Билік пен қоғам 3 страница

Ө ркениеті ә лсіз дамығ ан халық тар, келісімшарттар мен келісімді тек ауызша тү рде жасағ ан. Рим мемлекетінде бастапқ ы кезең де тек осы нұ сқ а (stipulatro) ұ зақ қ олданылғ ан. Жазбаша тү рдегі қ ұ жаттар кейінірек пайда болды. Сонымен қ атар, Ежелгі Грецияда келісім қ ұ рудың жазбаша тү рі тек Афиндық полистің гү лденген кезең інде пайда болғ ан.

Тү ріктердегі меншік. Рулық -тайпалық қ ауымдар жайылымдар жиынтығ ының жоғ арғ ы ү лестірушісі ретінде, отбасы меншігінің жер ү лестеріне де, сондай-ақ малғ а да қ арай анық талуының факторы болды.Осы аталғ ан қ ауымдардың бірлестігі жоғ арғ ы саяси билікке деген сенімділігін кө рсете отырып, жеке жә не қ ауымдық меншікке шынайы кепілдік берушілер болды.

Қ ағ анат кезең інде басқ а мемлекеттік иерархиялық қ ұ рылымдар «қ орғ аймын – демек иелік етемін жә не қ олданамын» принципі бойынша мү лікті басқ аруғ а қ атысты виртуалды немесе шектеулі қ ұ қ ық иеленген [4 ].

Бұ л ретте, малғ а деген жеке меншік пен бұ л мә селеде біріккен, ірі қ ауымдарғ а қ ауіпсіздік кепілдігін ұ сыну қ ажеттілігі арасында, оғ ан қ оса, ортақ рулық жайылымдар мен тұ рақ тардың аумақ тарына деген уақ ытша меншік пен кү рделі жағ дайлардағ ы мемлекеттік ұ йымдардың пайда болуы арасындағ ы қ атаң байланыстың барын ұ йғ аруғ а болады.

Бұ ғ ан қ атысты салыстыру жү ргізіп кө рейік.Европада мемлекеттік қ ұ рылымдар тек адамдардың жекелеген тобының – феодалдарың меншіктік қ ұ қ ық тарын қ орғ аудың мә селелерімен айналысса, кө шпелі тү ріктерде мемлекеттік ұ йым екі міндетті жопарлы тү рде орындады.Бір жағ ынан, қ алыпты кө шпелі шарушылық жү ргізу ү шін барлық дең гейдегі қ ауымдарды сыртқ ы ә скери қ орғ аныспен қ амтамасыздандыру міндетін, екінші жағ ынан, кө пшілік массасының арасынан саяси жә не патронимиялық жоғ арғ ы топтарғ а билікті қ амтамасыз ететін басқ ару аппаратын қ ұ ру міндетін.Бұ л жерде европалық жә не кө шпелі мемлекеттік қ ұ рылымдардың басты идеологиялық айырмашылығ ын байқ аймыз.

Сонымен, кө шпелілердегі (соның ішіндегі тү ріктердегі) мемлекеттің мақ саты руларды біріктіру жә не олардың ә рекетін қ адағ алау арқ ылы шаруашылық жү ргізетін жеке субъектінің экономикалық мү дделерін қ орғ ау болды.Шаруашылық жү ргізілетін территориялар кең істігінде қ ауымдық жә не жеке меншіктік қ атынастардың арасында баланс пен тең дікті орнатып, ұ стап тұ ру да мемлекет саясатының басты сипатық белгісінен.

М.В.Колганов пікіріне сә йкес, меншіктің объектісі тауардың тұ тынушылық емес, айырбастық қ ұ ны, ал нә тижеде тауардың ө ндірісіне жұ салатын ең бек болып табылды [25].

Енді меншік мә селесінің ө зіне келсек.Кө шпелі шаруашылық та меншіктің маң ызы зор болғ ан, себебі бұ л экономикалық институт қ ұ қ ық, мемлекет, қ оғ ам, ә леуметтік қ ұ рылым сынды қ ұ былыстардың базасына арқ ау болады.Бұ л мә селе жө нінде барлық дерлік тарихнамалық деректердің мазмұ нында негізінен ұ қ сас ғ ылыми кө зқ арастар кездеседі.Ол кө зқ арастар меншікті екі тү рге жіктейді: 1)жер (жайылымдар) – феодалдық жә не ө зге меншіктің негізі; 2)мал – эксплуатацияның монополиялық ә рі сол феодалдық негізі [26].

