Тақырып: Ислам дін ілімінің негіздері.

1. Ислам дінінің бес парызы жә не олардың мә ні.

2. Ислам дінінің негізгі қ ағ идалары (догматтары).

3. Ислам дінінің қ асиетті кітабы - Қ ұ ран жә не хадистер жинағ ы – Сунна.

4. Шариғ ат жә не оның бастаулары.

1. Міндетті тү рде орындауғ а тиісті шаралар: бұ ғ ан бес парыз (иман, бес уақ ыт намаз, ораза, зә кет-ұ шыр, қ ажығ а бару) жатады. Шариғ ат бойынша бұ л парыздарды мұ сылмандар бұ лжытпай, мерзімінде орындап тұ руғ а тиіс. Діни уағ ыз бойынша «қ ұ дай-тағ аланың ә мірін орындап, қ ұ лшылық еткендер», яғ ни намаз оық п, ораза ұ стап, қ айыр-садақ а бергендер ғ ана «жұ мақ тың» тә рінен орын алады да, ал оларды орындамағ андар «тозақ қ а» барады. Дін иелері, молда-ишандар діни парыздарды, ә дет-ғ ұ рыптар мен мейрамдарды дінге сенушілердің мү лтіксіз орындап отыруын талап етеді.

2. Ерікті тү рде орындалатын шаралар жатады. Олар уә жіп, сү ннет, Мұ стахб, Мухаб, Нә піл. Соң ғ ы ү шеуі қ азақ тан арасында тарамағ ан.

Бес парыз деген не?

1. Иман-нану, сену деген сө з, яғ ни «Бір алладан басқ а қ ұ лдық ететін кү ш жоқ. Мұ хаммед алланың бізге жіберген елшісі» - дегенге сену.

2. Намаз – таң, бесін, екенді ақ шам жә не ясих намаздары болып бө лінеді. Оларды оқ у ислам дініне вороастризмнен (ерте Иран діні) енген. Араб тілін білмейтін дінге сенушілер намаз сө здерін де қ ұ дай атынан айтылатын керемет кү ш бар деп ұ ғ ады.

3. Ораза (сауым) ұ стау исламнан бұ рынғ ы діндерде де болғ ан. Олардың ораза ұ стауы кү нағ а, ү ш кү нде бір, ү ш айлық жә не т.б. ә ртү рлі болып келген. Рамазан июль айында отыз кү н ораза ұ стаудың тү бі ертедегі арабтардың шаруашылық -тұ рмыс жағ дайының қ иындығ ына байланысты туғ ан. Ислам дінінен кө п бұ рын арапбар жанып тұ рғ ан шілдеде кү н бұ рын нә р тартпай кө кке қ арап, жаң быр тілеумен болғ ан. Тіршіліктің қ амын кешке жә не тү нде ғ ана ойлап, жетімсіз азық -тү лікті тек тү нде ғ ана ойлап, ішетін болғ ан. «Рамазан» айының аты арабша «Рамад» - ыстық кез деген»мағ ына береді.

Ал ислам діні оразағ а жаң аша мә н беріп, оның кейбір шарттарын ө згертумен шектелді. Оразаның мә ні адамдарды бір аллағ а қ ұ лшылық етуге, тір ө мірдегі жалғ ан ө мірге қ ызық пай, келешек мә ң гілік «О дү ниенің» қ амын ойлауғ а баулиды.

Рамазан айында мұ сылмандар дін басшыларына жыл сайын жан басына бес қ адақ тан ақ бидай, немесе оның ақ шалай қ ұ нын беруі керек. Мұ ны пітір деп атайды. Айт намазын оқ ығ анғ а дейінгі пітір тө ленбесе, адамның отыз кү н ұ стағ ан оразасы зая кетеді. Онымен бірге рамазан айында тү нде ымырт жабылғ аннан кейін ислам дінін дә ріптейтін «тарауық» намазы оық лады.

Дін иелері ораза ұ стайтын Рамазан айын Қ ұ ран аяттарын алла тағ аланың Мұ хаммедлке жібере бастағ ан айы, сондық тан бұ л айда барлық тілектер орындалады – мыс деп ү йретеді.

