Тақырып: Ислам дінінің негізгі бағыттары мен мазхабтары.

1.Ислам дініндегі жікке бө ліну: суниттер, шииттер, хариджиттер.

2.Ислам дініндегі негізгі мазһ абтар.

3.Ислам дініндегі сопылық ілімі жә не оның негізгі ұ станымдары.

4.Сопылық ілімнің қ азақ жерінде таралуы.

Исламның ө зге ә лемдік діндерден айырмасы – оның айқ ын рә міздерінің болуы. Мұ сылманшылық екі сенім негізі бойынша қ ұ рылғ ан: біріншісі – Алладан басқ а қ ұ лшылық етілетін тә ң ірдің жоқ тығ ына; екінші – Мұ хамедтің (ғ алайһ иссаламның) Алла тарапынан бү кіл адам баласына жіберілген пайғ амбар екендігіне сену. Сондық тан “Алладан басқ а (тә ң ір) жоқ, Мұ хаммед оның елшісі, араб тілінде “Ла илаһ а иллалаһ мұ хаммадү р – Расулү ллаһ, ” – деген мү барак қ ағ иданы тілмен айтып, кө ң ілімен бекіткен адам ислам дінінде болып саналады. Бұ л сенімді (символды) Има, сенушіні Мү һ мин деп атайды.

Нағ ыз ислам жоғ ары мә дениетті жә не гуманистік идеяларды насихаттайды. Мұ хаммед пайғ амбар ө зінің хадисінде: “Дінде зорлық жоқ ” – деген. Яғ ни, ислам дініне біреуді мұ қ таж ету немесе пайдасын беріп, енгізуге жол жоқ. Ә р пенде исламды ө з еркімен, ө зінің қ алыбымен (жү регімен) қ абылдауы тиіс.

Діни мейрамдарғ а Ә р мұ сылман ү шін жұ ма – қ асиетті кү н. Ол бү кіл араб елдерінде демалыс. Рамазан айының жиырма жетінші тү ні – “лә йлат ә л-қ адр” – қ адір тү ні. Бұ л тү нді шырақ ты сө ндірмей тілек ү стінде ө ткергендерге Алланың рақ меті жауады. Оның шығ у тарихы – Қ ұ ранКә рим Алладан Мұ хаммед пайғ амбарғ а аян етілген.

Исламдағ ы негізгі бағ ыттарды Мұ хаммед пайғ амбар айтқ ан екен: ислам мен дү ниеден ө ткен соң ү мметім 73-ке бө лінеді, соның біреуі ғ ана жаннаттық, - деп. Пайғ амбар Алланың рахымына бө ленген соң исламда негізгі екі тарап айқ ындалды. Олар-суннилер жә не шииттер (шиа – қ осылу, бірігу). Бұ л бө ліну негізгі дінді таратудан емес, тақ таласынан туды.

“Сунна” араб тілінде “жол” деген мағ ына береді. Cуннилер хадистерді нағ ыз мұ сылмандар жү ретін жол деп таниды. Осыдан олар ө здерін “аһ ли ас-сунна”, немесе “аһ ли ә хли-сунна уа жамағ ат” - “сунна адамдары”, - деп атайды. Сонымен бірге олар Мұ хаммед пайғ амбардан соң ғ ы тө рт халиф қ ұ рметіне “аһ ли шариар” деп те аталады. Суннилер негізгі тө рт мазхабқ а бө лінеді. Олар – ханифийлер немесе имам Ағ зам Абу Ханифи жолындағ ылар, шафиғ илер, мә ликилер, ханбалилер.

Сунниттер ө зі ө з ішінен асхабу рай, асхабу хадис болып екіге тармақ талады.

Шийттердің тө рт тармағ ы бар, Исмайлиттер (карматтар), “шеткілер” (гулаттар), Зайдиттер, Имамиттер.

