Кіріспе. І бөлім. Түрік қағанатының ішкі саясаты және Істемі

Кіріспе

І бө лім. Тү рік қ ағ анатының ішкі саясаты жә не Істемі

1.1.Билік пен қ оғ ам..........................................................................

1.2.Қ ұ қ ық пен заң

ІІ бө лім.Тү рік қ ағ анатының сыртқ ы саясаты жә не Істемі

2.1.Соғ ыстар мен жорық тар

2.2. Сауда мен дипломатия

ІІІ бө лім.Істемінің ө мірі

3.1.Істемі ө мірі туралы мә ліметтер

Орытынды

Пайдаланылғ ан ә дебиет

Осымшалар

Кіріспе

Диплом жұ мысының ө зектілігі. Орталық Азияның тарихи аренасына Тү рік қ ағ анатының қ ұ рылуымен жаң а саяси кү ш келді.Ұ лы қ ағ анаттың қ ол астына этникалық шығ у тегі ә р тү рлі ру мен тайпалар бірігіп, осы бірлестік тарихи қ ысқ а уақ ытта кез келген мемлекет пен билеушілер санасатын, жеке мү ддесін қ ойып, оны қ орғ ай алатын қ ауһ арлы империяғ а айналды.Тү рік мемлекеті Шығ ыста да, Батыста да ә йгілі болып, даң қ ы шық ты.Ө йткені, қ ұ рлық тың екі бө лігінің жалғ астырган кө пір - Ұ лы Жібек жолының Орталық Азия арқ ылы ө тетін басым бө лігі тү ркі билеушілерінің билігінде болды.

Қ ағ анаттың жү ргізген ішкі де, сыртқ ы да саясаты тиімділігімен кө зге тү седі.VІ-VІІ ғ асырлар кезең індегі жағ дайлар мен шарттарды ескерген бұ л саясат дә л сол уақ ытта, одан кейінгі кездерде де жетістікке ә келіп, жемісін беріп отырды.Жү ргізілген саясаттың жә не оның нә тижелерінің сә тті болуы бірнеше факторларғ а келіп тіреледі, яғ ни негізгі бірнеше факторларғ а байланысты қ ағ анат мемлекеттіліктің жоғ ары сатысына дейін жетіп, біртұ тас қ оғ ам қ ұ ру мү мкіндігін алды.Негізгі факторларғ а келесілерді жатқ ызуғ а болады: ә скер; басқ ару жү йесі.Бұ л факторлар қ ағ анаттың негізгі кү шін, артық шылық тарын қ алыптастырды.Тү рік қ ағ анатының ұ лылығ ының негізінде жатқ ан тағ ы бір фактор бар, біздің ойымызша, ол тұ лғ алық фактор болмақ.Тұ лғ а сө зі мен іс-ә рекетіндегі ө зіндік ерекшеліктерімен тарихи уақ ыт арнасын бұ рып, тарихи оқ иғ алардың желісін ө згертеді.Бұ ндай кө зқ арасты алғ аш ұ станғ андардың бірі – Полибий.Атақ ты эллинистік тарихшы жеке тұ лғ аның психологиялық ерекшеліктеріне жә не ә рекеттеріне, тарихтағ ы орнына ү лкен мә н берген.

