Билік пен қоғам 4 страница

Шаруашылық ты жү ргізудегі қ атал ә рі ерекше жағ дайлар заң ды неке формаларының кү рделенуі левират жә не сорорат секілді қ ұ былыстардың пайда болуына ә келді.Аталғ ан некелік формаларғ а ер адам жоғ арыда айтылғ ан екі неке тү рінің дең гейінде қ атысты.Левиратта жас айырмашылығ ы есепке алынбады. Чжоу шу дерегінде, левират бойынша кө шпелілерде ә кесі қ айтыс болғ анда оның ә йелдері, туғ ан анасынан басқ асы, ү лкен баласының ә йелі атанды немесе ө зге жақ ын туыстары арасында бө лінді [ ]. Х.Арғ ынбаевтың жазуынша, левират қ аза болғ ан ер адамның отбасын, ең алдымен, мү лікке қ атысты оның туысқ андары мен руына меншік объектісіне айналдырады.Жесір болса бұ рынғ ы руының қ амқ орлығ ында қ ала бергендіктен, қ аза болғ ан кү йеуінің руынан немесе одан басқ а рулардан жаң а кү йеу таң дауда теориялық тү рде таң дау еркіндігін сақ тап қ алды.Егер ә йел екінші шешімді таң дағ ан жағ дайда, бұ рын болғ ан барлық мү лкінен айырылды.

Сорораттың ә леуметтік маң ызы левираттан тө менірек болғ анымен, қ ұ қ ық тық тұ рғ ыда бұ л қ ұ былыс отбасылар арасында некелік келіссө здер кезең індегі екі жақ ты қ осатын келісімнің жасалуының дә лелі мен фактісі болып табылады.Сорораттың ең айқ ын ү лгісі ұ йғ ыр қ ағ аны Бегудің некелік жағ дайында кө рінеді, ол Тан ә улетінің ө кілі болғ ан ү лкен ә йелі Білге қ атынның қ айтыс болуынан кейін, оның сің іліне ү йленеді [ ].Бұ л тұ ста бірінші ә йелдің сің ілдері тұ рмысқ а шық қ аннан кейін дә реже бойынша онымен тең болғ ан, сондай-ақ жездесінің толық қ амқ орлығ ына алынғ анын айтуғ а болады.

Ал конкубинаттық неке отбасы қ ұ ру ресми келіссө здер аясында емес, яғ ни екі жақ келіспегендіктен, қ алың дық ты ұ рлап қ ашу жолымен қ ұ рылғ анда іске асты.Дегенмен, кө пшілік жағ дайда алғ ашқ ы қ адам жасалып қ ойылғ андық тан, қ алың дық жағ ы ымырағ а келіп, татуласып, неке қ ұ ру ү рдісін жалғ астыруғ а келісімін беріп отырғ ан.Осыны ескере келе, орта ғ асырлардағ ы тү ріктерде қ ыз ұ рлау қ ылмыс ретінде есептелмеген, керісінше азаматтық қ ұ қ ық тың бір саласы ретінде қ абылданғ ан ә рі солай болғ ан.Бұ л неке де белгілі бір ережелерді ұ стану арқ асында толық қ ұ қ ық тық қ абілетке ие болғ ан.

Конкубинат сондай-ақ ер адамның сә тті ә скери жорық нә тижесінде олжа болып тү скен тұ тқ ын ә йелдерді иеленуімен жү зеге асқ ан.Олардан туғ ан балалардың қ ұ қ ық тары заң ды некеден туғ ан балалардың қ ұ қ ық тарымен тең естірілген, бірақ жеке бас еркіндігі мен таң дау еркіндігіне келгенде ол балалар қ ысымғ а ұ шырағ ан.

Бұ л жолмен қ ұ рылғ ан моногамды жә не полигамды отбасыларда туысқ андық дә реже бойынша егжей-тегжейлі бө лініс болмағ ан, негізгі бө лініс ұ рпақ тық буын белгілерімен жү рген.Бір ұ рпақ ішіндегі барлық туыстар бір-біріне қ атысты бауырлар-інілер, ә пке-қ арындастар болып саналып, жастарына сә йкес ажыратылғ ан.

