық -тү ліктің кірісіне мыналар жатады: 1) мемлекет немесе республика ішінде ө сімдік жә не жануар текті (астық, ет, сү т т.б.) ө німдерді ө ндіру; 2) тамақ тануғ а пайдаланатын ө німдердің қ оры; 3) тағ амдық ө німдердің импорты.

Азық -тү ліктер мынадай мақ саттарғ а шығ ындалады: 1) шаруашылық мақ саттарғ а (тұ қ ым ретінде, малдың жемі ретінде т.б.); 2) техникалық мақ саттарғ а (майды – сабынның алифаның ө ндірісіне, астық ты – спирт, сыра ө ндірісіне, казеинді – фанерағ а арналғ ан желім ү шін, жұ мыртқ аны – тоқ ыма ө неркә сібіне жә не т.б.); 3) ө ндіру кезіндегі шығ ындар (астық тың, кө кө ністердің шығ ындалуы т.б.); 4) экспорт.

Тұ тыну қ орын халық тың санына бө лгенде белгілі бір азық -тү ліктің бір жанғ а шақ қ андағ ы орташа тұ тыну шамасы анық талады. Бұ л кезде ірілендірілген кө рсеткіштер қ олданылады: сү т ө німдері сү тке, ет ө німдері етке, кө кө ністер жеке тү рлерге бө лінбей есептеледі. Баланстық ә діс экономикалық болжау жү ргізу ү шін статистикалық жә не жоспарлаушы ұ йымдармен кең інен қ олданылады.

Бюджеттік ә діс. Бұ л ә діс халық тың ә ртү рлі топтарының ө мір сү ру дең гейі мен динамикасы туралы ақ паратты алудың негізгі кө зі болып табылады. Бюджеттік ә діспен алынатын мә ліметтердің шынайылығ ы халық тың белгілі топтарына типтес келетін жанұ яларды дұ рыс іріктелу жә не зерттелетін жанұ ялардың барлық кірісі мен шығ ысының тіркелу дең гейіне байланысты. Тұ тыну кө рсеткіштерін тіркеу сандық (массасы бойынша) жә не қ ұ ндылық (ақ шалай) сипатта жү ргізіледі. Бюджеттік тексеру таң дамалы тү рде жү ргізіледі.

Бюджеттік тексерулерді Орталық статистикалық басқ арма ұ йымдастырады. Жергілікті жерде арнайы дайындалғ ан статист мамандар жанұ яларды зерттейді. Жанұ ялардың барлық кірісі мен шығ ысын тіркеуге алады. Мамандар айына 2 рет зерттелетін жанұ яларғ а барып, жанұ я мү шелерінің бюджеті туралы сауалнама толтырып отырады. Азық -тү ліктің нақ ты шығ ынын ө лшеу ә дісімен анық тайды.

Бюджеттік ә дістің кө мегімен алынғ ан мә ліметтердің ә леуметтік-экономикалық маң ызы зор. Себебі оларды ғ ылыми негізделген қ орытынды мен ұ сыныстар жасауғ а қ олдануғ а болады.