Сунниттік бағ ыттың шийттік бағ ыттан басты айырмашылық тарының бірі, олар Мұ хаммед пайғ амбарымыздан кейін адамдар мен Алла тағ алаарасында елшінің болғ андығ ын жә не Алидің басқ а халифтерден басым ерекше екендігін, ә рі оның ұ рпақ тарының имаматқ а (мемлекет басқ аруғ а) толық мұ рагер екендігін мойындамайды. Шийттер ү шін имаматтық Алла тағ аланың ә мірі. Сондық тан да болар шийттік баспалардан шық қ ан Қ ұ ран кә рімдерде Алиді ерекше марапаттаушы қ осымша сү ре жазылғ ан. Шийттерде хадистер жинағ ы Ахбар (жаң алық тар)деп аталады.

Шийттіктің елеулі ағ ымдарының бірі – имамиттер. Олардың пайымдауларынша Али тұ қ ымының он бірінші имамы ә л-Хасан ә л-Аскари (873 ө.ж) дү ниеден ө ткен соң, он екінші имам болып тақ қ а соң ғ ы имамның жасө спірім баласы Мұ хаммед отырады, ө кінішке орай ол кө п ұ замай жоғ алып кетеді, кейбір риуайаттарда жасырынып қ алады. Оны “жасырын” имам-махди деп атайды. Тарихта бұ л жасырын имамғ а деген сенім талай секталардың дү ниеге келуіне негіз болады.

Осымен қ атар шийттіктер адам ө міріне шын сенімі ү шін қ ауіп тө нетін болса, оны жан амандығ ы ү шін жасыруғ а, бү ркемелеуге болады деп санайды. Оны олар “такийа” – деп атайды. Такийаның қ аталырақ тү рдегі нысаны сунниттіктерде де кең інен қ олданылады. Сунниттіктердің айтуларынша егер адамғ а діні ү шін қ ауіп тө нетін болса немесе оны басқ а дінге кіруге мә жбү р ететіндей жағ дай туатын болса немесе оны басқ а дінге кіруге мә жбү р ететіндей жағ дай туатын болса, Қ ұ ран ол адамғ а бө где жерге қ оныс аударуды бұ йырады. Сонымен қ атар сунниттіктер шийттіктерде қ алыптасқ ан, ө з заманында Омар тыйым салғ ан, уақ ытша некені де мойындамайды. Бұ дан басқ а бұ л екі бағ ыттағ ылардың ғ ұ сыл алуда, дә рет алуда, намаз оқ уда жә не бірқ атар ғ ибадат тү рлерін орындау тә ртіптерінде ө зіндік айырмашылық тары байқ алады.

Мазһ аб. Араб тілінде «баратын жол», «лайық ты кө зқ арас» мағ ыналарын білдіреді. Ислам тарихында пайда болғ ан барлық саяси, сенімдік (итикадтық) жә не фикһ тық (шариғ ат ғ ылымы, тә сілдері мен ү кімдері), сонымен қ атар амалдық (іс ә рекетке қ атысты) пікір ағ ымдарын анық тайды. Терминологияда Мазһ аб Ислам дінінің тү рліше тү сіндірілуі жә не іске асырылуынан пайда болғ ан итикадтық жә не фикһ тық қ оғ амдарды анық тайтын ұ ғ ым болып табылады. Негізінен, Ислам тарихындағ ы барлық мазһ абтар саяси жә не итикадтық немесе фикһ тық, фикһ тық -амалдық мақ сатта пайда болғ ан. Белгілі бір тұ лғ а немесе ғ алымның тұ жырымдары мен анық тамаларын қ олдағ ан қ оғ амдар Қ ұ ран аяттары мен хадистерді ө з тү сініктеріне арқ ау етіп алғ ан. Саяси, діни жә не амалдық тү сініктеріне Ислам дінінен дә лелдер іздестірген. Барлық мазһ абтар, қ ай мақ сатта жә не қ ай себеппен шық са да, Қ ұ ран мен сү ннет тү сінігіне арқ а сү йейді. Десек те, олар осы екі негізгі қ айнар кө зді тү рліше тү сініп, ә рқ алай жорамалдағ ан.