Тү ріктердің жеке меншіктік институт туралы кө зқ арастары, қ азіргі қ ұ қ ық жү йесінде қ алыптасқ ан пікірлерден ерекшеленбейді, жә не келесідей негізгі тармақ тармен сә йкестендіріледі:

1. жеке меншік қ ұ қ ығ ы-қ олдану қ ұ қ ығ ы жә не уақ ытқ а шектеуінсіз тұ тыну.

2. жеке меншіктің иесі онымен ө зі қ олдана алады, сата алады, жалғ а бере алады, кепілдікке бере алады жә не тең дей бастамада ү лескермен қ олдана алады.

3. жеке меншік қ ұ қ ығ ы уақ ыт бойынша шектеу қ оймайтын, абсолюттік қ ұ қ ық болғ андық тан, иесі қ айтыс болғ аннан кейін оның меншігі мұ рагеріне беріледі.

Жазба деректерге сенсек «ә рбір адамның ө з жер ү лесі болғ ан», яғ ни тү ріктер жеке меншікке қ ұ қ ылы болғ ан (6), бірақ бұ л тұ ста ру-тайпалық бірлестіктердің кө семдері мең зеліп тұ р, ө йткені жер меншігіне қ ұ қ ық жоғ арғ ы билік топтарына тиесілі болғ ан.Мысалы, VI ғ асырдағ ы византиялық деректерде былай жазылғ ан: «тү ріктерде қ ағ анғ а алтын тауды иелікке беру заң ы болғ ан, бұ л тау шығ ысқ а қ арай бағ ытталғ ан, ал оны жергілікті тұ рғ ындардың «алтын» деп атауы ондағ ы жемістердің молдығ ына, жабайы аң дар мен бағ ылатын малдың байлығ ына байланысты» (27 (80), Кызласов Л.Р. История Тувы в средние века. М., 1969 г.стр 230 стр 53). Бұ дан ең жақ сы, қ ұ нарлы ірі бай жер ү лестерінің қ ағ ан мен билік ө кілдерінің меншігінде болғ андығ ы шығ ады.Ал ө зге территориялар ә р қ ауымдардың иелігіне берілді.Бұ л мемлекет аумағ ынының қ ұ рылуына негіз болғ ан кең істіктерде олар шаруашылық ә рекетін жү ргізіп отырды.

Ал мал меншігінің кө шпелілердегі жұ птық, нуклеарлы отбасыларғ а жә не ә улеттерге тиесілі болғ андығ ы кү мә нсіз.Ғ алымдардың пайымдауынша, бұ л қ ұ былыс – кө шпелі меншіктік қ атынастардың ең тө менгі жә не алғ ашқ ы «фундаменттерінің бірі».

Тү ріктердегі мұ рагерлік. Тү ркілердің отбасыларында балалардың, немерелердің келесі ересектік, патронимиялық дә режеге кө шуі отбасылық мал табындарының шартты ә рі тұ рақ ты тү рде ү лестіріліп тұ руына соқ тырды.Полигамиялық бай отбасыларда малғ а деген меншік ә йелдердің жә не оның айналасындағ ы балалардың, кә мелетке толмағ ан кіші бауырлардың саны бойынша таратылғ ан.

Басқ а ө ркениетті халық тардағ ыдай, ежелгі тү рік қ оғ амындағ ы отбасыларда мұ рагерліктің екі жолы болғ ан: заң бойынша мұ рағ а берілу (successio abintesta) жә не ө сиет бойынша мұ рағ а берілу (hereditas testamentaria). Тү ріктердің дә стү рлік қ ұ қ ығ ы бойынша мұ рагер кім болып атанғ аны жайлы сауалғ а жауап тауып кө рейік:

1. Заң бойынша, ата-аналарының мұ расында барлық балаларының ү лесі бар, бірақ: 1. Ә кесінің кө зі тірі кезінде, оның мұ расының ү лесін алғ ан жә не жеке ө мір сү ріп жатқ ан ұ лдары, кейін мұ ра ү лесін алмайды; 2. Тұ рмысқ а шығ ып, жолдасының ү йіне ө зімен бірге алып кеткен мұ раның кейбір бө лігінен басқ а (жасау) ешқ андай мұ рағ а ие болмайды.