Полигамиялық отбасыда жоғ арғ ы қ ұ қ ық ты ү лкен ә йел («бә йбіше») иемденді, ол кейінгі некелердің қ ұ рылуына ресми рұ қ сатын беріп отырғ ан, ө з кезегінде кіші ә йелдер шаруашылық пен тұ рмыс жү ргізу мә селерінде оғ ан

Тү рік қ ағ анатындағ ы билік саласындағ ы ө згеше элементтердің бірі – ү лестік- сатылық жү йе. 553 жылы тақ қ а Бумын қ ағ анның бірінші ұ лы Шету тақ тан аластатылғ аннан кейін, екінші ұ лы Кушу отырады. Ол Мұ қ ан қ ағ ан деген титулды иеленеді. Мұ қ ан қ ағ ан кезінде қ ағ анаттың саяси ә леуеті артып, аталғ ан ү лестік-сатылық жү йе қ алыптасады. Оның арқ асында Тү рік қ ағ анаты Азиядағ ы ү стемділік етуші рө лін 100 жылдан астам ұ стап тұ руғ а жә не VI-VII ғ асырлардағ ы Иран, Византия сынды ұ лы державалармен бә секелесуге мү мкіндік алды.

Жү йенің мә ні мұ рагерлік тә ртіпке негізделді. Тү рік қ ағ анаты ә скери кү штің кө мегімен немесе Л.Гумилев жазғ андай «найзаның ұ шымен жә не қ ылыштың ө ткірлігімен» қ ұ рылғ ан. 550-560 жылдарда Азияның едә уір аймағ ын алып жатқ ан Сары тең ізден Еділге дейінгі жерлерде қ оныстанғ ан барлық кө шпелі тайпаларды бағ ындырғ ан. Бірақ бұ л ұ лан-ғ айыр территорияны бағ ындыру аз, оны бағ ынышты кү йде ұ стап тұ ру қ ажет еді. Бұ л мақ сатта қ атаң қ анаушылық кү шке жү гінген тү ркілерге бағ ынышты тайпалардың кө ң ілі толмады. Сондық тан Ашина руына қ арсы бас кө терулер мемлекет қ ұ лағ анғ а дейін толастамай, бө лшектенудің қ аупі сейілген емес.

Мұ қ ан қ ағ ан алдында тұ рғ ан ө зекті ішкі саяси проблеманың бірі шеткері территориялардың бө лінуінің алдын алу болды. Бағ ынышты тайпалардың адалдығ ы тү ркілердің атты ә скері жақ ын маң да жү ргенде ғ ана сақ талды. Бұ л жағ дайда тек сол тайпаларды билеуге тағ айындалғ ан, жеткілікті ә скери кү шке ие билеуші ө кілдері ғ ана қ арсылық жә не бө ліну ә рекеттеріне тосқ ауыл қ оя алды. Алайда қ олында билік те, ә скер де бар ө кілдің қ ағ анғ а толық адалдық танытуы кү мә нді болды. Тіпті ө кілдердің туыстар арасынан қ ойылуы мә селені шешпеді, ө йткені туысқ андық қ атынастар адалдық тың кепілі бола алмады.

Жү йенің идеясы келесідей болды: ә скери кү шпен қ орқ ыту да ә рі туысқ андық қ атынастар да адалдық тың кепілі болмауына себепті, ол ө кілдерді орталық билікке байлайтын мү дделерді ұ сынудың қ ажеттілігі туындады.Ү лестік-сатылық жү йе орнатқ ан мұ рагерлік тә ртіпті қ олдану осы қ ажеттілікті ө теудің тиімді шешімі болды. Тә ртіптің реті бойынша, ә кеден билік ұ лғ а емес, ағ адан ү лкен ініге не ү лкен жиенге берілді. Тақ қ а ү міткер ханзадалар басқ ару ү шін ү лесін иемденді [42].