Ислам тарихындағ ы саяси жә не итикадтық себептермен шық қ ан мазһ абтар бастапқ ыда «фырқ а» (кө пше тү рде фырақ), «нихле» (кө пше тү рі нихал) жә не «мақ ала» (кө пше тү рі мақ алат) деп аталғ ан. Бұ л ұ ғ ымдардың ә рқ айсысы басқ а тү сінік пен амалда болғ ан топ немесе топтар деген ұ ғ ымды білдіреді. Яғ ни, белгілі бір себептермен мұ сылман қ оғ амына сай келмейтін діни топтардың атауы болып табылады. Мұ сылман қ оғ амдары арасында пайда болғ ан бө где діни тү сінік пен жорамал алғ ашқ ыда «мақ ала» деп аталғ ан. Мысалы, адамдар ү лкен кү нә істеген мұ сылманның жағ дайы туралы пікір таластырғ анда осы тақ ырыпта бір ғ алым басқ а тү сінік берсе, осы кө зқ арас немесе тү сінікті «мақ ала», оны шығ арғ ан адамды «сахибу л мақ ала» деп атайтын еді. Имам Ә л-Ә шаридің «Китабу Мақ алати л-муслимин уә хилафи л мусаллин», ә л-Куммидің «Китаб л-мақ алат» атты шығ армалары осы салада жазылғ ан алғ ашқ ы туындылар ретінде тү рлі мақ алалар туралы кең мә лімет береді. Сонымен қ атар, «мақ ала» сол кезең дегі адамдардың тұ рақ ты (ө зекті) мә селесі деген мағ ынағ а жә не жү зеге асыруы ү шін жіберілген.

Сопылық немесе тасаууф(араб.: ت ص و ّ ف ‎, таṣ аууұ ф) — зуһ д (аскетизм), жақ сылық тармен ә шекейлену, нә псіні тазарту жә не рухтың дә режесін кө теру. Тасаууф ғ ылымы — сопылық ты ұ станатын адамдардың сенімдерінің жинағ ы жә не олардың оң аша халінде жә не жиындарда ұ станатын ә дептері. Сопылық — дү ниеден безуге, нә псіні есептеуге, тә нге қ атысы бар нә рселерден бет бұ руғ а, нә псіні тазалауғ а, Аллаһ тағ алағ а мағ рифатқ а немесе хақ иқ атқ а иман келтіру арқ ылы қ осылу (араб.: ف ن ا ء ‎ — нирвана) дә режесіне жетуге ұ мтылысқ а негізделген ө мір салты. Сопылық ты ұ станушыны сопы (араб.: ص و ف ي ‎, суфий) деп атайды. Сопылар ө здерін Мұ хаммед пайғ амбар Жә бірейіл хадисінде айтқ ан ихсанды жү зеге асырушылар санайды.

Классикалық сопы ғ алымдар сопылық ты «мақ саты жү ректі қ айтару мен Аллаһ тан басқ а заттардан бұ ру» деп анық тағ ан. Дарқ ауи тариқ атының қ азақ. сопылық ұ стазы Ахмад ибн Аджиба қ азақ. сопылық «сол арқ ылы Қ ұ дайдың ішкі болмысының қ ұ зырында қ алай саяхаттауды, ластық тан тазалануды, жақ сы қ асиеттермен ә семдеуді білуге болатын ғ ылым» деген.

Классикалық сопылар зікірге қ ұ лшыныспен жә не аскетизммен ерекшеленетін болғ ан. Сопылық тың ізбасарлары ерте Умә йя халифатының кезіндегі дү ниеге деген қ ұ лшынысқ а реакция ретінде пайда болғ ан[6]. Сопылық мың жылдық тар бойы кө птеген мә дениеттердің ә серін басынан ө ткізіп, бастапқ ыда араб тілімен, содан кейін парсы, тү рік жә не басқ а да ондағ ан тілдерде ойларын білдіреді. Сунниттік немесе шииттік боп келетін сопылық тариқ аттарының тү п негізі Мұ хаммед пайғ амбардың кү йеу баласы Ә ли ибн Ә бу Талибке дейін жетеді деп саналады. Тек Нақ шбандийа тариқ аты ғ ана ө з негізін Ә бу Бә кірден бастайды