2. Кү йеуі қ айтыс болғ аннан кейін, жесір ә йелі мү ліктің 1/4 бө лігін алады. Мұ ра ү лестірілмегенге дейін, ол қ алың мал мен жасау айырмашылығ ын алады (егер сондай қ алыпта болса). Сонымен қ атар, мұ рагер ұ лдар болмағ ан жағ дайда, тұ рмысқ а шық қ ан қ ыздар ө зіне тә н мұ ра бө лігін алады.

Ә кесінің ү йі кіші ұ лына мұ рағ а қ алады. Ә кесінің ү йінде қ алатын жә не оның барлық мү лкінің иесі болып табылатын ұ лы, анасының (ө гей шешесінің) жә не тұ рмыса шық пағ ан ә пкелерінің кү нделікті тұ рмысын қ амтамасыз етуі керек, сонымен қ атар оларғ а жасау дайындауы қ ажет. Ә пкелері тұ рмысқ а шық қ ан кезде, кү йеу жігіт беретін қ алың мал, кіші ұ лына беріледі. Кейбір халық тарда ә йелдері мен қ ыздарының мұ ра ү лесі 1/5 жә не 1/10 сә йкес келеді.

Тү рік мемлекеттеріндегі қ ылмыстық жазалау жү йесі. Бумын қ ағ анның билік еткен кезең іне сә йкес келетін қ ытай ақ парат кө здерінен ғ ұ н жә не тү рік мемлекеттерінде жазалаудың қ ұ қ ық тық жү йесі билеуші ә улеттің қ олында болғ ан. Бұ л туралы, қ ытай жазбаларындағ ы келесі ү зіндіден кө руге болады: «Олардың (тү ріктердің) қ ылмыстық заң дарына сә йкес, бү лік, отанына опасыздық жасау, кісі ө лтіру, бө тен ә йелмен заң ды емес байланыс, тұ саулы атты ұ рлау ө лім жазасымен жазаланады».Бұ л деректегі қ осымша ақ паратқ а сү йенсек, зорлау ірі мө лшреде айыппұ л тө леу жә не қ ылмыскердің жә бірленушіге ү йленуге мә жбү рлеу арқ ылы жазаланғ ан.

Бү лік шығ ару немесе отанына опасыздық жасау сияқ ты қ ылмыстарда жазалау қ ұ қ ығ ының жеке бір тұ лғ алардың артық шылығ ы еместігі анық.Алайда жеке тұ лғ ағ а қ арсы ұ рлық, зина жасау сынды қ ылмыстар да жекелеген тұ лғ алармен емес, мемлекетпен жазаланғ ан.Осыдан, тү ріктерде жазалау қ ұ қ ығ ы мемлекеттің қ олында екендігі анық кө рінеді.

Біз жоғ арыда кө рсеткендей, ауыр қ ылмыстардың жазасы ө лім болғ ан.Ал ауыр емес қ ылмыстар жасау, келтірілген зиянды материалдық ө теумен жазаланғ ан. Қ ытай дерек кө здерінде мұ ндай қ ылмыстардың мысалы ретінде, келесілер кө рсетілген:

1. тұ саулы атты ұ рлау

2. басқ аның мү лігін ұ рлау

3. тө белес кезінде біреуді жазалау

4. адам мү шелерін физикалық тү рде зақ ымдау

Қ ытай дерек кө здерінде мал ұ рлаудың жазасы оны жә бірленушіге он есе қ айтару деп жазылады.Сонымен қ атар, онда нақ ты бір органның зақ ымдалуы туралы айтылғ ан, ол кө бінесе кө з. Мұ ндай қ ылмыстың жазасы, кінә лі болып отырғ ан адам зардап шеккен адамғ а ө з қ ызын кү йеуге береді, немесе ә йелінің мү лкін береді. Бұ л жазалаудың ең бір ерекше, қ ызық тү рі. Белсенді ө мір сү ріп отқ ан адам ү шін кө з - маң ызды мү шелердің бірі. Соқ ыр адам бірқ атар маң ызды істерді орындай алмайды.Тү рік қ оғ амында кең таралғ ан шаруашылық тар егін шаруашылығ ы, мал бағ у жә не ә скери іс болғ ан. Соқ ыр адамдар бұ лардың біреуіменде айналыса алмағ ан.