4. Зекет – малғ а, ғ ұ шыр астық қ а салынатын діни салық тар. Кезінде бұ лар Мұ хаммедпен оның ізбасарларының ә скерлерінің жабдық тау мақ сатында жиналатын. Кейін дін иелерінің табыс кө зіне айналды. Зекеттің мө лшері 40 қ ойдан 1 қ ой, 30 сиырдан 1 тайынша, 5 тү йеден 1 қ ой, жылқ ы ақ шағ а шағ ылып, 40 сомнан 1 сом есебінде тө леніп отыруы тиіс. Ғ ұ шырдың мө лшері жиналғ ан ө німнің табыстың 10 проценті болып белгіленеді. Дін иелері бұ л салық тарды уақ ытылы тө лемегендердің мал-мү ліктері арам болады, ө здері тозақ қ а барады деп қ орқ ытады.

5. Қ ажы (поломничество) мұ сылмандар ү шін бірінші парыз. Ә рбір мұ сылман кү ші жетсе ө мірінде бір рет Мекке мен Мединеге барып, Каабаны айналып, намаз оық п, Мұ хамедтің бейітіне намаз оқ ып, қ ұ рбан шалып, қ айтуы тиіс. Сонда ғ ана бұ ндай адамғ а қ ажы атағ ы беріледі.

Ислам дінінің басты уағ ыздары мұ сылмандардың «Қ аиметті» - кітабы аталғ ан қ ұ ранда жинақ талып берілген. Ол уағ ыздар Мұ хамедтің аң ыздары тү рінде айтылады. «Қ ұ ран» деген сө з қ азақ тілінде «оқ у» деген ұ ғ ымды білдіреді. Қ ұ ранда арабтардың сол кездегі феодалдық қ ұ рылысының идеологиясы жинақ талғ ан. Бұ л идеология мұ сылмандардың азаматтық, қ ылмыстық заң дары мен ә дет-ғ ұ рыптарының негізі болды. Ол қ асиетті кітапта егін салғ ан халық тардың ә р дә уірдегі ө мірінен алынғ ан заң дар мен шежірелердің, ғ ұ рыптар мен салттардың жә не астарлы сө здердің алуан тү рі кездеседі. Мұ нда ө ткен ө мір мен болашақ заман туралы аң ыздар да толып жатыр. Осындайлық діни қ ағ ида, заң дармен қ атар, қ ұ ранда қ ұ дай мен оның пайғ амбарлары туралы адамның, жалпы ә лемнің жер ү стіндегі тіршіліктің жаратылуы да кө птеген жорамалдар бар.

Дін қ ұ ранның негізгі нұ сқ асы жеті қ абат аспан ү стінде мә ң гібақ и сақ талады дейді, Ә зірейіл періште қ ұ ранды кө ктің бірінші қ абатынан тү сіріп, бір оқ иғ а боларда, не бір жағ дай туарда оның ү зінділерін Мұ хаммедке мезгіл-мезгіл жіберіп тұ рыпты, пайғ амбар мұ ны жазып отырыпты. Қ ұ дайдың берген ө мірі, ө ткендігі оқ иғ алар мен қ азіргі мен болашақ оқ иғ алардың барлығ ы осы кітапта жазылғ ан. Сол жазудың мазмұ нын перілерден қ орғ ап тұ рады екен. Қ ұ дай сө зі болғ андық тан қ ұ ран-ө мірдің шын мә нісіндегі ережесі жә не кез-келген діндар мұ сылман ү шін болашақ тағ ы барлық ү міттің кө зі. Бұ ғ ан ешбір де ешбір шек келтіруге тиіс емес, ө йткені оны қ ұ дадың ө зі кө ктен аян етіп, адамдарғ а сыйғ а тартты делінеді.

Мұ сылмандар қ ұ ранның ө зін ғ ана емес, мазмұ нын ғ ана емес, ә рбір ә ріпі мен қ ағ азын да қ асиетті санайды, қ ұ ран сө зіне еш нә рсені тең імейді, қ ұ раннан асыл, онан артық бұ л дү ниеде ештең е жоқ деп біледі. Қ ұ ран ұ стап ант береді. Бірақ қ азақ арасында қ ұ раннан нанды жоғ ары қ ою дә стү рі бар. Егер нанғ а қ олың жетпесе, қ ұ ранды аяғ ың ның астына қ ойып, нанды алуғ а болады, ал нанды басып қ ұ ранды алуғ а болмайды.

Қ ұ ранның 12 сү ресінің 2 аятында қ ұ дай атынан: «мен оны (қ ұ ранды) сендерге тү сінікті болсын деп араб тілінде жібердім» делінген. Кейін ислам діні басқ а елдерге тарай бастағ ан кезде мұ сылман дін басшылары қ ұ ранды бө тен тілге аударуғ а тыйым салады да, «қ ұ ран оқ у қ ұ дайғ а қ ұ лшылық ету араб тілінде болсын» деген тә ртіб енгізеді. Мұ ның араб тілін білмейтін мұ сылмандар арасында «қ ұ ран қ аисетті кітап» деген сеніп орнап, оғ ан сиынып, жалбарынды.