568 жылы тү ркілердің мемлекеті тө рт ү лестен тұ рды, 576 жылы ү лестер сегізге кө бейді. Ә р ү лесті билеуші ө кілдері басқ арды жә не ү лестер жерден гө рі, ә скери кү штердің бө лінуіне қ атысты болғ ан сынды. Мұ қ ан қ ағ ан 572 жылы ө мірден ө ткеннен соң, тақ қ а ол енгізген жаң а тә ртіпке сай інісі Тобо хан келді. Тобо ханды Менандр ең бегінде Арсила деген атпен кө рсетеді [60, 374-418-бб.]. Бумынның баласы Тобо қ ағ анның атына қ атысты бірнеше нұ сқ а бар: бірі тотемдік – Арслан, тағ ы бірі - 1956 жылы табылғ ан Бұ ғ ұ т стелласындағ ы соғ ды жазбасында оқ ылғ ан Таспар есімі [64, 129 б.].

Тобо қ ағ ан 572 жылы ү лестерді бө ліске салды. Шығ ыстағ ы ү лесті жиені Шетуге, батыстағ ы бауырына берді, ол бауыры кө п ұ замай қ айтыс болып6ү лестерді баласы Бө рі хан алды. Мұ қ ан қ ағ анның баласы Тө ременде солтү стікте ү лесі болды, сонымен бірге Естеминің ұ лдарында да ү лестер

солтү стік-шығ ыс аудандарының бірін қ осатын таулы аймақ [Л. Потапов, 1973, с. 283–284].

Істемінің анасының аты – Қ ұ лан, ал ә кесі - тү ркілердің билеушісі шад Ағ ын.Ол балалық шағ ының басым бө лігін ә ке-шешесімен бірге ө ткізіп, тә лім-тә рбиені солардан алады.Бала кезінен билеушінің мұ рагеріне тә н мінез-қ ұ лқ ымен кө зге тү сіп, тү ркілердің тұ рмыс-тіршілігімен біте қ айнасқ ан ә скери істе жоғ ары жауынгерлік дарындылығ ын байқ атады.Тү рік қ оғ амында ер мен жауынгер сө здері бір-бірімен пара-пар ұ ғ ымдар болды.Ә сіресе, ашина руынан шық қ ан билеуші тап ө кілдері ө здерінің тікелей билеу қ ызметін атқ арумен қ оса, ә скери істің, ұ рыс жү ргізудің ә діс-тә сілдерін жетік мең герді.Істемі де бұ л қ атардан тыс қ алмады.Оның пешенесіне жазылғ ан тағ дырдың басқ а билеушілердің тағ дырына ұ қ самайтындығ ын, бала кезінде кө рген тү сі туралы оқ иғ а аң ғ артады.

Бұ л оқ иғ а бойынша, Естеми айлы тү ндердің бірінде тү с кө реді.Тү сте жанып тұ рғ ан оттың қ асында қ ару-жарағ ы сай, салтанаты келіскен, сұ сты ә рі қ аһ арлы кейпінде ә мірші отырады.Оның тура алдында жанары мұ ң ғ а толы, бақ ытсыздық қ а тап болғ ан бала тұ рады.Ары қ арай екеуінің арасында диалог жү реді: Ә мірші балағ а сұ рақ қ ояды: «Ә кең сағ ан ө з кә сібін ү йретті ме? Сенің бойың а ә кең қ алдырғ ан шеберлік дарыды ма?».Бала ү н қ атпады.Мү мкін бұ ғ ан қ орық қ аны немесе таң ырқ ағ аны себеп болды.Ә мірші бұ ғ ан кө ң ілі толмай тағ ы сұ рақ қ ойды: «Сен темір қ орытуды білемісің?».Бұ л жолы да бала жауап беретін сың ай танытпай, ү нсіз қ алды.Хан ашулы кө здерімен бір жағ ынан сескендіре, екінші жағ ынан ү міттендіре мынадай сө здер айтады: «Егер менің қ ол астыма темір балқ ытушы болып қ ызметке кірсең, басың аман қ алады».