Кө з жанарынан айырылғ ан адамғ а кө мекші немесе қ андайда бір мү лік, байлық беру қ ажет.Сондық тан, физикалық тұ рғ ыдағ ы келтірілген зақ ым ү шін, берілген жаза тү рі, яғ ни кінә лі адамның мү лігінің бір бө лігін зиян шегуші адамғ а беру ә ділетті болғ ан. Зиян шеккен адамның жағ дайы тұ рғ ысынан, бұ л ө те ә діл шешім болғ ан.

Бірақ басқ а жағ ынан қ арағ анда, мұ ндай заң ә діл деп таныла алмайды. Қ азіргі заманғ ы қ ұ қ ық та, қ ылмысты жасағ ан адамнан басқ а ешкім, жауап бере алмайда деп есептелінеді. Қ ылмыстың салдары, қ ылмыскердің туыстарына ә сер етпеуі керек.Ал кө ру қ абілетінен айыру қ ылмысы ү шін, қ ылмыскердің жақ ын туыстары жауапқ а тартылады, мысалы, оның қ ызын зардап шеккен адамғ а мә жбү рлі тү рде береді. Қ ыздың мұ ны, ө з еркімен жасайтындығ ын елестету қ иын. Бұ ғ ан ұ қ сас жағ дайдың мысалы шығ ыс ғ ұ ндарда байқ алады.Ұ рлық пен кінә лә нғ ан адамның отбасының (ә йелінің) мү ліктері тә ркіленген (21).

Жоғ арыда айтылғ андардан мынадай пайымғ а келеміз: «тө ре» жү йесі - ашина руы енгізген, мемлекеттік қ ұ қ ық, билік мұ рагерлігі, бағ ынышты халық тармен қ арым-қ атынас салаларына қ атысты ү лкен қ ұ қ ық тық жү йе.Ал басқ а салалардағ ы қ ұ қ ық тық мә селелер тү ркілердегі қ арапайым қ ұ қ ық тың дә стү рлі нормаларымен шешіліп отырғ ан.

Тү ркілер қ оғ амындағ ы соттардың кө пшілігі тө мен дең гейлі, іс жү зінде третейлік [28] (мемлекеттік емес) дә режеде болғ ан.Сот қ ызметін ең беделді, қ ұ қ ық білгірлері атқ арғ ан.Қ ылмыстық ә рекетке байланысты сот ісі текі тараптардың ұ сынысымен не талабымен ғ ана қ озғ алатын.Сот процесінің нормасы бойынша, татуласудың жә не соғ ан сә йкес «істі кез келген уақ ытта тоқ татудың» [29], жә не келіспеушілік болғ анда басқ а сотқ а жү гінудің мү мкіндіктері қ арастырылды.Сот ісінде арнайы қ ағ андар, хандар, бектердің сот инстанциялары да бар болғ ан.Олар ө зін-ө зі басқ арып, ашина руының ақ сү йектер тобына қ ызмет еткен.

Қ ылмысты жә не де басқ а істерді шешетін сот, ә уелі, тараптарды материалдық жә не ө зге де зиянды ө теу жолымен татуластыруына қ арай анық талды.Яғ ни, соттың қ ызметтерінің қ атарындағ ы ең бірінші тұ ратыны кикілжің дерді тараптар ү шін ең тиімді қ ұ ралдармен неғ ұ рлым бейбіт тү рде шешу болып табылды.

Қ ылмыстық жауапкершілік объектілеріне бір субъектінің екінші субъектіге тигізген залалдарына байланысты іс-ә рекеттер жатты.Аса ауыр қ ылмыстар деп тұ рмыстағ ы ә йелдің зина жасауы, некесіз туғ ан баланы ө лтіру қ абылданды.Қ ылмыскерлерді жиі физикалық жазаларғ а ұ шыратты.Бұ л ретте, егер ә кесі кә мелетке толмағ ан баласын не ересек балаларын ө лтірсе, ол қ ылмыс деп саналмағ ан [30].

Сотта қ ылмыстық іске қ атысты қ олданғ ан жазаларғ а жатты: ө лім жазасы, дене жә не масқ аралау жазалары, қ ұ н, елден айдау т.б [31].С.Ө збекұ лы жазаларды ү ш топқ а біріктіріп қ арастырады: «ө лім жазасы, материалдық ө теу, ардан айыру» [32].Жазалау қ оғ амда жә бір кө рушінің жә не оның туыстарының мү дделерінің моральдық тұ рғ ыда қ анағ аттандыру, яғ ни ә леуметтік тең дік пен ә ділдікті қ алпына келтіру қ ұ ралы ретінде анық талды.Жазалаудың негізгі принципі - қ ылмыс пен жазаның ауырлық дә режесі жә не мотиві бойынша бір-біріне сә йкес келуі.