Қ ұ ран орта ғ асырдың бас кезінде таяу шығ ыс елінде кө птеген авторлардың кө мегімен бірте-бірте жазылды. Оны жазуғ а, іріктеп ө лшеуге, толық тырып-тү сіндіруге ғ асырлар бойы діншіл ұ рпақ тың бірнеше ө кілі қ атысты. Қ ұ ранның соң ғ ы тү рі ислам діні шық қ аннан кейін белгіленеді: Мұ хамедтен кейін болғ ан халифтер тұ сында қ ұ ран жинағ ы болмады. Қ ұ ранның ұ мыт болу қ аупінен сезіктенген халиф Ә бу-Бекір қ ұ ран ү зінділерін жинақ тауды ә мір етті. Халиф Омардың тұ сында ғ ана Мұ хаммедтің ө сиеттерін Медина мұ сылмандары жинай бастады. Олар Мұ хаммедтің ел аузында жү рген аң ыздарын қ ағ азғ а, тастарғ а, сү йектерге азылып қ алғ ан ү зінділерден, ауыз-екі айтылып жү рген ә ң гімелерден жинап қ ұ растырды.

Бұ рын Мұ хаммедтің хатшысы болғ ан Сә бит-ибн-сейт халиф Осман тұ сында қ ұ ранның тө рт данасын қ ұ растырып шығ арды. Оның бір данасы Мединада қ алдырылды да, қ алғ андары Куфағ а, Басырағ а жә не Дамаскіге жіберілді. Қ ұ ранның басқ а даналары алауыздық туғ ызбас ү шін қ ұ ртылды. Бізге жеткен сол Сә бит-ибн-сейт қ ұ растырғ ан жинақ, ол «Осман шығ арғ ан қ ұ ран» деп те аталады.

Қ ұ ран тіл байлығ ы ө те кедей ертедегі араб тайпасы Куфа тілінде, қ ара сө збен жазылғ ан. Бұ л тілді білмейтіндер оның ә серлі ү нінен ғ ана ү рей кө реді. Қ ұ ранда барлығ ы 114 сү ре, 6225 аят бар. ә р сү редегі аят саны біркелкі емес: кіріспеден екінші сү реде 286 аят, ал 110 сү реде не бары 3 аят бар. Осы кездегі қ ұ ранның ө зі де ә ртү рлі. «Медина қ ұ ранында» аяттардың саны 6000. «Куфа қ ұ раны» мен ү нді мұ сылмандарының қ ұ ранында 6232 аят бар, шиитер қ олданып жү рген қ ұ ранда 115 сү ре бар. Сү релер кө леміне қ арай орналысқ ан, басында ұ зақ сү релер, одан кейін орта ақ ырында қ ысқ а сү релер. Сү релердің аттары ө здерінің мазмұ ндарымен анық талады. Бірақ біраз жағ дайларда сү ренің аты ө з мазмұ нына сә йкес келмейтіні де бар. Кейде сү ре тақ ырыбына осы тарауда кездесетін кейбір сө здер алына салынғ ан.

Қ ұ ран сү релері мен аятары ешқ андай тарихи тә ртіптілік сақ талғ ан. Сонымен бірге, оларда бірімен-бірі қ айшы келетін пікірлер де кездеседі. Қ ұ ран аяттарынан араб жұ ртының бағ зы бір замандарындағ ы тұ рмыс ерекшеліктері, табиғ ат қ ұ былыстарына бағ ынулары байқ алды, қ ұ ран ертегілерінің ішінде ежелгі арабтардың да, Януди дінінің де, христиан дінінің де, парсы жұ ртының ө те кө не дінінің бірі зороастризмнің де, қ иял-ғ ажайып аң ыздарының да ү зінділері кездеседі. Қ ұ ран мазмұ нынынң тө рттен біріне жуығ ы таурат пен інжілден алынғ ан пайғ амбарлар жайындағ ы аң ыз – ертегілер. Бұ лар – Мұ са (Моисей), Жү сіп (Иосиф), Ғ айса (Иисус), Жеқ ып (Якуб) т.б. Жоғ арыда атап ө ткен пайғ амбарларды қ ұ ран «алланың ә діл сө зін» адамдарғ а жеткізу ү шін, оларды «алла тағ аланың ең қ алаулы діні-ислам діні» жолына тү сіру ү шін келген кө ктегі қ ұ дайдың ө кілдері деп жариялайды. Ислам діні кө бінесе ү гіттен гө рі соғ ыспенен таратылып, кү шпен мойындатылады да, жаппай ү рей тудырып, адамның ақ ыл-ойын шандып, матап тастайды.