Тұ тқ ын бала бұ л тұ ста да жақ ашпауы, ә рине ә міршінің шамына тигені сө зсіз.Алайда қ анша ашуланғ анмен, алдында тұ рғ ан жас бала тө рт тарапқ а аты тарағ ан ә йгілі шебердің соң ғ ы ұ рпағ ы екенін білгендіктен ол ашуын барынша тежеп отырды.Дегенмен, ағ ымдағ ы кү йін дауысы анық аң ғ артып тұ рды.

Араларындағ ы диалог ә рмен қ арай жалғ асты: «Сен менің бұ йрығ ымды орындамағ андармен не болатынын білетін шығ арсың» - деді хан.Тұ тқ ын баланың бұ л кезде кө з алдынан жү регіне жылы тиетін естеліктер жү ріп ө тті.Кө здері бұ лың ғ ырланып, тө мен қ арады.Ол туғ ан жерін, тума-туыстарын: аяулы анасын, қ амқ ор ә кесін, бауырмал ағ алары мен ә пкелерін есіне алғ ан болатын.Жауапсыз қ алғ ан балағ ан, ә мірші қ атаң даусымен айқ ай салды.Бала селк ете тү сіп, ойларынан айығ ып, бұ рынғ ы қ алпына қ айта келді.Ол: «Барлығ ын ө лтірген сен, сенсің!» - деді ызамен.Бұ дан кейін бала ханның жағ асына жармасып, оны соқ қ ылай жә не тепкілей жө неледі.Тек айналада тұ рғ ан қ арауылдағ ы жауынгерлер дереу хан ү стінен баланы жұ лып алады.Бұ л бейбастық қ а енді шыдамағ ан хан баланы жазалайтыны анық еді.Ә міршінің бұ йрығ ымен баланы екі қ олынан, екі аяғ ынан айырады.Ол жү рмек тү гіл, жеп-ішуден қ алады.Тіпті адамғ а ұ қ саудан қ алғ ан баланы, ми батпақ та ө лім аузына тастап кетеді.Міне, оқ иғ а осындай қ айғ ылы сарында бітеді.Оқ иғ а тү с болғ анмен де, мазмұ ны тарихи шындық қ а ә бден сай келеді.

Істемі бұ л тү стің ө з ө міріне қ атысы барын сезді.Оғ ан қ оса, сезіп қ ана қ оймай, тү стің астарында жатқ ан белгінің мә нін тү сінуге тырысты.Ал белгінің мә нін ашу ү шін ә детте тү с жору қ ажет болады.Тү с жорудың сол кездегі тү ркілердің қ оғ амында бар болғ аны қ ұ пия емес.Оғ ан Естемидың біз қ арастырып отырғ ан тү сін жору фактісі дә лел.Ә ң гімені енді осы арнағ а бұ рамыз.Істемі аталғ ан қ ызық тү сті кө ріп оянғ аннан кейін, ө зін жайсыз сезінеді.Жү зін қ ара тер басып, шошынғ ан адам кейпінде болады.Бұ ны байқ ағ ан анасы Қ ұ лан баланың жағ дайына кө ң ілі алаң дап, одан болғ ан тү стің анық -қ анығ ын сұ рап біледі.Естеми тү сін анасынан жасырмады, алдымен ол жайлы ә кесіне айтуды қ аласада.Бұ дан шығ атыны, аталмыш тү стің сырын ашуғ а ә уелі себепкер болғ ан баланың анасы Қ ұ лан болатын.

Енді осы тұ ста, тү стің Ө рпері деген бақ сымен жорылғ аны анық талады.Оның ү стіне, ол тү сте болғ ан оқ иғ аның тарихы жайында баяндайды (осы ғ ажайып оқ иғ а туралы ө з кезегінде айтылады).

Сонымен ү зілген ә ң гімені жалғ астырсақ, енді тү стің қ алай жорылғ аны туралы мә селені қ озғ ағ анда, келесідей жайттарды келтіруге болады.Тү сті жорығ ан Ө рпері кейуана қ анша жас жасағ аны беймә лім, бірақ оның жас кезін кө рген адам болмағ ан деседі.Тү рік қ ауымында одан асқ ан тү с жорушы болмағ ан екен.Жә не оны сол кездегі тү рік жұ рты қ арағ ан Жужан хандығ ының алыс мекендерінен іздеп келетіндер де табылғ ан екен.