Тү рік қ ағ анатының тарихында ерекше атайтын тұ лғ алар кө п болмаса да, аз емес.Тізімнің ең басында тұ ратын тұ лғ а, ә рине, Бумын.Бумын - қ ағ анаттың алғ ашқ ы қ ағ аны, Ашина руының кө семі.Ол 545-552 жылдарда биледі, билік қ ұ рғ ан жылдары туыстас тайпаларды біріктірумен қ оса, тү ркі тайпалары бағ ынышты болып келген Жужань қ ағ анатын жең у арқ ылы тә уелсіз қ ағ анат қ ұ рды.Тү рік қ ағ анатының қ алыптасуы Бумын қ ағ анның арқ асында жү зеге асты, бұ л мемлекеттің ө мір сү руінің ө зі, ең алдымен, Бумын қ ағ ан есімімен байланысты.Дегенмен, біздің тақ ырырыбыздың ө зегі болатын сө з есімі ә йгілі, тарихта қ алдырғ ан ізі зор, ү лесі мол тұ лғ а туралы қ озғ алады.Ол – Бумын қ ағ анның туысы жә не беделді қ олбасшысының бірі - Естеми қ ағ ан.Ашина руынан шық қ ан Істемі қ ағ ан Тү рік қ ағ анатында Бумын қ ағ аннан кейінгі екінші лауазымды адам болды. Істемі ағ асымен бірге Жужань қ ағ анатына қ арсы жең істі соғ ысқ а қ атысуы арқ ылы атын шығ арды.Істемі есімімен мемлекеттің іргесін нығ айтқ ан, алыс-жақ ын шет елдерге танылуына сеп болғ ан оқ иғ алар тікелей байланысты.

Қ азіргі кезде еліміздегі тарих ғ ылымының саласында инновациялық бағ дарлама жү зеге асуда.Ол – «Тарих толқ ынындағ ы халық» бағ дарламасы.Бұ л бағ дарламағ а қ атысты Елбасы Н.Ә.Назарбаевтың: «Біз ұ лттың тарихи санасын қ алыптастыру жұ мысын жалғ астыруымыз керек...
Тағ ылымы мол тарихымызбен, ұ лы бабалардың ұ лағ атты ө мірінен алар тә лімімізбен біз алдағ ы асулардан алқ ынбай асамыз...
Қ азақ стан халқ ы ұ лы тарихтың иесі атануғ а лайық...», - деген сө здері, оның зор маң ызына нұ сқ ап тұ р.

Біздің жұ мысымыз осы бағ дарламаның аясында пайда болғ ан перспективалар мен мү мкіндіктерді іске асыру арқ ылы отанымыздың тарихи ө ткеніндегі ақ таң дақ тарды ә йгілеп, тә уелсіз қ азақ елінің принципалды тү рде жаң а тарихи санасын қ алыптастыру жұ мысында ө зіндік қ ұ нды ү лесін қ осу ү шін арналады.

Зерттеу объектісі. Зерттеу объектісі мемлекеттік-саяси ұ йым ретіндегі ерте орта ғ асырлардағ ы Тү рік қ ағ анаты жә не оның қ оғ амның ішкі салалары мен сыртқ ы қ арыс-қ атынастарда жү ргізген саясаты, сонымен бірге, бұ л саяси ү рдістердегі мемлекет қ айраткері Істемінің орны мен рө лі, оның жеке тұ лғ асы мен ө мірі болып табылады.

Зерттеу пә ні. Зерттеу пә ні саяси ү рдістер мен қ ұ былыстар ә серінен мемлекетті қ ұ раушы институттарда туындағ ан жағ дайлардың алғ ышарттарын жә не себептерін, негіздері мен салдарларын жә не VI-VII ғ асырларда Орталық Азия шең берінде кө не тү ріктер мемлекетінің жә не тү рік билеушілерінің тарапынан жү ргізілген геосаясаттың басты мақ саттары мен басым мү дделерін талдау болып табылады.

Жұ мыстың мақ саты. Тарихи, археологиялық, лингвистикалық деректерге сү йене отырып, VI-VII ғ асырлардағ ы кө не тү рік қ оғ амының саяси ө мірінің ұ йымдастырылу ә рі қ алыптасуының мә селелерді зерттеу ә рі реконструкциялау, Істемі қ ағ анғ а қ атысты мә ліметтерді жинақ тау ә рі жаң ғ ырту.

