ОРЫТЫНДЫ. Түрік қағанатының тарихында ерекше атайтын тұлғалар көп болмаса да

Тү рік қ ағ анатының тарихында ерекше атайтын тұ лғ алар кө п болмаса да, аз емес. Тізімнің ең басында тұ ратын тұ лғ алар, ә рине, Бумын жә не Естеми. Бумын Тү рік қ ағ анатының негізін қ алағ ан мемлекеттік қ айраткер, мемлекеттің алғ ашқ ы қ ағ аны, ашина руының кө семі. Ол 545-552 жылдары билік жү ргізген болатын, билік қ ұ рғ ан жылдары туыстас тү рік тайпаларын біріктірумен қ оса, ө здері бағ ынышты болғ ан Жужан қ ағ анатын жең у арқ ылы тә уелсіздікке қ ол жеткізді. Тү рік қ ағ анатының қ алыптасуы Бумын қ ағ анның қ алыптасуы Бумынның билігі уақ ытында басталды, сондық тан да бұ л мемлекеттің ө мір сү руінің ө зі оның есімімен тығ ыз байланыста жатыр. Кең -байтақ территорияны қ амтығ ан Тү рік қ ағ анатын (А қ осымшасы) есімі ә йгілі, тарихта қ алдырғ ан ізі зор, ү лесі мол тұ лғ а, Бумын қ ағ анның інісі жә не беделді қ олбасшыларының бірі Естеми қ ағ анның (Ә қ осымшасы) орны бір бө лек. Ашина руының ө кілі Естеми Тү рік қ ағ анатында Бумыннан кейінгі екінші лауазымды тұ лғ а болып табылды. Естеми ағ асымен бірге Жужан қ ағ анатынан қ арсы жең істі де жемісті соғ ысқ а қ атысуы арқ ылы атын шығ арып, танымал болды. Естеми есімімен мемлекеттің іргесін нығ айтқ ан, тұ ғ ырын биіктеткен, алыс-шақ ын жә не ү лкенді-кішілі елдер мен халық тарғ а танылуына сеп болғ ан оқ иғ алар, жалпы алғ анда саяси шешімдер мен ә рекеттер тікелей байланысты.

Естеми 10 тү мен ә скерге қ олбасшы болып, баһ адү р-жабғ у лауазымын алғ ан. 552-553 жж. ху елін (соғ дыларды), Алтайдың солтү стігіндегі тайпаларды бағ ындырғ ан. 554-555 жж. жужандарғ а жорық жасап, оларды Арал тең ізінен ары қ уып, аз уақ ыт ішінде Қ ытайдан Ә мударияғ а дейінгі, Ташкенттен Сырдарияғ а дейінгі жерлерді жаулап алғ ан. 558 жылы Еділдің жағ асына, Орал тауына дейін жетті. Алайда, Орталық Азияның ішкі аймақ тарына жасағ ан жорық тарында эфталиттерден қ атты қ арсылық кө ріп, бұ л бағ ыттағ ы шабуылды уақ ытша тоқ татады. Эфталиттерге қ арсы саяси одақ қ ұ ру ү шін Естеми Иран шахы І Хұ срау Ануширванмен келісімге келіп, Мұ қ ан қ ағ ан қ ытайлық император Юйвынь Таймен қ ұ дандалы болады. Нә тижесінде 563-567 жылдары эфталиттер мемлекеті талқ андалды. Естеми тү ріктердің батыстағ ы он ірі тайпасын бірітіргені ү шін «он оқ бұ дұ н қ ағ аны» атанды, бірақ ресми тү рде қ ағ ан болып сайланбады. Ө зара келісімге қ арамастан, Тү рік державасының Жібек жолының керуен машруттарына бақ ылау орнатуы Иран шахына ұ намады. Сондық тан Естеми Орта Азиядағ ы ө зінің саяси билігін біржолата нығ айту ү шін Иранғ а Маниах бастағ ан елшілік жіберді.Бірақ ол да, кейінгі елшілік те сә тсіздік табады. Сә йкесінше кейін Иранмен арадағ ы қ атынасты ү зіп, жауласады. Ал Иранның жауы Византиямен қ арым-қ атынасты дамыту ү шін сол Маниах бастағ ан елшілікті Кавказ арқ ылы Константинопольғ а аттандырады. Нә тижесінде екі ел арасында сауда келісімі мен Иранғ а қ арсы ә скери-саяси одақ қ ұ рылды. Византия имераторы Юстин ІІ де Земарх басшылық еткен ө з елшілігін жіберді. Бұ дан кейін Естеми Иранғ а шабуыл жасап, Орта Азиядағ ы территорияларды басып алды. Оның ішінде Соғ диана мен Бұ хара болды. Алайда Византия императорының аварлармен келісімге келгенін естіген Естеми Тү рксанфпен бірге 571-576 жылы Солтү стік Кавказ бен Қ ырымғ а