Сө здің бастысына кө шейік.Ө рпері бақ сы Естемиден тү стің жайын бастан-аяқ сұ рап анық тағ аннан соң, тү стің «ә руақ тардың ескертуі» екенін айтады.Оның айтуынша, Естеми тү сінде кө рген тұ тқ ын бала, тү ркі атаулының ортақ бабасы болып шығ ады.Ол болашақ та билеуші болатын жас баланың тү сіне кіріп, жеке Естемидың, сонымен қ атар бү кіл елдің алдында кү тіп тұ рғ ан ұ лы істер мен сын-қ атерлер туралы белгі береді.Бұ дан кейін Ө рпері бақ сы ә лгі ғ ажайып оқ иғ аны айтып береді.Ғ ажайып оқ иғ а деп отырғ анымыз Естемидың қ ұ пия тү сіне кірген тұ тқ ын бала туралы аң ыз.

Қ ытайдың Чжоу шу, Бэй ши жә не Суй шу деп аталатын ә улеттік тарихи деректерінде тү ріктердің қ алай пайда болғ анғ ыдын суреттейтін екі аң ыз келтірілген.Бұ л аң ыздар тергеуден ө ткен елшіліктері, Солтү стік Қ ытайдағ ы мемлекеттердің сарайларында бір емес, бірнеше рет болғ ан тү ріктердің ө здерімен жазып алынғ ан.Қ ытайлық жазбаларда аталғ ан генеалогиялық аң ыздардың ә р тү рлі адамдармен жә не ә р тү рлі уақ ытта жазылғ андығ ы туралы айтылғ ан.Аң ыздар анағ ұ рлым анығ ырақ жазылғ ан жазба Чжоу шу-да болып табылады.Тү ріктердің ө здері бұ л екі ә ң гімені ата-бабаларының шынайы тарихы деп есептеген.Расында, екі аң ыздың мазмұ нында да мифологиялық сюжетпен қ оса, ә скери жә не ө зге де оқ иғ алар туралы, бұ л оқ иғ алар болғ ан мекендер туралы, ежелгі кө семдер мен оларғ а телінетін істер жә не қ абілеттер туралы нақ ты дерлік мә ліметтер бар.Бұ лар кейде реалды тү рде, ал кейде оқ ырмандарды қ иял-ғ ажайып ә леміне алып кетеді.

Біз қ арастырып отырғ анымыз дә л осы бірінші аң ыз.Ол аң ызғ а сә йкес, ү лкен батпақ тың (Бэй ши мен Суй шу бойынша – Сихай «Батыс тең ізінің» оң жағ асы) шет жағ ында тұ рғ ан тү ркілерді билеуші рудың ата-бабаларын кө рші тайпаның жауынгерлері қ ырып тастағ ан, олар Б.Огельдің аударуы бойынша – сяньбийлік тайпаларғ а кіретін «Линь мемлекетінің жауынгерлері».

(Легенды о происхождении царского рода тюрков — Ашина
С.Г.Кляшторный, СПб.Университета, 2005)