Жұ мыстың міндеттері. Жұ мыстың мақ саттарына сай келесідей міндеттер қ ойылады:

1) тү ріктердің ө зіндік саяси дә стү рлерін сақ тау мен ұ станудың барысында пайда болғ ан мемлекеттік институттардың қ ызметі мен қ ұ рылымын сипаттау;

2)мемлекеттік институттар арасындағ ы ө зара байланыс пен шарттастық аспектілерін іздеу;

3)тү рік мемлекетінің саяси тарихындағ ы соғ ыстар мен жорық тардың мә нін, маң ызын, барысы мен нә тижелерін сипаттау;

4)Істемі қ ағ ан мен жалпы кө не тү ріктердің ө міріндегі оқ иғ алардың бір-бірімен астасуын, олардың арасындағ ы байланысты кө рсету;

5)тү ріктердің шет мемлекеттермен жасағ ан сауда-дипоматиялық қ атынастарын ашып кө рсететін жайттарды анық тау;

Зерттеудің хронологиялық шектері. Негізінен Тү рік қ ағ анаты жә не Істемі қ ағ ан ө мір сү рген VI-VII ғ асырлар.

Зерттеудің территориялық шектері. Кө не тү ріктердің мемлекеті шырқ ау шегі кезең інде шығ ыста Алтайд тауларынан Саянғ а, батыста Еділ мен Солтү стік Қ ара тең із жағ алауларына; солтү стікте Минусинск ойпатынан, оң тү стікте Тоқ арстанғ а дейінгі кең істікті қ амтыды.

Жұ мыстың қ ұ рылымы. Диплом жұ мысының қ ұ рылымы кіріспеден, екі бө лімнен, 5 параграфтан, қ орытынды мен пайдаланғ ан ә дебиеттер тізімінен жә не қ осымшадан тұ рады.

Жұ мыстың ғ ылыми жаң алығ ы:

1)Тү ріктердегі ө зіндік кө шпелі ө ркениеттің қ алыптасуына жә не ө мір сү руіне жағ дай жасағ ан ішкі жә не сыртқ ы саясатқ а байланысты мә селені зерттеуде;

2) Мемлекеттің тарихы мен тарихи ү рдіске қ атысушы жеке тұ лғ аның ө мірі мен қ ызметі арасындағ ы ө зара байланыстың маң ызын ашуда;

3) Тү рік мемлекетінің ішкі жә не сыртқ ы жағ дайына қ атысты жеке тұ лғ аның орны мен рө лін анық тауғ а кө мектесетін жаң а кө зқ арастарды ұ сынуда.

Тақ ырыптың зерттелу дең гейі. Кө не тү ріктер тақ ырыбы екі ғ асыр бойында Ресей, АҚ Ш, Германия, Франция, Тү ркияның, Жапонияның ғ ылыми институттарымен зерттеліп келеді.Ал Қ азақ станда бұ л тақ ырып зерттеу нысаны ретінде ХХ ғ асырдың орта кезінен бастап алынып келеді.

Тү ріктерді зерттейтін ғ ылым тюркологияның негізі XVIII ғ асырда Европада қ аланды.Бұ л ғ ылым ө з кезегінде синология ғ ылымынан бө лініп шық қ ан.Тү ріктер жө ніндегі деректер алғ аш қ ытай тілінде жинақ талып, аталмыш ғ ылымның жеке саласына айналғ ан.Бұ л деректердегі мә ліметтер қ ытай мемлекетінің тарихындағ ы тұ тас кезең деріне арналып жазылғ ан хроникалар (ши) мен жылнамалар (шу) болып табылады.Бұ л деректерге сү йене отырып, орта ғ асырлық қ ытай тарихышылары қ ытай императорларының тү рік тайпалары жә не мемлекеттерімен қ арым-қ атынасы туралы мә ліметтер сақ талғ ан энциклопедиялар, энциклопедиялық анық тамалар қ ұ растырғ ан.

Қ ытай деректерін алғ аш аударғ андар мен оларғ а пікірлерін жазғ ан ғ алымдардың ең бектері де бағ алы.Солардың бірі ең бегі 1756-1758 жылдары жазылғ ан француз ғ алымы Ж.Де Гинь («Генеральная история гуннов, тюрок и прочих татар»).Кейіннен 1874-1877 жылдары С.Жульенның ең бегі жарияланды.Бұ л жаң ашыл ең бектер тақ ырыпқ а деген ғ ылыми кө зқ арастың артуына сеп болды.