Исламның діни ілімінің Қ ұ раннан кейінгі екінші орында тұ рғ ан маң ызды дереккө зі - Сунна (ар. тілінен ә дет-ғ ү рып, ү лгі-ө неге) - Алланың елшісінің ө мір жолының ү лгісі. Ол - жалпы мұ сылман қ ауымы болсын, жеке мұ сылманның ә рқ айсысының ө зінің болсын ө мір жолының жетекшілікке алар ә рі ү лгі етіп ұ станар қ ағ идасы. Мұ хаммедтің жасағ ан іс-ә рекеттерін, оның айтқ андарының басын біріктіретін Сунна қ оғ ам мен жеке адамның барлық мә селелерінің шешімін табуғ а кө мектесетін материал болып табылады. Ислам пайғ амбардың Алламен тікелей тілдескендігін кабыл алатын- дық тан, сенушілер Мұ хаммедтің ө зінің айтқ андарын да тегін емес деп, оны да Қ ұ ранмен қ атар Қ ұ дай ө зі жіберген исламның негізі деп қ абылдайды. Суннағ а мұ сылмандар Қ ұ дайғ а ненің ұ найтындығ ын, қ андай ә рекетгер мен кө зқ арастар оғ ан жағ ымды екендігін білдіретін нұ сқ ау деп қ арайды. Халифат қ ұ рылғ аннан кейінгі жә не исламның табысты ө ткен ә кспансияларынан кейінгі жаң а жағ дайғ а, тез арада ө згеріп отырғ ан тарихи шындық тарғ а исламның кондігуінің ең бір порменді қ ұ ралы болғ ан осы Сунна еді.

Шариғ а, Шариғ ат («тура, дұ рыс жол»; беделді билік арқ ылы орындалуы міндеттелген заң, нұ сқ ау) - шариғ ат, мұ сылмандардың иманын айқ ындап, адамгершілік мұ раттары мен діни ожданын қ алыптастыратын, сондай-ақ олардың мінез-қ ұ лкын реттеуші нақ тылы ө лшемдер бастауы болып табылатын, бә рінен бұ рын Қ ұ ран мен сунналар арқ ылы пысық талғ ан нұ сқ аулар жиынтығ ы.

Исламдық дә стү р шариғ ат ұ ғ ымын, ең алдымен, оның Қ ұ ранда (негізінен, Меккеде тү скен сү релерде) дінге сенушілерді адамгершілік кемелдікке, пә нилік рахатқ а жеткізіп, жұ мақ қ а алып баратын, Аллаһ сызып берген тө те жолды бейнелеу ү шін қ олданылуымен байланыстырады. Бұ л ұ ғ ымның жалпылама мағ ынасы, сондай-ақ оның Шари'а тү бірінен шығ уына да байланысты, осы тү бір Қ ұ ранда бір нә рсені міндетті тү рде орындауды заң дастыру, нұ сқ ау мағ ынасында кездеседі. Ислам идеологиясында шариғ а термині мен оның синонимдері - аш-ширғ а жә не ат-ташриғ - Ислами немесе Исламдық (мұ сылмандық, Исламдық) деген анық тауыштармен тіркесе отырып жалпы тілдік мағ ынада ә рбір мұ сылман басшылық қ а алуғ а тиісті кұ қ ық тарғ а, сондай-ақ оның мінез-кұ лқ ы мен ниетінің тазалығ ын бағ алау ү шін Аллаһ белгілеген ө лшемдерге қ атысты қ олданылады. Сондық тан шариғ а ұ ғ ымы, кө бінесе, бұ қ аралық тү сінікте тұ тас алғ андағ ы Исламдық ө мір салты, қ ұ рамына ә ртү рлі - діни, адамгершілік, заң дылық, тұ рмыстық ө лшемдерді, сондай-ақ ә дет-ғ ұ рыптарды біріктіретін жалпығ а ортақ Исламдық мінез-қ ұ лыктар ережелерінің жиынтығ ы тү рінде қ абылданады. Шариғ аны мұ ндай кең мағ ынада «діни заң» деп те атайды, бұ л жерде шариғ а термині заң тіліндегі мағ ынада емес, жалпы ә леуметтік мағ ынада қ олданылып тұ р. ТМД-дағ ы Ислам дінін ұ стайтын аймақ тарда «шариғ а заң дары» деген тіркестің де мағ ынасы дә л осындай.