Тұ тас бір тайпадан тек жалғ ыз бала қ алады.Ол - ә лгі аяқ -қ олы шабылғ ан тұ тқ ын бала.Саз батпақ та ө лім аузында жатқ ан бала Тә ң ірдің қ алауымен тірі қ алады.Оны ө лімнен ұ рғ ашы қ асқ ыр қ ұ тқ арып алады.Жау тайпаның жауынгерлерінен қ ашып, Гаочаннан солтү стіктегі тауғ а, яғ ни қ азіргі Шығ ыс Тянь-Шань тауына барып қ оныстанады.Екеуі ү ң гірде жұ птасып ө мір сү реді, уақ ыт ө те келе ұ рғ ашы қ асқ ыр ер жеткен баладан дү ниеге он ұ л ә келеді, бірақ ол баланы жаулары қ оймай ақ ыры ө лтіретінін айта кету керек.Он ұ л ө сіп ү лкейген соң Гаочанның жергілікті қ ыз-келіншектеріне ү йленіп, ө здерінің руларын қ ұ рады; ал олардың ұ рпақ тары аналарының рулық есімдерін алады.Ұ лдардың бірінің есімі Ашина болады, кейін бұ л есіммен бү кіл ру атала бастайды.Ұ рғ ашы қ асқ ырдың он ұ лынан қ ұ рылғ ан тайпаның кө семі, басқ а бауырларынан жеке басының қ абілеттерімен артылғ ан Ашина болып тағ айындалады.Жылдан-жылғ а олардың саны ө сіп, 500 тү тіні бар елге айналады.Қ оныстанғ ан мекендері тар болғ андық тан ру кө семі Ашина немесе Асянь шад ұ рғ ашы қ асқ ыр ұ рпақ тарын Гаочаннан шығ арып алып, Алтайғ а (Циньшань) кө шіп барды.Онда олар жужандардың билігіне болады.Болат балқ ыту ә рі ө ндіру арқ ылы жужан ханына қ ызмет қ ылады.Алтайда ашина тайпасы жергілікті халық пен қ ұ рамымен араласып, ө здеріне Алтай тауларының бұ л аймақ тағ ы атауы - тү рік деген атауды алады.

Істемі Ө рпері кейуанамен сө йлескеннен кейін, ол бақ сының кең есімен Онай атты ақ сақ алғ а барғ аны анық талды.Ө йткені, бұ ғ анғ а дейін білгені Естемидың білуге деген ынтасын қ анағ аттандырмады.Онай ақ сақ ал Шығ ыс Алтайғ а қ оныстанғ аннан кейінгі тү ріктердің тарихынан хабардар еді.Істемі Онайдың ү й-жайына барып, екеуінің арасында танымдық ә ң гімелесу болады.Ә ң гіменің бастапқ ы бө лігінде тү ркілердің қ оғ амдық –ә леуметтік жағ дайынан айтылғ ан мә ліметтерді келтіріреміз: жужан ханымен шарт жасасқ ан Ашина руы Ө тікен жеріне келіп қ оныстанғ аннан бастап, ру адамдары болат жасау ө ндірісімен айналысады.Болаттан олар сан тү рлі бұ йымдар жасағ ан, оғ ан қ оса жасағ ан бұ йымдарының белгілі бір кө лемін салық ретінде жужан билігіне тө леп отырғ ан.Ол уақ ытта болаттан жасалғ ан қ ару-жарақ, қ ұ рал-саймандар жоғ ары бағ аланғ андық тан, ру кеншілерінің шеберлігі кө ршілес қ оныстардағ ы аң шы, малшы тайпалар арасында кең танымалдық қ а ие болғ ан.

Ашина руының шығ у тегі белгісіз болса да, тарихи жағ дайлар 500 тү тіндік руды Қ ытайдан Алтайғ а ә келгенге дейін, оның ө кілдері моң ғ ол тілінде сө йлегені мә лім болып отыр.Ал олардың тілдерінің тү ркілену ү рдісі, олар жаң а мекенде 100 жылдай қ оныстанғ аннан соң іске асқ ан.Ұ зақ уақ ыт бойында тү ркітектес ортада ө мір сү рген ашина руы тү рік тілінде сө йлеуге кө шеді.Нә тижесінде, жергілікті жұ ртпен араласқ ан ашина руы тү ркілік руғ а айналады.

Сонымен қ атар, ә р кө ктем мезгілі сайын сол барша кө шпенді тү ркілер батыр дулығ асына ұ қ сас Ұ л-Тү ркі («алып дулығ а» мағ ынасын береді) тауының маң ында жиналып, бас қ осатын дә стү рді шығ арғ ан.Бұ л тауда Ө тікен жұ рты той тойлап, жаң а жылдың басы Ұ лыстың кү нін (наурыз айының 22-нен 23-не қ арағ ан тү нге сә йкес келеді) атап ө ткен. Бұ дан басқ а жиында ру басылары мен кө семдер билік мә селелерін шешіп отырғ ан.Дә л осы жерде 460 жылы он рудың тайпалық одағ ы пайда болды.Одақ елеулі оқ иғ а болғ ан жердің атауымен «тү рік» деп аталды.