Қ ытай деректерін европалық тілдерге аударуда кең масштабта жұ мыс жү ргізген келесі ә йгілі орыс ғ алымы Н.Я.Бичурин («Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена») болып табылады.Ол императорлар сарайында болып, тү п деректердерді пайдалануғ а мү мкіндік алғ ан.Бичуринның ең бегін жалғ астырғ ан ғ алым Н.В.Кюнер («Китайские известия о народах Южной Сибири, Центральной Азии и Дальнего Востока») ө з зерттеулерінде қ ытай иероглифтарының транскрипциясын жасап, мә ліметтер алғ ан.

Шығ у тегі қ ытайлық неміс тарихшысы Лю Мао-цзай VI— XVIII ғ асырларда кө не тү ріктер жайында жазылғ ан қ ытай ең бектеріндегі шашыраң қ ы мә ліметтерді жинақ тап біріктірген.

Тү ріктер жайлы араб-парсы деректерінің кө пшілігі ХIХ-ХХ ғ асырларда В.В.Григорьев, В.Минорский, А.Г.Туманский сынды ғ алымдармен анық талып, жарияланғ ан болатын.Олардан басқ а тақ ырыпқ а қ атысты кең естік академик В.В.Бартольдтың жү ргізген зерттеу жұ мыстары тарихнамалық тұ рғ ыд елеулі орын алады.Оның ең бектері тү ріктерді ғ ылыми тұ рғ ыда зерттеуге негіз болды.

Тү ркілердің тарихын жекелеген аспектілерге бө лмей, тұ тас пә н ретінде қ арастырғ ан атақ ты кең ес ғ алымы А.Н.Бернштам.Оның ең бектері («К вопросу о возникновении классов и государства у тюрок VI – VIII вв. н. э» жә не «Социально-экономический строй орхоно-енисейских тюрок в VI – VIII вв») тү ріктердің мемлекеттігі мен ә леуметтік-экономикалық жү йесі жө нінде мә ліметтер береді.

Тү ріктер туралы жазылғ ан ең басты ең бектердің бірегейі – Л.Н.Гумилевтің «Кө не тү ріктер» кітабы.Ең бекте Тү рік қ ағ анатының тарихына кең ауқ ымды ә дебиеттер жә не инновациялық ә діс-тә сілдер кө мегімен терең талдау жә не анық сипаттау жасалады.

ТМД аумағ ында кө не тү ріктер тақ ырыбын зерттеуге қ омақ ты ү лес қ осқ ан ғ алым С.Г.Кляшторный болып табылады.Оның ең бектері кө не тү ріктер мә селесінің шең беріндегі ә ртү рлі аспектілерді қ арастырады.

Тү рік қ ағ анатына қ атысты ірі ең бектер жазғ андардың қ атарынан Р.Рахманалиевты («Империя тюрков. Великая цивилизация») жә не А.Тасағ лыны («Кө к Тү ріктер»), оғ ан қ оса С.Мақ судиды («Тюркская история и право») атап ө туге болады.

Шетелдік ғ алымдардан М.Дромпптың тү рік мемлекетіндегі мемлекетік аппараттың қ ызмет етуі мен билік ө кілдерінің лауазымдары туралы ғ ылыми мақ алалары қ ызуғ ышылық тудырады.

Отандық ғ ылыми салада тү ріктер тақ ырыбына зерттеулер арнағ ан бірнеше кө рнекті ғ алымдар бар.Олар кө не тү ркілердің жазуымен айналысқ ан А.С.Аманжолов, тү рік билеушілеріне қ атысты мә ліметтерді талдап кө рсеткен Қ.Салғ араұ лы, сонымен қ атар тү ркілердің мемлекеттігін бірнеше аспект бойынша зерттеген Т.С.Жұ мағ анбетов сынды зерттеушілер.

Жалпы, осы кө рсетілген жә не басқ а да кө птеген деректерден алынғ ан материалдардың базасы бірқ атар мә селелерге: ішкі саясат пен билеушілердің тұ лғ асына қ атысты толық қ анды жауап бере алмаса да, біздің жұ мысымыздағ ы негізгі міндеттерді шешуге қ ажетті мә ліметтік қ орды берді.