Қ ылмыстық жауапкершілікке оны ұ йымдастырғ андар, қ ысмыскерді қ олдаушылар жә не итермелегендер тартылмады.Ал тартылатындар кә мелетке толғ андар, ақ ыл-есі сау, қ озғ алысқ а қ абілетті тұ лғ алар болып табылды [33].

Т.Жұ мағ анбетовтың жазуы бойынша, тү ркілер жазаны анық тауда жә не айыппұ лды тө леуде дауласушы екі тарапты бө ліп қ арастыруы, оларды ә леуметтік белгілері (қ арадан шық қ ан, абыз-бақ сы, бек, ашина руының ө кілі) бойынша ажыратуы мү мкін болса керек.

Тү ріктердегі қ ұ лдық. Тарихи деректердегі мә ліметтерге сү йене отырып, кө не тү ріктердің қ ұ лдық институты туралы кө зқ арастарын жә не ондағ ы қ ұ қ ық тық ережелер мен қ ағ идаларды бірнеше тармақ қ а сә йкес келеді:

1.Қ ожайынның қ ұ лғ а қ атысты меншіктік қ ұ қ ығ ы абсолютті болып табылды;

2.Тү ркілердегң қ оғ амның мә дени дамуына байланысты қ ұ лдарғ а деген қ атынас жұ мсақ болғ ан, шеттен шық пағ ан;

3.Тү ркілердегі қ ұ лдарғ а қ атысты қ ұ қ ық нормалары рим қ ұ қ ығ ындағ ыдай қ атаң емес болғ ан;

4.Қ ұ лдар қ ожайындары рұ қ сат берсе ү йленгуге мү мкіндік алғ ан;

5.Қ ұ лдың сотқ а шағ ымдануғ а қ ұ қ ығ ы болғ ан;

6.Қ ұ л еркін адам атауы мү мкін еді.Қ ұ лды жариялау шартты немесе шартсыз тү рде жү рді;

7.Еркін адам мен оның кү ң інен туғ ан баланың ә кесінің мұ расынан ү лес алуғ а қ ұ қ ығ ы болды [21].

Тү ркілердегі қ ұ лдық толық тыруғ а, ө згертуге жә не жойылуғ а жатпады.Бұ л тұ рғ ыда ол кейбір халық тардағ ы қ ұ қ ық тық институттардан ө згешеленеді.

Тү рік мемлекетіндегі халық жиналыстары. XIII ғ асырда қ ұ рылғ ан Шың ғ ыс хан мемлекетінде, қ ұ рылтайлар ө ткізілгені белгілі. Бумын, Истеми жә не Кұ тлұ ғ мемлекеттетрінде маң ызды мемлекеттік мә селелерді талқ ылау ү шін жиналыс шақ ырғ андары кү мә нсіз, ал жиналысқ а хандар, билер жә не халық тың бір бө лігі қ атысқ ан.

Бумын мемлекетінде жиналыстың шақ ырылуы туралы нақ ты дә лелдер қ ытай ақ парат кө здерінде бар. Оларда келесілер айтылғ ан: тү ріктер ә р жылдың сегізінші айының бесінші кү ні жиын шақ ырғ ан жә не соғ ан байланысты қ ұ рбан шалу дә стү рін ө ткізген. Бұ л жерде мә селе қ ұ рылтай туралы екендігі анық.

Кұ тлұ г мемлекетінде халық арнайы ханды тың дау ү шін жиналғ ан деген деректер бар. Мысалы, екінші орхон жабасында келесідей сө йлем бар: “Тың даң дар мені, эй халық жә не тү рік оғ ыздарының бектері”.

Жиналыста талқ ыланғ ан сұ рақ тар туралы нақ ты мә ліметтер жоқ. Бірақ та, халық тың тұ рмыстық жағ дайымен, сыртқ ы саясатпен, соғ ысмен жә не бейбітшілікпен байланысты сұ рақ тар болғ андығ ын болжауғ а болады. Тақ бос болғ ан жағ дайда, қ ұ рылтайда жаң а ханды сайлағ ан.