Одақ тың алғ ашқ ы басшысы болып жужан ханының келісімімен ашина руының кө семі тағ айындалады.Халық тың сеніміне ие бола отырып, ол жужан ханына адал болуғ а ант берген.Хан ө з кезегінде одақ тың басшысына шад (тайпалар кө семінің атауы) лауазымы сыйлағ ан.Лауазым ары қ арай ұ рпақ тан ұ рпақ қ а, яғ ни ә кеден балағ а беріліп отырғ ан.Ү лкен он рудың басын біріктірген одақ тық билік те одақ кө семінің қ олына ө ткен.Осылайша, V ғ асырдың екінші жартысында, жужандарғ а вассалдық дә режеде болғ ан тү ріктер мемлекеттігінің негізінің қ алануында алғ ашқ ы қ адамдар жасалады.Бұ л жерде ә ң гіменің бірінші жартысы аяқ талады.

Ә ң гіменің екінші жартысы тү ркілер бағ ынышты болғ ан Жужан хандығ ында VІ ғ асырдың алғ ашқ ы жартысында қ алыптасқ ан саяси жағ дайғ а қ атысты мә ліметтермен жалғ асады.Олар келесідей: 492 жылы Тү ркілердің билігіне шад Ағ ын келгенде, Жужан хандығ ында мемлекеттік тө ң керіс болады, билік ү шін талас-тартыс басталады.Хандық тың қ ұ рамынан теле тайпалары бө лініп, Ертіс ө зенінің алқ абына қ оныс аударып кетеді.Бұ л екі жағ дайдың жужан тарихындағ ы маң ызы жоғ ары.Бұ дан кейін кейін Жужан хандығ ының тек Орталық Азиядағ ы ү стемдігіне емес, ө мір сү руінің ө зіне қ ауіп тө нді.Бір жылдың ішінде тақ та ү ш хан ауысты.Ө лтірілген Доулуньды Нагай алмастырды, оның ө зі бір-ақ жыл билеп, орнына баласы Футу отырды. [6, т. I, с. 196].

Бұ л уақ ытта телеуіттердің халқ ы екіге бө лінген мемлекет қ ұ рды.Қ ытай деректерінде бұ л мемлекеттің атауы – Гаогюй, ол сө з қ ытай тілінен аударғ анда «биік арба» деген мағ ына берді.Тарихта олар осы атаумен қ алды.

Телеуіттердің еркіндігі ұ зақ қ а созылмады, 494-496 жылдарда мемлекеттің екі бө лігін эфталиттер талқ андап, ө зіне бағ ындырды.Сонымен, V ғ асырдың соң ында Гаогюй бір уақ ытта эфталиттердің вассалы жә не жужандардың жауы атанды.

Бұ л кезде Тұ рфан жазығ ындағ ы Гаочан князьдігі де аймақ тағ ы саяси ү рдістерге араласты.Гаочан князі қ ытайлық Жу, қ ытай билігінен қ ұ зырындағ ы тұ рғ ындарды Қ ытай жеріне кө шіруді сұ райды.Алайда, тұ рғ ындар кө шуді қ аламайды.Басшыларына қ арсы шығ ып, оны ө лтіреді.Сонымен бірге, олар Жужан хандығ ына барып қ осылады.Гаочанның азық -тү лікпен қ аматамасыз етуге мү мкіндігі болғ андық тан, экономикалық жағ ынан бұ л жужан хандығ ына тиімді еді, ал саяси жағ ынан алғ анда жағ дай шиеленісті, себебі Қ ытай ө кіметінің наразылығ ы туды.Дегенмен, Қ ытай билігінің араласуымен 500 жылы Гаочан князьдігі мен Жужан арасындағ ы одақ ыдырады.

Батыстағ ы мү ддесін қ орғ ау мақ сатында Қ ытайдың Вэй империясы Гаогюй жә не Гаочан князьдіктерін жужандарғ а қ арсы соғ ыста одақ тас ете отырып, Хами деген жерге қ олбасшы Мын Вэй бастағ ан 3000 мың дық ә скер орналастырады.Олар жужандарды ығ ыстырып тастайды.Бұ дан кейін Пулэй кө лінің маң ында жужандарғ а қ арсы Мивоту басқ арғ ан телеуіт ә скерлері шығ ып талқ андайды.Оң тү стікке қ ашқ ан жужандар Бэйшань тауларында Мын Вэй ә скеріне тап болады.Артқ а қ ашқ ан жужандар телеуіттерге қ айта кезігіп6 ойсырай жең іледі.Шайқ аста жужан ханы Футу қ айтыс болады.Бұ л оқ иғ алар мерзімі 508 жыл болатын.

Жужандардың билігіне Футудың мұ рагері Чеуну келеді.Ол Қ ытаймен келіссө здер жү ргізгенмен нә тиже шық пайды.Сондық тан ө зінің мү дделерін кү шпен жү зеге асыруғ а кіріседі.516 жылы ол Гаогюйге шабуылдап, Мивотуды жең еді.Мивоту тұ тқ ынғ а алынып, қ аза табады.518 жылы жужан елшілігін Вэй императоры Сяо мин-ди қ абылдап, оның тарапынан жужан елшілігіне вассалдық міндеттерін дұ рыс орыдамағ аны туралы шағ ым айтылады.Бұ л Жужан хандығ ы мен Вэй империясының арасындағ ы бейбіт келісім орнауының мү мкіндігі жоғ ары екендігінің белгісі еді.Чеуну елдегі тә ртіп пен бірлікті қ алпына келтіріп, қ иын жағ дайда қ алғ ан мемлекетті жойылудан сақ тап қ алды.

Істемі мен Онай ақ сақ ал арасындағ ы ә ң гімеде қ амтылғ ан ақ парат, болашақ билеушіні сол уақ ыттағ ы ө зінің еліне қ атысты қ оғ амдық -ә леуметтік жә не тарихи-саяси жағ дайлармен таныстырады.Ескерте кететініміз, біз бұ л ә ң гімені ғ ылыми мазмұ н жағ ынан толық тыру мақ сатында келтірдік, оның сюжетінде кездесетін қ осымша мә ліметтер дә лелді фактілер болып табылады.

Тү ркілер Жужан мемлекетінің қ ұ рамында болғ анда, вассал ретіндегі орындағ ан міндеткерліктерінің бірі – аманат беру.Жужан хандығ ын Чеуну билеп тұ рғ ан кезде, оның ордасында шад Ағ ынның баласы Бумын мен тарқ ан Қ ұ ржанның баласы Жора аманат болғ ан.Бумын мен Істемінің ә келері бір, аналары бө лек.Бумынның анасы ол бесіктегі жасында ө мірден озғ ан, сондық тан оны тарқ ан Қ ұ ржанның ә йелі ө зіне алып ө сірген.Бұ л ә йелдің бұ ғ ан дейін айтқ анымыздай Жора атты ұ лы болғ ан.Екі бала қ атар ө сіп-ө ніп, бір туғ ан бауырлардай қ арым-қ атынаста болғ ан.Істемі ағ асы Бумынды ұ зақ уақ ыт кө рмеген, ол туралы естігені болмаса.Кө рудің мү мкіндігі Жужандағ ы кезекті мемлекеттік тө ң керістен кейінгі уақ ытқ а тұ спа-тұ с келеді.Аманаттағ ы Бумын мен Жора Ө тікенге қ ашып келуге мә жбү р болады.Жужан хандығ ындағ ы саяси ахуал қ айтадан тұ рақ сыз кү йге енеді.Істемі кө рген тү сі жайлы жасалғ ан болжамның шынайы ө мірде орындалып жатқ анына куә болады.Шынымен, тү ркілер елін келешекте ірі қ оғ амдық -саяси ө згерістер кү тіп тұ рғ ан болатын.