Білге ханның халық қ а айтқ ан сө здері Кү лтегін жазбаларының мә тінінде жазылғ ан, жә не ол жазу қ ұ рылтайдағ ы айтылғ ан сө з ретінде қ абылданады. Бұ л сө здерде қ ұ рылтайғ а қ атысушылардың қ ұ рамы жә не оның ө ткізілу кезіндегі ә р дең гей бектерінің орындары кө рсетілген. Білге хан былай айтқ ан: “Мен тү ріктердің Білге қ ағ аны, тақ қ а отырдым. Менің сө зімді басынан аяғ ына дейін тың даң дар. Бә рінен бұ рын сіздер менің жас ханзадаларым, одан кейін сіздер, менің туысым, менің халқ ым, сіздер оң жағ ымдағ ы садапит билер, сіздер сол жақ тағ ы тархан билер мен буйруктар, бектер жә не оғ ыз халқ ы жә не тоғ ыз-оғ ыздар менің сө здерімді мұ қ ият тың даң ыздар: Шығ ыста- кү н шығ атын жерге дейін, батыста- кү н бататын жерге дейін, оң тү стікте- тү ске дейін, солтү стікте тү нге дейін (барлық жерде) барлық халық тар мағ ан бағ ынышты. Барлық осы халық тады мен орнаттым жә не ұ йымдастырдым «ө мірін». Отукен тауларында ө зінің ө кілеттілігін жоғ алтпағ ан тү ріктер хаканы билеп тұ рғ ан кезде, мемлекетке ешқ андай қ ауіп тө нбейді. Мен шығ ыс бағ ытта Шантунг алқ аптарына дейін ә скери жорық тар жасадым, тең ізге дейін жеттім. Оң тү стікте Докуз- Эрсинге Тибетке дейін десем болады, батыста- Йинчу- Угуздың аржағ ында орналасқ ан Темір қ ақ пағ а дейін, солтү стікте - “йер байырку” жеріне дейін жеттім. Барлық осы бағ ыттарғ а мен тү ріктерді жібердім. (Бү гін) Ө тікен тауларында басқ а билеуші (кү ш) жоқ. Ө тікен таулары - тү рік мемлекетінің бү ртұ тастығ ын сақ тайтын орталық.

Мен билік еткен тұ ста мен қ ытайлармен бейбіт келісімге отырдым, олармен саяси қ арым қ атынасқ а ендім...Қ ытайлардың жалғ ан сө здеріне сеніп, тү ріктердің бір бө лігі Қ ытайдан алыс емес жерге қ оныстанды. Жер аударғ андардың кө пілігі қ айтыс болды.

Эй, тү рік халқ ы, қ оныстануғ а осы елді (Қ ытай) таң дасаң, сен ө лесің. Егерде сен Ө тікен тауларында қ алса, мә ң нілікке мемелекеиің ді сақ тайсың, «ә рдайым қ анағ ат пен жеткіліктілікте ө мір сү ресің... Мен Тенгри кө мегінің арқ асында хан болдым, ол мені қ ұ діретті билікпен ү лестірді. Мен хан болғ аннан кейін, кедейлерді бай, ал аз халық ты кө п қ ылдым.

Эй тү рік билері мен тү рік халқ ы! Мені тың даң ыздар! Сіздердің тың дап, бағ ынуларың ыздың арқ асында, (біз) Тү рік мемлекетін сақ тап қ алдық».

Тү ріктердегі отбасы-неке қ ұ қ ығ ы. Кө шпелі мал шаруашылығ ының ерекшеліктері кө шпелі халық тардағ ы отбасының қ алыптасуында ө зінің ізін қ алдырды.Темір дә уіріне тә н ірі патриархалдық отбасылар кө шпелі ө мір салтының дамуына байланысты ә леуметтік-экономикалық ү рдістердің нә тижесінде ыдырап, оның орнына моногамды, нуклеарлы отбасылар қ алыптасады.

Бұ ндай отбасылар малғ а жә не мү лікке қ атысты негізгі меншік иесі атанады.Ө з кезегінде жақ ын туыстық жә не шаруашылық мү дде бойынша топтасатын, бұ л отбасылардың ө здері жаң а типтегі қ ауымдардың пайда болуына бастама болды.

Неке – ер мен ә йелдің ұ рпақ ты жә не қ оғ амды жалғ астыру мақ сатында отбасы қ ұ ру ә дісі.Неке қ ұ рудың нә тижесінде отбасы – қ оғ амның шаруашылық ұ яшығ ы пайда болады.Отбасы негізінде қ оғ амдағ ы барлық басқ ару ұ йымдары қ ұ рылады.

Қ ұ қ ық тық тұ рғ ыда тү ріктердегі некені қ ұ рылуы бойынша ү ш тү рге жіктеуге болады: бірінші реттік, екінші реттік, конкубинат.Формасы бойынша неке экзогамды болды.Этнологтардың зерттеулері некелік жә не жыныстық қ атынастардағ ы жеті ұ рпақ буынына дейінгі тиымның тү ркі кезең інде енгізілгенін дә делдейді.

Тү ріктердегі басым болып табылатын нуклеарлы отбасық қ ұ қ ық тық жағ ынан полигамиялық отбасыларғ а кедергі қ оймады.Полигамиялық неке кө бінесе бай отбасыларда байқ алады.Бұ ның себебі шаруашылық жү ргізудегі ә йел қ ызметінің ү лкен қ ажеттілігінде жатыр.Аталмыш неке жолымен шаруашылық тың тиімділігін жә не ауқ ымын кең ейту мү мкіндіктері ашылды.

Тү ріктердегі бірінші реттік некеге, ә детте, кү йеу мен қ алың дық тың ата-аналары бастама болғ ан, олар тек қ алың мал мен қ алың дық тың жасауына қ атысты мә селелерді ғ ана емес, отбасылар жә не рулар арасындағ ы қ атынастарғ а қ атысты да мә селелерді қ амтығ ан келісімге отырып, шарт жасасқ ан.Тү ріктердің некелік ә дет-ғ ұ рыптары бойынша, олар ерте жастарында неке қ ұ рып отырғ ан [ ].Неке экзогамды формада болды, сондық тан екі жақ ты қ арым-қ атынас пен келіссө здерге бү кіл қ ауымның атынын ө кілдер қ атысқ ан.Отбасы басшысының қ оғ амдық дә режесі жоғ ары болғ ан сайын, қ ұ рылатын некенің маң ызы арта берген.

Бірінші реттік некеге ата-ананың бастамашы болуы, неке субъектілерінің келісімге отырарда мү ліктік жә не қ ұ қ ық тық тұ рғ ыдан толық тай қ ұ қ ық сыздығ ына байланысты тү сіндіріледі.Бұ л некенің заң ды, ал болашақ отбасының қ оғ амның жә не ондағ ы қ ұ қ ық тық қ атынастардың толық қ анды мү шесі болуын қ амтамасыз еткен нақ ты фактор екі жақ арасында жү рген ресми келіссө здер болып табылғ ан [ ].

Этнографиялық деректерге сү йенсек, келісімді бірінші реттік неке тарихта тіркелген кө птеген руаралық жә не ә улетаралық дау-дамайларды шешіп, олардың арасында ымыра орнатқ ан, оғ ан қ оса екі рудың ө зара одағ ын жалғ астырғ ан.Бұ л ретте, тү ріктердегі неке тө менгі қ оғ амдық дең гейдің ө зінде қ ұ қ ық тық реттеу қ ұ ралы рө лін атқ арады жә не ө зінің бастапқ ы функциялық шектерінен шығ ады.

Екінші реттік неке ер адамның бастамасымен жә не туыстардың қ атысуымен қ ұ рылды.Алайда соң ғ ы шешімді қ абылдау қ ұ қ ығ ы ер адамның қ ұ зырында болды, ө йткені сол ағ ымдағ ы уақ ытта ол рудың кә мелетке толғ ан толық қ анды мү шесі жә не отбасылық меншіктің иесі атанып ү лгерді.Екінші ретті неке бірінші ә йел қ айтыс болғ аннан кейін жә не полигамды отбасы қ ұ ру барысында іске асуы мү мкін еді.Ә детте, бұ ндай отбасылар бай кө шпелілермен негізінен ү лкен шаруашылық ты басқ ару ә рі қ ызмет ету ісін жақ сарту мақ сатында қ ұ рылды.Екінші реттік некелердің заң жү зінде болуы бірінші реттік некелердегідей екі отбасының ресми келіссө здері арқ ылы бектілді.